Açılan Okullar

Kırgızistan topraklarında yeni usulde eğitim veren okulların açılmasından önce, eğitim daha çok medreselerde yapılmaktaydı. Medreseler bu dönemde çok yaygın olmasa da 1892 yılında verilmiĢ olan bilgilere göre, Kırgızistan topraklarında 7 medrese bulunmaktaydı ve bunların 5‟i de OĢ Ģehrindeydi. 1914 yılına gelindiğinde OĢ bölgesinde 88 medresede 1178 öğrencinin bulunduğu, Prejevalsk‟de de 45 öğrencisi olan bir Özbek medresesinin olduğu görülmektedir. Bu açılan medreselerde geleneksel eğitim verilmekteydi (Akımjan kyzy, 2015: 294).

Yedisu ve Türkistan Kazak-Kırgızları 30 Nisan 1905 tarihinde BiĢkek‟te toplanarak ihtiyaçlarıyla ilgili 11 maddelik bir dilekçe hazırlayarak Bakanlar Kuruluna takdim etmiĢlerdir. Bu dilekçede eğitim alanları ve neĢriyatla ilgili cami ve mekteplerin inĢası, muallim ataması, Kırgız Ģivesinde her türlü kitap, gazete ve dergilerin çıkarılmasına izin verilmesi gibi maddeler bulunmaktaydı (Bozkurt, 2003: 109).

30 Mart 1906 ylında Çarlık Rusyası yönetimi tarafından geleneksel eğitim veren medreseler üzerinde kendi hâkimiyetlerini sağlamak amaçlı, açılan medreselerin bünyesinde Rus dilinde eğitim veren bir sınıfın açılması kararı alınmıĢ ancak tepkiler üzerine alınan bu karar tekrar geri çekilmiĢtir. Açılan medreseler varlıklarını vakıfların gelirleri ile sürdürmüĢtür. Örneğin OĢ bölgesinde bulunan 7 medresenin vakfına ait toplam 363 dükkân, 4 medresenin de vakfına ait kervan sarayları bulunmaktadır. Bu 7 medresenin 1892 yılındaki verilerine göre yıllık ortalama geliri 3320 Rubleye ulaĢmıĢtır. Bu medreseler arasında en zengini OĢ Ģehrindeki Alımbek Datka tarafından açılan Alımbek Datka medresesidir. Bu medresenin 100 tane vakfa ait dükkânı, 443 dönüm arazisi ve kervan sarayları bulunmaktaydı. Yıllık ortalama geliri de 1600 Ruble civarındaydı. Medresede çalıĢan öğretmenlerin ve okuyan öğrencilerin masrafları bu gelirlersayesinde ödenmekteydi. Medreselerde öğrencilerin eğitim süresiyle ilgili genel bir kurala rastlanmamıĢtır. Eğitimde dinî ilimlerin yanında riyaziye ve coğrafya gibi dersler de okutulmuĢtur. Öğrenim genelde ekim ayında baĢlayıp nisan ayında sona eriyordu ve Ramazan ayı ve bayramı ile Kurban bayramında eğitime ara veriliyordu. Yaz tatili ise mayıs ayında baĢlayıp ekime kadar sürmekteydi (Akımjan kyzy, 2015: 295).

25

Kırgızistan topraklarında ilk olarak PiĢpek‟te (BiĢkek) “Medrese-i İştidad”, Tokmok‟ta “Medrese-i İkbaliye”, Çoñ-Kemin‟de ġabdan Batır tarafından açılan “Medrese-i Şabdaniya” ve Karakol Ģehrinde Cedit Hareketinin öncüsü Ġsmail Gaspıralı‟nın daha hayattayken ismini alan “Gasprinskiy” adlı yeni usul okulları açılmıĢtır (Kubatova, 2012: 130).

D. Aytmambetov, PiĢpek etrafında yerleĢik halk arasında 14 okul ve bu okulların 715 öğrencisi olduğunu, kız öğrencileri içinde ayrı 3 okulun bulunduğunu söylemektedir. Aynı eserde 1909 yılında Çoñ-Kemin‟de Kırgızların SarıbagıĢ boyu tarafından bir okulun açıldığını ve bu okulda 150 Kırgız öğrencinin eğitim aldığını, PiĢpek‟in Taldı Bulak bölgesinde de Ibıkeev Kanat tarafından bir okul açıldığından bahsederek toplam okul sayısının 16‟ya ulaĢtığını söylemektedir (Aytmambetov‟dan naklen Kubatova, 2012: 131).

A.E. Kubatova, bu dönemde bütün Türkistan topraklarında 100‟e yakın yeni usul okulların açıldığını, Kırgızistan topraklarında açılan yeni usul okulların ise bu sayının üçte birini oluĢturarak 30 civarında olduğunu söyleyip (2012: 149) Kırgızistan topraklarında açılmıĢ olan okulların listesini Ģu Ģekilde vermektedir

PiĢpek‟teki Tatar camisine bağlı erkek öğrencilerin okulunda yeni usulde eğitim 1902 yılında baĢlamıĢtır.

1909 yılında PiĢpek‟te kızlar için yeni usulde eğitim veren okul açılmıĢtır. 1898 yılında Tokmok‟ta yeni usulde okul açılmıĢtır.

1902 yılında Tokmok‟ta yerli zengin Manaflar3

tarafından “İkbaliye” medresesi açılmıĢtır.

1901-1902 yıllarında Karakol Ģehrinde üç okul açılmıĢtır.

Çüy‟ün Sokuluk ilçesinde Tınaalı Uulu Çolponkul Hacı tarafından yeni usulde okul açılmıĢtır. Bu okulda Aydaralı (Aydarkan Colin) adında bir hoca öğretmenlik yapmıĢtır. Onun heybesinde Moldo Kılıç‟ın eserlerinin nüshȃlarının bulunduğu ve bu eserleri öğrencilere ezberleterek yazdırdığı, okuttuğu hakkında da bilgiler bulunmaktadır. Aydaralı Hoca Kemin‟deki ġabdan‟ın köyündeki yeni usuldeki okuldan mezun olmuĢtur.

26

1909 yılında Çoñ-Kemin bölgesindeki SarıbagıĢ BoluĢluğu4

tarafında okul açılarak okulda 150 civarında Kırgız öğrenci eğitim görmüĢtür.

Töregeldi‟nin torunu Ötömbay Manaf, Koçkor‟da kendi köyünde cami ve medrese açmıĢtır.

1912 yılında PiĢpek‟in Taldı Bulak ilçesinde Ibıkeev Kanat tarafından okul açılarak okulda 9 hoca çalıĢmıĢtır. Eğitim iĢlerinin Kırgız hocalar tarafından yapıldığı okulda etraftan gelen öğrenciler için okulun önünde öğrenci yurdu da bulunmaktaydı.

1907 yılında Kırgızistan‟ın güney bölgesinde Özgön ilçesinde Fakriddin Molla, Rahim Molla tarafından iki okul açılmıĢtır.

Korgon-Töbö‟de Mırzakul BoluĢ kendisinin 28 hücreden oluĢan medresesinin yanına özel inĢaat yaptırarak, Buhara‟dan ders kitaplarıyla birlikte hocalar getirterek, zeki öğrencilerle birlikte fakir ailelerin çocuklarının eğitimi için yeni usulde okul açmıĢtır.

1910 yılında OĢ‟ta Fazılbek Kasımov‟un baĢkanlığında yeni usul okullar açılarak bu okullar arasında kızlar içinde ayrı okulların olduğu görülmektedir. 1914 yılındaki bilgilere göre bu açılan okullarda 100 civarında öğrenci eğitim görmüĢtür.

Kara-suu‟da açılan yeni usul okulun da yirmi civarında öğrencisi bulunmaktaydı.

ĠĢenaalı Arabayev, 1913 yılından itibaren Karakol bölgesinin Toñ ilçesinde Kırgız okullarını açarak 1916 yılına kadar orda çalıĢtığını, bu süre içinde yeni usul ile 100‟den fazla öğrenciye eğitim verdiğini ve bu öğrencilerinden çoğunun Kırgız okullarında öğretmenliğe baĢladıklarını söylemiĢtir.

1914 yılında Kurtka‟daki Manaf Kalpa Hacının yeni usulde açmıĢ olduğu okulda 30‟a yakın öğrenci eğitim görmüĢtür.

Irdık (Karakol bölgesi) köyünde Ma Senlyan tarafından da yeni usulde okul açılmıĢ ve bu okulda Avılkay adlı bir hoca ders vermiĢtir.

1913 yılında Dunganlar tarafından Ceti-Suu bölgesinin Aleksandrovsk köyünde üç cami medresesi ile Nikolaevskide (Karakoñuz) de bir medrese açılmıĢtır.

27

Abdrahmanov tarafından verilen bilgilere göre Isık-Köl civarında 1909 yılında Kodontay isimli bir Ģahsın gayreti ile yeni usulde bir okul açılmıĢtır. Aynı yıl içinde Çınıbay Uulu Barakan ve Baygazı Manaf tarafından da birer okul açılmıĢtır. 1912 yılında Toñ‟daki Sake isimli bir zengin ile Le-Kol‟daki Ciydebay isimli zengin kiĢi tarafından da yeni usulde okullar açılmıĢtır. Bu okullarda sadece Tatar Türkçesiyle yayınlanmıĢ kitaplarla Arapça kitaplar okutulmuĢtur.

1916 yılında Kemin bölgesindeki CoĢoluu-Say‟ın giriĢinde teneke çatılı, cam pencereli, o dönemin çağdaĢ ve modern okulu açılmıĢtır (Kubatova, 2012: 149).

ÇalıĢmamıza konu olan eserlerde de Kırgızistan topraklarında açılan okul ve medreseler hakkında Ģu Ģekilde bilgiler bulunmaktadır:

“Çolpankul hacı hasır Kanay urgunıñ davletli kadirli ademi bolgan

şekildi. Sokuluk beketine işkol açıp balalar okutup milletmizge hizmet kılıp ömrin ibadat rahatlik birlen ötkerip her vakt tarih, gezit, curnal okup dünya ahvallernen haber étken zatdur” (Sıdıkof, 1914:99).

“Çoybek hacı haṣır Moñoldordın aksakal hem insap tavkıkalı kündin kün

Hudaga bendilik kılmak. Atbaşınıñ Akcar digen yerine Mescid medrese saldırgan milletimizge hizmet kılgan bir zatdur” (Sıdıkof, 1914:109).

“Bu Kasımali hacı Esenkul tuhandın din milletimizge hizmet étüp mal

canların sarf kılgan yalguz bu ademdür. Balaların ilim yolına yürgüzip künden kün Hudaga bendelik kılıp 5000 somga medrese saldırıp halk üçün balaların okutup hizmet kılup ahiret azıkların algan bu dünyanıñ yalganlıkın bilgen zamandın ahvalinan haberdar bolsam digen” (Sıdıkof, 1914:39).

20.yüzyılın baĢlarından itibaren eski usulde eğitim veren dinî eğitim merkezleri düzeltilerek yeni usulde eğitim veren medrese ve okullar açılmaya baĢlanmıĢtır. Yeni usulde eğitim veren okullarda dersler kendi ana dillerinde iĢlenerek din derslerinin yanında edebiyat, fizik, kimya ve Rusça gibi diğer dersler de öğretilmeye baĢlamıĢtır(Kubatova, 2012:101).

ÇalıĢmamıza konu olan eserlerde yeni usulde eğitim veren medreselerde hangi derslerin okutulduğu ve önemi hakkında yazar Ģunları kaleme almıĢtır:

“Başka boluşlardın curut bilegen ademlerindeizzet kılmakda din

28

balalar okutgan yani okugan şakirdleri usul, tuzih, talhis okugan yalguz Orta Asyah Kırgıznandur. Medresesiniñ mollası bola. Dür ismi Şerif Necmeddin damla Buhara-i Şerifden hatim kılup müderrislik şehadetnāme algan medresesi hükümet tarabdan salınıp bahası 15miñsomga tüşken medresege bir tarabnan

Rusçe de okutup faydelenip turgan yalguzdur” (Sıdıkof, 1914:52).

“Malga caylu yerlerdin; Batır aldı barısın

Çoñ Kemindin içine; Savot çilek saldırdıñ Çıkaç usta bir bölek; Barın baṭır bildirdiñ Halk içine ne kerek; Medrese mektep açdırdıñ İlim oku bek kerek; Ahvalin biler zamandın İlim oku bek kerek; Usul-i cedid mollasın Alsa bolur tezrek; üç dört aydın içinde Hat yazunı bildiret; Sekiz aydın içinde İyman İslam bek bilet; Şunday ilim bildirgen Faydasın halkga tiydirgen; Batır hacı siz kerek

Şunday oku boluga; Tertipli medrese bek kerek” (Sıdıkof, 1914:74).

Kırgızistan topraklarında açılan Usul-ı Cedit okullarından mezun olanlar, eğitimini devam ettirmek için Ufa‟daki Medrese-i Aliye‟ye gönderildikleri de eserlerde Ģu Ģekilde rastlamaktadır; “Molla Narınkul Medrese-i Āliyeni temam étdi.

Şehir Ufadan 1914.nçi yılda 15.nçi afrilde (Sıdıkof, 1914:45). Molla İshak Medrese-i Āliyeni bütürüp şehir Ufadan 1914.nçi 21.nçi afrilde kaytdı” (Sıdıkof, 1914:46).

Yukarıda açılan Cedit okulları eski sistemi yeni sisteme değiĢtirip yeni bir yöntemle eğitim veren okullardı. Bu yeni açılan okullar halkın millî değerlerine karĢı gelen okullar değildi. Tek farkı bu okullarda müspet ilimlere yer verilmesi; medreselerde okutulmayan tarih, matematik, coğrafya gibi derslerin okutulmasıydı (Zeki, 2019: 30).

Yeni usulda eğitim veren okulların ders müfredatı için 1902 yılında Kırgızistan‟ın kuzey bölgesinde yer alan Tokmok Ģehrinde açılan Ġkbaliya medresesinin eğitim programı örnek teĢkil edebilir. Bu program aĢağıdaki Ģekilde idi:

1.sınıf, bir senelik olan bu sınıfta meşhur Tatar Ceditçisi Hadi Maksudi (1868-1941) tarafından kaleme alınan Muallim Evvel ve Muallim Sani kitaplarından yararlanılarak okuma ve yazma öğretiliyordu. Daha sonra

29

Rızaeddin Fahreddin‟in (1859-1936) Terbiyeli Çocuk kitabı, İbadat İslamiyya kitabı ve 100‟e kadar sayılar öğretiliyordu.

2.sınıf, bir senelik olan 2.sınıfta İslam akidesi, harekeler ile yazma, aritmetik ve dört işlem (1000‟e kadar ve ondan sonraki sayıları bölme, çarpma, eksi ve artı), anadil(kıraat-ı Türki) dersi (Zubairov‟un Raabar-i Sıbyan kitabı temel alınarak) okutuluyordu. Ayrıca bu sınıfta Peygamberler Tarihi, Tecvit ve Coğrafyaya Giriş dersleri vardı.

3.sınıf, diğer sınıflardan farklı olarak 3.sınıfta öğrenciler iki sene okuyorlardı. Bu sınıfın müfredatı imla kurallarına uygun şekilde yazma, Kuran‟ı Kerim tecvidi, Zarureti Diniye, İslam Tarihi, Arap Dili, Coğrafya, Mantık, Üslupbilim, Arap Edebiyatı, Aritmetik, Geometri ve Sağlık (Hifzu Sıha) derslerinden oluşuyordu. 1914 senesinde medresenin eğitim programı değiştirilerek Anatomi, Rusya‟nın Coğrafyası vb. dersler ilave edilmiştir.

(Kadyrov, 2014: 164).

Kırgızistan topraklarında eğitim alanında medrese ve Usul-i Cedit okulları dıĢında Ruslar tarafından açılmıĢ olan Rus-Tüzem okulları da paralel bir Ģekilde kendi faaliyetlerini göstermiĢtir.

Türkistan coğrafyasını ele geçirmiĢ olan Rus Çarlığı bölgede ve Müslüman Türkleri üzerinde kendi yönetimini sağlamlaĢtırma giriĢiminde ciddi mukavemetle karĢılaĢmıĢtır. Dili ve dini farklı olan Türkistan coğrafyasındaki yerli halkların arasında Müslümanlığı zayıflatma amaçlı Rus eğitim sisteminin uygunlanması gerektiği üzerinde durmuĢlardır (Avazov, 2014: 126).

Rus- Tüzem okullarının açılıĢ amacı devlete memur ve yerel tercüman kadrosu kuracak insanlar yetiĢtirmek olsa da asıl amacı yerli halkı RuslaĢtırmak olmuĢtur.

Kırgızistan topraklarında Rus-Tüzem okulları ilk olarak 1884 yılında Tokmok Ģehrinin yanında Dunganların yerleĢmiĢ olduğu Karakonguz köyünde, 1887 yılında Kırgızistan‟ın güney bölgesindeki OĢ Ģehrinde açılmıĢtır. 1894 yılında da Prejevalski Ģimdiki Karakol Ģehrinde Dunganların bulunduğu Mariinski köyünde açılmıĢtır (Akımjan kyzy, 2015: 303).

30