Fiilden Ġsim Yapan Ekler

-a: Fiilden isim yapan bu ek Çağatay Türkçesinde -a/-e, -ı/-i, -u/-ü (Eckmann,

1988: 37) Ģeklindeyken ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. Metinde de -a Ģeklinde bir örneği bulunmaktadır.

Örnek:

Cara “yara” <car- fiilinden (M75/09)

-ḳ/-k, -ġ, -aḳ/-ek, -oḳ: Çağatay Türkçesi gramer kitaplarında gösterilmeyen bu

ek ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde -Ak/-Ok Ģeklinde kullanılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 137). Metinde de -ḳ/-k, -ġ, -aḳ/-ek, -oḳ Ģeklinde örnekler bulunmaktadır.

Örnekler:

aĢaḳ “aşak” (M06/05, ġ015/19), ḳadaḳ “duvara asılacak eşya” (M62/17), ḳıĢlaḳ “kışla” (ġ036/02, ġ036/02), ataġ “şan, şöhret” (M57/09, ġ027/05), pıçaḳ “bıçak” (M55/08, M55/09), caraḳ “teçhizat” (M41/11), çıḳıldaḳ “hareketli” (ġ090/05, M47/12), cölek “destek, direk” (ġ064/05), oroḳ “orak” (ġ093/04), bölek “başka” (M52/12, M52/12, ġ074/12, ġ081/19).

97

-ç/-iç: Çağatay Türkçesinde -nç, -anç, -ınç/-inç, -unç/-ünç (Eckmann, 1988: 41)

olan bu ek ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de -(I/U)ç Ģeklindedir (Kasapoğlu, 2005: 138). Ġncelediğimiz metinde de -ç/-iç Ģeklinde kullanılmıĢtır.

Örnekler:

öküniç “pişmanlık” (ġ045/04), siyünç “sevinç” (M16/19, ġ026/11)

-çaḳ: Çağatay Türkçesinde -çaḳ/-çek Ģeklinde genellikle nesne ve alet isimleri

ve sıfatlar da türeten (Eckmann, 1988: 37; ArgunĢah, 2014: 102) bu ek ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde -çAk/-çOk Ģeklinde vasıf isimleriyle birlikte nesne isimleri türetmektedir (Kasapoğlu, 2005: 139). Metinde -çaḳ Ģeklinde sadece bir örneği bulunmaktadır.

Örnek:

urusçaḳ “kavgacı” (ġ113/14).

-ġır, -kür: Çağatay Türkçesinde -ġur/-ḳur, -ġür/-kür olan bu ek düĢkünlük

bildiren sıfatlar türetmektedir (Eckmann, 1988: 39). Bu ek ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde fazla iĢlek olmayıp fāil ismi türetmektedir ve -gır/-gir, -kür Ģekilleri vardır (Kasapoğlu, 2005: 144). Metinde de ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde olduğu gibi dar ünlülü -ġır Ģekli ile -kür Ģeklinde örneği bulunmaktadır.

Örnekler:

alġır “alıcı, avcı” (ġ107/11), ötkürlen- “güçlülük, çeviklik” (M03/14, ġ004/15).

-giç: Eckmann‟da -ġıç Ģeklinde talġıç örneğinde (1988: 38) gösterilen bu ek

ArgunĢah‟da -gUç ve -kIç (2014: 109) Ģeklinde gösterilerek genellikle alet isimleri yapmaktadır. ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de -GIç/-GUç Ģeklinde kullanılıp alet isimleri yapmakla birlikte insan ve hayvanlara özgü vasıf isimleri türetmektedir (Kasapoğlu, 2005: 143). Metinde de vasıf ismi yapma görevinde -giç Ģeklinde örneği bulunmaktadır.

Örnek:

bilgiç “zeki, kıvrak zekalı” (M02/05).

-m, -ım/-im, -um/-üm: Çağatay Türkçesinde -(I/U)m Ģeklinde bir iĢ veya

hareketi, bir hareketin sonucunu bildiren isimler türetir (Eckmann, 1988: 40). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde Çağatay Türkçeinde olduğu gibi -(I/U)m (Kasapoğlu, 2005: 145) Ģeklinde kullanılmaktadır. Metinde de aynı Ģekilde kullanılmıĢtır.

98

Örnekler:

bilim (ġ068/12, ġ045/08), kiyim “giysi” (M06/05), yarım (ġ041/04, ġ058/04, ġ091/08), çıḳım “gider, harç” (ġ012/14, ġ065/03, M08/08), çaḳırım “insan sesinsin

ulaştığı kadar olan mesafe” (ġ048/12, ġ063/10), toḳum (M41/12, ġ064/19), tuġum

“yumurta, soy” (ġ034/02, ġ107/08), yürüm “yürüyüş, hareket” (ġ041/11), ölüm (ġ066/20, M76/14, ġ069/05).

-ıḳ, -uḳ: Çağatay Türkçesinde -ġ/-g, -ıġ/-ig, -uġ/-üg (-ġ/-g‟nin tonsuzlaĢmıĢ

Ģekilleriyle de kullanılır) Ģeklinde sıfatlar, iĢ veya hareketi bildiren mücerret isimler türetir (Eckmann, 1988: 37). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde -(I/U)k Ģeklinde hareketin sonucunda oluĢan isim ve sıfatlar türetir (Kasapoğlu, 2005: 144). Metinde de aynı görevde -ıḳ, -uḳ Ģeklinde örnekler bulunmaktadır.

Örnekler:

fıĢıḳ “pişmiş olan” (ġ070/20), ṣalıḳ “vergi” (ġ093/17), buṣuḳ “bozuk” (M64/04, ġ012/13, ġ014/04), açıḳ (M42/20, M46/08, ġ031/02, ġ050/18).

-n, -in, -un/-ün: Çağatay Türkçesinde -(I/U)n Ģeklinde somut ve soyut isimler

türetir (ArgunĢah, 2014: 111). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de -(I/U)n Ģeklindedir (Kasapoğlu, 2005: 147). Metinde de aynı Ģekilde kullanılmıĢtır.

Örnekler:

ekin (ġ074/07), cıyun “toplantı” (ġ067/02), usun “uzun” (ġ083/04), oyun (ġ045/02, ġ122/14), kelün “gelin” (M13/10, ġ023/02), ürkün (M47/10, M59/04).

-ma: Çağatay Türkçesinde -ma/-me Ģeklinde fiilerin hareket adlarını yapan

ektir. Bazen kalıplaĢarak somut ve soyut isimlerle birlikte sıfatlar türetir (ArgunĢah, 2014: 110). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de -mA/-mO Ģeklinde olup fiillerden kalıcı isimler türetir (Kasapoğlu, 2005: 145). Metinde de -ma örneği bulunmaktadır.

Örnekler:

ayırma “fark, farklılık” (ġ123/08), ḳurama “birleştirilen” (ġ085/04, ġ098/13).

-men: Çağatay Türkçesinde -man/-men Ģeklinde olan bu ek fail isimleriyle alet

isimleri türetir (ArgunĢah, 2014: 111). Bu ek ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. Fakat Oruzbaev‟in eserinde -man eki kendisinden önce gelen fiile -ar belirsiz gelecek sıfat-fiil ekini alarak -arman Ģeklinde kullanılarak

99

çabarman, atarman, bilerman, köçörman gibi sıfatlar türettiği gösterilmektedir (Oruzbaeva, 2000: 298). Metinde ise Çağatay Türkçesinde olduğu Ģekilde bir örnekte -men eki kullanılmıĢtır.

Örnek:

köçmen “göçebe” (ġ058/14).

-mıĢ/-miĢ, -muĢ: Çağatay Türkçesi gramer kitaplarında yapım eklerinde

gösterilmeyen bu sıfat-fiil eki ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde bazı kelimelere -mIĢ/mUĢ Ģeklinde gelerek kalıcı isimler türetmektedir. Metinde de ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde olduğu gibi kalıcı isimler türeten -mıĢ/-miĢ, -muĢ örnekleri bulunmaktadır.

Örnekler:

turmıĢ “hayat” (ġ123/07), tentimiĢ “serseri” (M33/10), tölemiĢ “ödemiş” (M48/11, M72/06), ḳutulmuĢ “kurtulmuş” (ġ093/10, ġ093/10).

-ġan: Aslen sıfat-fiil eki olan bu ek Çağatay Türkçesinde -ġan/-gen, -ḳan/-ken

Ģeklinde kullanılarak fail isimleri ve kalıcı isimler türetir (ArgunĢah, 2014: 108). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de bazı örneklerde -gan, -gön, -kan Ģeklinde kalıplaĢmıĢ isimler türetmiĢtir (Kasapoğlu, 2005: 141). Metinde de -ġan Ģeklinde kalıplaĢmıĢ isimler türetmiĢtir.

Örnekler:

tuġan “akraba” (M06/20, M50/03, ġ016/14, ġ018/01, ġ080/07), ḳorġan “bahçe,

avlu” <koru-gan (M30/18, ġ071/14, ġ071/15).

-r, -ür: Çağatay Türkçesi gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. Aslında sıfat-fiil

ekleri geçici isimler yapmaktadır. Fakat bazıları kliĢeleĢip kalıcı isim hȃline geçerek sıfat-fiil ekleri fiilden isim yapma ekleri durumuna gelmiĢlerdir (Ergin, 1993: 188). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde -r, -ar belirsiz gelecek zaman sıfat-fiil eki birkaç örnekte kalıplaĢmıĢtır (Kasapoğlu, 2005: 150). Metinde de -r, -ür Ģeklinde kalıplaĢmıĢ örnekler bulunmaktadır.

Örnekler:

beÆzer (ġ004/14), üyür “sürü, hayvan sürüsü” (ġ061/01, ġ061/01).

-Ģ, -ıĢ, -uĢ: Çağatay Türkçesinde -(I/U)Ģ olan bu ek hareketi veya hareketin

-100

(I/U)Ģ Ģeklinde fiil ismi yapmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 150). Metinde de aynı Ģekilde kullanılmıĢtır.

Örnekler:

talaĢ “tartışma” (M65/01), batıĢ “batı” (M48/06, ġ061/13), çıḳıĢ “doğu” (M48/06, ġ061/12, ġ117/08), cırtıĢ “yaşlı bir kişi öldüğü zaman gelen kadınlara

dağıtılmak üzere kesilmiş kumaş parçası” (M41/18), uruĢ “savaş, kavga” (ġ048/05,

ġ059/16, M29/07, M71/07), ḳonuĢ “yurt, vatan” (M27/13), olturuĢ “eğlenceli parti” (ġ060/17).

-uçı: ArgunĢah, Çağatay Türkçesinde -GUçI ekinin (<gu+çı)‟dan gelerek

fiillerin yapanını gösteren isimler türettiğini söylemiĢtir (2014: 109). Kasapoğlu, ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde -ooçu/-ööçü, -uuçu/-üüçü Ģeklinde kullanılmakta olan ekin Kırgız Türkçesinde ek baĢındaki g-/y- sesleri korunarak -(I)g fiilden isim yapım ekinin ünsüzünün /w/‟ye dönüĢerek yuvarlak uzun ünlüye tekabul etmesinden dolayı -OOçU/-UUçU Ģeklinin -gUçI ekinden değil, -(I)gçI‟dan geliĢtiğini söylemiĢtir (2005: 149). Metinde de -uçı Ģeklinde örneği bulunmaktadır.

Örnek:

oḳuçı<oku-guçı “öğrenci” (ġ087/03).

-ḳa: Çağatay Türkçesinde -ġa/-ge, -ḳa Ģeklindedir (Eckmann, 1988: 38). ÇağdaĢ

Kırgız yazı dili gramer kitaplarında bu özellikte kullanılan yapım eki gösterilmemiĢtir. Metinde de -ḳa Ģeklinde bir örneği buĢlunmaktadır.

Örnek:

ḳıṣḳa “kısa” (ġ021/10, ġ105/17)

-ḳaç: Çağatay Türkçesi ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında bu ek

gösterilmemiĢtir. Aslında eskiden beri -ġaç/-geç, -ḳaç/-keç Ģeklinde görülen fakat iĢlek olmayan bu ek -ġıç/-giç, -ġuç/-güç ekiyle aynı görevde, olan veya yapılan nesneleri karĢılayan isimler yapar ve süzgeç, yüzgeç, kıskaç gibi birkaç örnekte görülmektedir (Ergin, 1993: 180). Metinde de -ḳaç Ģeklinde aĢağıdaki örnekte kullanılmıĢtır.

Örnek:

101

-ḳın/-ġın, -ḳun: Çağatay Türkçesinde -GUn Ģeklinde fail isimleri yanında kalıcı

isimler ve sıfatlar türetir (ArgunĢah, 2014: 109). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de GIn/GUn Ģeklinde isim veya vasıf isimleri türetir (Kasapoğlu, 2005: 143). Metinde de -ḳın/-ġın, -ḳun Ģeklinde aĢağıdaki örneklerde kullanılmıĢtır.

Örnekler:

ḳırġın “kanlı savaş” (M31/18), ṣatḳın “hain” (ġ095/13, ġ099/01), uçḳun “kıvılcım” (ġ012/17)

-v, -u: Çağatay Türkçesinde -ġ/-g, -ıġ/-ig, -uġ/-üg (-ġ/-g‟nin tonsuzlaĢmıĢ

Ģekilleriyle de kullanılır) Ģeklinde sıfatlar, iĢ veya hareketi bildiren mücerret isimler türetir (Eckmann, 1988: 37). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de -ġ>-v>w Ģeklinde geliĢerek -OOUU Ģeklini almıĢtır (Kasapoğlu, 2005: 147). Ġncelediğimiz metinde /-g/ ekinden geliĢen -g>-v ve -g>-v>-w>-u Ģeklinde kullanılan örnekler bulunmaktadır. Metinde geçen aşu kelimesi de ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde -uu ekiyle kalıcı isim hȃlini almıĢtır (Kasapoğlu, 2005: 148).

Örnekler:

caylav “yayla” (ġ061/16, ġ074/08), ḳıĢlav “kışla” (M27/13), aġru “ağrı” (ġ032/14), avru “ağrı” (M75/19, ġ073/02), aĢu “geçit” (M18/05, M18/18, M68/11), yazu “yazı” (ġ074/17).

-z: ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında örneği bulunmayan bu ek,

Çağatay Türkçesi gramer kitabında boġuz (boğaz) ve tüküz (tam, bütün) anlamındaki kelimelerde kullanılmıĢtır (Eckmann, 1988: 44). Buna göre metinde geçen semiz kelimesinin semi- (ĢiĢmanla-) fiiline -z fiilden isim yapım ekinin gelmesiyle oluĢtuğunu söyleyebiliriz.

Örnek:

semiz “semiz, besili” (ġ122/17, ġ122/17).