Asıl Ġsim Çekim Ekleri (Ġsim Hȃl Ekleri)

Ġsmin hȃlleri, ismin diğer kelimelerle münasebeti sırasında içinde bulunduğu durumları karĢılayan eklerdir. Her hȃl, her durum bir çeĢit münasebet ifade eder, her münasebet ifadesi için isim bir hȃlde, bir durumda bulunur. Hȃl ekleri ismi kendisine tabi olmayan, kendisinin tabi olduğu unsurlarla münasebete getiren eklerdir. Hȃl ekleri esas itibariyle ismi fiile bağlayan eklerdir. Onun için hȃl ekleri isimleri fiillere bağlayarak fiil grupları ve cümlelerin yapısını kuran, cümle ekleri durumunda olan iĢletme ekleridir (Ergin, 1993: 215).

II.1.2.1.1. Yalın Hȃl

Ġsimlerin baĢka bir unsurla bağlı olmayan ve hȃl eklerini almamıĢ Ģeklidir (Vural vd., 2012: 149)

Yalın hȃli çalıĢmamızda kullanmıĢ olduğumuz Çağatay Türkçesi ile ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında eksiz olarak gösterilmiĢtir.

II.1.2.1.2. Yönelme (YaklaĢma) Hȃli +(n)a/+(n)e, +ḳa/+ke, +ġa/+ge

Yönelme hȃli eki Çağatay Türkçesinde sedalı ünsüzlerden sonra +ġa/+ge, sedasız ünsüzlerden sonra da +ḳa/+ke Ģeklinde kullanılmakla birlikte Ģiirde iyelik eklerinden sonra +a/+e, iyelik üçüncü Ģahısta da +nA Ģeklinde kullanılmaktadır (Eckmann, 1988: 60). Ġncelediğimiz metinde de Çağatay Türkçesinde olduğu gibi kullanılmıĢtır. Bu ek ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ise tonlulardan sonra +gA/+gO, tonsuzlardan sonra da +kA/+kO, iyelik eklerinden sonra da +A/+O Ģeklinde yuvarlak Ģekilleriyle birlikte (Kasapoğlu, 2005: 171) ve iyelik üçüncü Ģahıs ekinden sonra da +nA/+nO Ģeklinde kullanılmaktadır (Abduvaliev, 2008: 63). Bu kullanıĢ, sanki düĢmüĢ bir teklik 3. ġahıs iyelik ekinin varlığına iĢaret etmektedir, örnekler içindeki yanına (M62/11, ġ009/17, ġ081/14) Ģekli de bu tespiti doğrular mahiyettedir.

Örnekler:

Ġsme “isme” (ġ106/16), tāriḫime “tarihime” (M04/05), anama “anama, anneme” (ġ092/01), ḫaṭama “hatama” (M04/04), ḳoluma “koluma” (M04/06, ġ003/11), tübne “sonuna” (ġ070/20), uyezne “bölgesine” (ġ064/11, ġ115/11), üçavne “üçüne”

103

(ġ121/01), yaḳına “tarafına” (ġ015/12), yanına (M62/11, ġ009/17, ġ081/14), ġāfillikke (ġ008/16), ġāfiletke (ġ006/05), āḫiretge (M64/18, M67/09), Abdukerimge (ġ098/15), Arslanbapḳa (ġ036/15), artḳa “geriye” (M32/02), asmanḳa “göğe” (ġ012/09, ġ081/05), aṭġa “ata” (M41/13, M49/10), avruġa “hastalığa” (M75/19), balaġa “çocuğa” (M73/05, ġ029/13), erge “kocaya” (M57/06).

ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde Ģahıs zamirleri +GA yönelme hȃli ekiyle çekimlenirken (Kırgız Adabiy Tilinin Grammatikası, 1980: 158) incelediğimiz metinde birinci ve üçüncü Ģahıs zamirlerinin çekiminde +ġan Ģeklindeki örneğe de rastlanmaktadır. Yönelme hȃli ekinin, Ģahıs zamirlerin çekiminde bu Ģekilde kullanılması ÇağdaĢ Kazak Türkçesinde ve ÇağdaĢ Kara Kalpak Türkçesinde görülmektedir (Ercilasun, 2007: 458, 577). Leyla Karahan, zamirlerin çekiminde yönelme hȃli ekinin sonuna gelen /n/ ünsüzünü pekiĢtirici morfem olduğunu belirtmiĢtir (2009: 126).

Nurdin Useev ise Ģahıs zamirlerinin yönelme hȃli ile çekimlenmesinden oluĢan bu Ģekillerin Kırgızcaya Kazak Türkçesinin tesiri ile girdiğini söylemektedir (2017: 53).

Fakat bu eserlerin yazıldığı dönemde henüz ÇağdaĢ Kazak yazı dili ve gramer özellikleri oluĢmamıĢ ortak Çağatay yazı dili kullanılmaktaydı. Bu nedenle böyle bir özelliğin Kazakçanın tesiriyle girmediğini ve o zamanın, o bölgede kullanılan konuĢma dili özelliklerinden biri olabileceğini söyleyebiliriz.

Örnekler:

Maġan “bana” (ġ091/15), aġan “ona” (M56/01).

II.1.2.1.3. Bulunma Hȃli

+da/+de

Bu ek Çağatay Türkçesinde +DA Ģeklinde düz ünlülü Ģeklinde kullanılmaktadır (ArgunĢah, 2014: 126). Ġncelediğimiz metinde hem Çağatayca ile aynı Ģekilde hemde ünsüzü sedasızlaĢmıĢ örnekler vardır. ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ise +DA/+DO Ģeklinde yuvarlak ünlülü varyantları da kullanılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 172).

104

BaĢda “başta” (M63/13, ġ050/03), batıĢda “batıda” (ġ062/02), bazarda “pazarda” (M62/19), cānda “canda” (ġ066/18), bularda “bunlarda” (ġ125/12), cāhillikde “cahillikte” (ġ008/15), cenazede “cenazede” (ġ048/17), cerde “yerde” (M56/03, M58/12).

II.1.2.1.4. Ayrılma (UzaklaĢma) Hȃli +nan/+nen, +dan/+den, +ten

Ayrılma hȃli eki Çağatay Türkçesinde +DIn Ģeklindeyken nadiren +dAn Ģeklindeki örneklere de rastlanmaktadır (Eckmann, 1988: 67). Metinde ise Çağataycada olduğu gibi +dIn örneklerine nadiren rastlanmakla birlikte geniĢ olarak +DAn Ģekli kullanılmaktadır.

ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde bu ek yuvarlak Ģekilleriyle +DAn/+DOn olarak kullanılmaktadır ve iyelik birinci ve üçüncü Ģahıs eklerinden sonra ekin /d/ sesi /n/‟ye dönüĢmektedir (Kasapoğlu, 2005: 173).

Örnekler:

Ṭutumbetten (ġ095/02), kitapdan “kitaptan” (ġ112/06), KöktaĢdan (M32/18, ġ039/17), Köküden (ġ084/11), közden “gözden” (M44/15), közlernen “gözlerinden” (ġ044/16), öznen “özünden, kendisinden” (M22/03, ġ026/08), Ģehrinen “şehrinden” (M55/18, ġ047/08), ṭarabnan (ġ042/09, ġ052/08), ṭarafnan “tarafından” (M52/02, ġ033/12), uyaṣnan “bölgesinden” (ġ059/07).

+dın/+din:

ḳılıçdın “kılıçtan” (M18/03, M18/03), yerdin “yerden” (M46/14), yoldın “yoldan” (ġ025/15, M16/03), andın “ondan” (M12/04, M18/04, ġ019/02, ġ022/01), kündin “günden” (ġ036/18), aṭdın “attan” (ġ040/14), tütindin “aileden, haneden” (ġ115/11), bāṭırdın “kahramandan” (ġ075/16), yıldın (ġ084/09), atasındın “babasından” (M15/07, ġ024/17).

II.1.2.1.5. Yükleme (Belirtme)Hȃli +n, +nı/+ni, +dı/+di, +du/+dü

105

Yükleme hȃli eki Çağatay Türkçesinde +nı/+ni, iyelik üçüncü Ģahıs ekinden sonra da +n Ģeklinde kullanılmaktadır (Echmann, 1988: 63). Ġncelediğimiz metinde de Çağataycanın yanında n>d değiĢimiyle ortaya çıkan +dI‟li ve +dU‟lu yuvarlak varyantına da rastlanmaktadır. ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ise +DI/+DU Ģekilleriyle birlikte birinci ve ikinci teklik Ģahıs iyelik ekinden sonra ek kısalarak +I/+U Ģeklini alırken, teklik üçüncü Ģahıs iyelik ve çokluk ekinden sonra da +n Ģeklinde kullanılmaktadır (Abduvaliev, 2008: 67).

Örnekler:

Ādetlerin “adetlerini” (M35/16, ġ010/18), ādetlerni (M35/16), aḫmaḳlıḳdı “ahmaklığı” (ġ019/07), Alaydı (ġ068/01), bizlerdi “bizi” (M07/09), cigitdi “yiğidi” (ġ069/01), çibıḳnı “çubuğu” (ġ048/07), çoranı “yoldaşı, arkadaşı” (M67/01, ġ089/08), oyundu “oyunu” (ġ081/11), ölümdü “ölümü” (ġ082/12), sözümdü “sözümü” (M64/02), sözün “sözünü” (M09/02, ġ054/15), körüngendi “önüne geleni” (ġ013/13, ġ068/07), aḫundarın “şairlerin” (M66/01).

II.1.2.1.6. Ġlgi Hȃli

+dın/+din, +diñ, +nın/+nin, +niñ/+nıñ, +nıÆ/+niÆ, +ıÆ/+iñ:

Ġlgi hȃl ekinin Çağatay Türkçesinde +nıÆ/+niÆ, yuvarlak ünlülerden sonra da +nuÆ/+nüÆ bazen de +nı/+ni Ģeklinde kullanıldığı görülmekle birlikte (Eckmann, 1988: 57), bu ekin +ıÆ/+iÆ ve +nı/+ni Ģekline de rastlanmaktadır (ArgunĢah, 2014: 121).

Ġncelediğimiz metinde ise bu ekin +nI Ģekline rastlanmamakla birlikte Çağataycadaki kullanımından farklı olarak nazal n‟li olan ekin normal n‟li Ģeklinde kullanımıyla birlikte n>d değiĢimi görülerek +dIn, +diñ Ģekillerine de rastlanmaktadır. Ġlgi hȃli eki ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ise ünlüyle biten kelimelerden sonra +nIn/+nUn, tonlu ünsüzlerden sonra +dIn/+dUn, tonsuzlardan sonra da +tIn/+tUn Ģeklinde nazal n‟siz kullanılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 166).

Örnekler:

„Álimbekdin (ġ031/12), bāṭırdın “kahramanın” (M42/09, ġ047/13), baydın “zenginin” (M69/15), biydin “beyin” (M73/06, ġ115/04), yerdiñ “yerin” (ġ005/02), ĠĢan„aliniñ (ġ089/15), atasının “babasının” (M15/19, ġ025/11), atasınıñ (M32/13, M49/09), atasınıÆ(ġ110/13), oġullarnın “çocuklarının” (M17/19), tāriḫniñ “tarihin”

106

(M11/11, ġ021/07), tavnıÆ “dağın” (ġ062/19), üçavniÆ “üçünün” (ġ118/08), OrmonḫanıÆ (M32/20), Namanganiñ (M57/16).

II.1.2.1.7. Vasıta Hȃli

Vasıta hȃli eki Çağatay Türkçesinde +n, +In/+Un ekleri ile birlikte nadiren kalıplaĢmıĢ bir biçimde +lA eki ile yapılmaktadır. Ġncelediğimiz metinde Çağatay Türkçesinde kullanılan Ģekillere rastlanmamaktadır. ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ise vasıta hȃli için özel bir ek kullanılmamaktadır ismi fiile vasıta iĢleviyle bağlanması

menen edatı ile yapılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 176). Kırgızistan‟da hazırlanmıĢ

olan bütün gramer kitaplarında hȃl ekleri içinde vasıta hȃline yer verilmemektedir. Ġncelediğimiz metinlerde de birlen, birle edatıyla yapılmıĢ vasıta hȃli örnekleri bulunmaktadır.

Örnekler:

Aṭ birlen Avġan Ġran ṭarafnan “at ile İran tarafından” (M52/02). Ḳula fıĢtı birle TaĢken kirip (kısrak ile Taşkent‟e girip) (M68/14).

Ṭaġı da asmanġa uçdı hāva birlen “yine de göğe uçtu hava ile” (M05/14).

II.1.2.1.8. EĢitlik Hȃli +day/+dey, +lay, +çe

EĢitlik hȃli eki Çağatay Türkçesinde +çA Ģeklindedir. Ġncelediğimiz metinde de +çe ile birlikte +dAy, +lay ekleriyle yapılmıĢ Ģekline de rastlanmaktadır. ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ise bu ek yuvarlak Ģekilleriyle birlikte +çA/+çO, +DAy/+DOy olarak kullanılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 177). EĢitlik hȃli eki de Kırgızistan‟da hazırlanmıĢ olan gramer kitaplarında hȃl ekleri içinde gösterilmemektedir.

Örnekler:

Birdey “aynı” (M34/16, M56/20, ġ055/12), körükdey “kayısı kadar” (ġ113/15), sizdey “siz gibi” (ġ067/13), ġazıday “kadı gibi” (M65/18), altunday “altın gibi” (M66/13), bulbulday “bülbül gibi” (ġ079/09), Ģolay “öyle” (M09/06, ġ010/12, ġ010/13), Ģulay “böyle” (M32/08), kiyinçe “sonradan” (M57/07), orteçe “orta”

107

(ġ029/10), sa„ātçe “saat kadar” (M10/14), tuḫanlarçe “akrabalar gibi” (ġ038/09), oyunçe “fikrine göre” (M63/04).