Prusyalı Müste’men (Müste’min) Tüccarlar ve Sahip Oldukları Haklar

İslam’ın hâkim olmadığı bir bölgeden (dârü’l harb) gelen kimselerin ikamet, dolaşım, ticaret, can, mal ve ırz güvenlikleri İslam topraklarında (dâr’ül İslâm) antlaşmalar ile âmân (emân) ile güvence altına alınırdı. Amân isteyen kimseye de

isti’man eden yani müste’men adı verilirdi.587

Ahidnâmelerde müste’menlerin (imtiyazlı tüccarlar) Osmanlı kara ve denizlerindeki hareketleri, ikamet ve ticaretlerinde sahip oldukları haklar da belirtilmekteydi. Bu tüccarlara Osmanlı sınırlarında kara ve deniz yollarında yaptıkları seyahatlerde hürriyet hakkı gibi kıymetli bir hak tanınmıştır. Ahidnâmeler

585

BOA, A.DVN. DVE.d., No: 073/2, hüküm: 1001; Halk arasında toprak bastı parası olarak da anılan selamet akçesi, geçit resmi veya tırtıl bastı olarak da adlandırılmıştır. Kazıcı, s. 119.

586

BOA, A.DVN. DVE.d., No: 073/2, hüküm: 1011.

587

İnalcık, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar, s. 226, 227; Atan, s. 62; Apaydın, s. 134; Şerafettin Turan, Türkiye İtalya İlişkileri, s. 97.

136

ve Ahkâm defterlerinde de sıkça görüldüğü üzere fazla vergiden, haraçtan ve yağmadan korunan bu tüccarlar ayrıca giyim ve yaşayış tarzlarında da serbest bırakılmışlardır. Bu tüccarların kimi zaman Müslüman kıyafeti giymelerine bile müsaade edilirken, evlerine kanun dışı bir durum olmadığı müddetle girilmez, gerekirse elçi ve konsolos tayinleri ile evlerinde arama yapılabilirdi. Mallarının yağmalanması durumunda malları iade edilir ve buna sebep olanlar yargılanırdı.

Müste’menlerin verâset, kefalet ve borç konularında kanuni hakları vardır. Öldüklerinde malları kanuni varislerine kalırdı. Varis veya vasiyet olmadığı durumlarda ise malın kime kalacağı konusu konsolos tarafından belirlenirdi. Ölüm durumunda kalan borç için ise ancak kefil sorumlu tutulabilir, kimse borçtan sorumlu tutulamazdı. Müste’men tüccarların Osmanlı tebaasından olanlarla arasında görülen meseleler de kadıların görev alanına girerdi. Mahkemelerde elçi, konsolos veya tercümanlardan biri hazır bulunurdu. Mahkemelerde Müslümanlar gibi müste’men ve zımmilerin de şahitlik hakları. Kararların adil olmadığı konusunda şüphe uyanırsa davanın ikinci defa başka bir mahkemede görülmesi sağlanırdı. Aynı milletten olan davalar ise Osmanlı mahkemelerinde görülmez konsolos veya elçi tarafından

görülürdü.588

Osmanlı Devleti’nde müste’menlerin cizye kapsamına alınmaları konusu da meseleyle ilgilenenler arasında ihtilaflı konulardan biridir. İpşirli’ye göre 1 yıl589

ve İnalcık’a göre 10 yıl590 süreyle Osmanlı sınırlarında ikamet eden

müste’men, zımmi statüsüne alınarak cizye mükellefiyeti ile karşı karşıya gelirdi. Ayrıca müste’menlerin Osmanlı tebaasından bir kadınla evlenmeleri ve gayrimenkul

sahip olmaları da onları cizye mükellefi yapabilirdi.591

Prusya Ahkâm Defterinin ilgili bölümlerinde konsolos olarak tayin olunan müste’men tüccarlarına sıkça tesadüf edilmekledir. 10 Ramazan 1250 tarihli 931 numaralı Nişan-ı hümâyûnda, Selanik İskelesine gelip giden Prusyalıların haklarını gözetmek üzere görevli bulunan Rafael Hazaryani adlı müste’men yerine Piyar Şamo

adlı müste’men konsolos olarak atanmış ve tayin olmuştur.592

588_{Kütükoğlu, “Ahidnâme”, s. 538.} 589

Mehmet İpşirli, “Eman”, TDVİA, XI, İstanbul, 1995, s, 77-79.

590

İnalcık, “İmtiyâzât”, s. 246.

591

Apaydın, s. 135.

592

“Selanik iskelesine Prusya tüccârının umûr ve hususlarına rü’yet içün ba berat konsolos olan Rafael Hazaryani nâm müste’men zikr-i hizmet idüp yerine bu defa kendi hemşehrilerinden Piyar Şamo nâm müste’men konsolos nasb ve ta‘yîni olunup Ahidnâme-i hümâyûn mûcebince olageldiği üzre yedine berat-ı âlîşân verilmiştir” BOA. A. DVN. DVE.d., No: 073/2, hüküm: 931.

137

İlerleyen dönemlerde Ahidnâmelere müste’menlerin yargılanmasına dair maddeler de dâhil oldu. Osmanlı mahkemelerinde görülen müste’men ile Müslüman kişiler arasındaki ceza davaları ve hukuki anlaşmazlıklardaki yargılamalarda kadı sicillerine kaydı ve hüccet verilmesi esas alınırdı. Müste’menin tercümanı mahkemede hazır değil ise yargılama başlamazdı ayrıca müste’men ve zimmi

arasındaki davalarda zimminin şahitliği kabul edilebilirdi.593

19. yüzyıla kadar Osmanlı sınırlarında ahidnâmeli devlet vatandaşları ve yerli halk arasında çıkan ihtilaflı durumlarda mahallî kadılar, ilk başvuru makamıydı. Dava görülürken tüccarın bağlı olduğu konsolos veya tercüman da orada bulunmalıydı. Yabancılara tanınan diğer bir imtiyaz da doğrudan çağırılmayıp,

konsolos veya tercümanları vasıtasıyla çağırılmalarıydı.594

Muhakeme hakkı için

önceden ticaret ve kefalet hususları kadı tarafından tasdiklenir ve hüccet verilirdi.595

Bu hüccet uyuşmazlık durumunda Avrupalılar tarafından mahkemeye emsal olarak

gösterilirdi.596

Bazı önemli davalara Divân-ı Hümâyûn bünyesinde bulunan bir üst mahkeme bakardı. Mahkeme, 17. yüzyıldan itibaren Bâb-ı âli’de ve Tanzimat sonrasında Bâb-ı meşîhatte huzûr murâfası adıyla kurulurdu. Buna göre mevcut ihtilafta meblağın 4 bin akçeyi geçmesi durumunda meselenin çözümü İstanbul’a sevk edilirdi. 4 bin akçenin altında olması durumunda kadılar tarafından görülürdü. Son olarak Ahidnâme ve antlaşmalar kapsamına giren ihtilaflı durumlar konsolos veya

tercümanlar taraf olduğunda, İstanbul’da görülürdü.597

Bu durum II. Mahmut döneminde Amerika ile yapılan ticaret antlaşmasında 500 kuruş olarak belirleninceye

kadar aynı kalmıştır.598

Belirli koşullarda ihtilaflar konsolos ya da büyükelçiler tarafından karara bağlanırken, cinayet gibi ağır ceza davalarında Divân-ı Hümâyûn devreye girerdi. Bu durum Avrupalıların yasal konumlarının Osmanlı hukuk

sisteminden soyutlanmadıklarını da göstermesi açısından önemlidir.599

1869 yılında Âli Paşa tarafından elçiliklere gönderilen muhtıra ile 4 bin akçe üstü davaların

593 İnalcık, “İmtiyâzât", s. 245, 246. 594 Gönen, s. 343. 595 Tabakoğlu, s. 256. 596 Boogert, s. 47, 300. 597

Yasemin Saner Gönen, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancıların Adli Ayrıcalıkları, s. 95-96; A.DVN.DVE.d, No: 072/1, hüküm: 127.

598

Kütükoğlu, “Ahidnâmeler ve Ticaret Muahedeleri, s. 332.

599

138

Divân-ı Hümâyûnda görülme şartı kaldırılmış ve davalar kurulan ticaret ve nizamiye mahkemelerine sevk edilmiştir.

Özetlemek gerekirse, 19. yüzyılda Osmanlı tebaası ile yabancılar arasındaki davalarda yargılama yetkisi; azda olsa şer’iyye mahkemeleri, içinde yabancı hâkimlerinde olduğu karma ticaret mahkemeleri ve nizamiye mahkemelerine aitti; bununla birlikte vakıflara ait gayrimenkul davalarının bir kısmına şer’iyye, bir kısmına nizamiye mahkemeleri bakarken; hukuk mahkemelerinde ticaret davaları,

ticaret mahkemelerinde hukuk davaları görülebilirdi.600

Anlaşmazlık veya şikâyet konularının doğrudan merkeze gönderildiği ile ilgili bilgi alabildiğimiz hükümler “südde-i sa’adet / asitâne-i aliyâneme / der-i sa’adetime gelip” ifadelerini içerirdi.601

Ahidnâme maddelerinde müste’men gemilerinin emniyetle, huzur içinde ve serbestçe ticaret yapabilmeleri hususu açıkça ifade edilmişti.

Ahidnâme verilen devletlerin bayraklarını (bandıra) taşıyan müste’men gemileri Osmanlı sularında ve limanlarında serbestçe hareket edebilirlerdi. Uğradıkları veya zorunlu sebeplerle sığındıkları Osmanlı limanlarından ücretini ödeyerek gerekli erzakları satın alabilirlerdi. Uğradıkları limanlarda Osmanlı Devleti herhangi bir saldırıya maruz kalmayacaklarını garanti ederdi. Müste’men gemileri denizlerde de Osmanlı gemileri ile karşılaştıklarında birbirlerine dostça yaklaşacakları teminatını verirlerdi. Müste’menlerden gemileri karaya vuran olur ise bölgede bulunan Osmanlı idarecileri de kurtarılan malları kendisine teslim ederlerdi.

Müste’men tüccarlar, Osmanlı ülkesine (önceleri sadece Akdeniz’de) kara veya deniz yoluyla girme ve tüccarlık haklarına sahipti. Hatta II. Bayezid devrinde (1482) verilen, Yavuz Sultan Selim (1513) ve Kanuni Sultan Süleyman (1521) devri ile yenilenen ahidnâmelerde İngiltere gibi bazı büyük devletlere Karadeniz’de de ticaret yapma hakkı tanınmıştır. Buna karşın, Avrupa Devletlerinin pek çoğu için kendi

bandıraları altında Karadeniz’de ticaret yapabilmeleri 19. yüzyıla kadar uzamıştır.602

Müste’men tüccarlar Osmanlı memleketi dışına çıkışı yasaklanmış olan (barut, silah ve yapım malzemeleri, hububat, pamuk, pamuk ipliği ve deri gibi..)

600

Gönen, s. 343, 344.

601

“…Komte de Königsmark zîdet rütbehunun südde-i saadetime takdîm eylediği bir kıt’a memhûr takririnde…”; BOA, A.DVN. DVE.d., No: 073/2, hüküm: 1046; Günay, s. 21.

602

139

malzemeler dışında her türlü malın ihracatını gerçekleştirebildi. Daha sonra İngiltere ve Fransa gibi devletler ahidnâmelere yeni maddeler ekleterek bu ürünleri ithal etme

hakkını da kazanmışlardı.603

Vergilerin oranları yabancı tüccarın müste’men veya harbî olmalarına, verilen imtiyazlara ve devletin içinde bulunduğu ekonomik şartlara göre değişiklik

gösterebiliyordu.604

Arapça kökenli olan ve vergi anlamına gelen resim kelimesinin karşılığı herhangi bir maldan devlet namına alınan vergidir. Resm-i amediyye, resm-i munzam veya resm-i gümrüğü şeklinde Tanzimat öncesi evraklarda karşımıza

çıkmaktadır.605

18. yüzyılın ikinci yarısına kadar yapılan antlaşmalarda müste’men tüccarların ödeyeceği vergi mu’tad rüsum olarak adlandırılmış ve kesin bir rakam belirlenmemişti. Müste’men tüccarları ihracatta; resm-i kalem, resm-i kapan, resm-i geçit, öşr-i bahar, resm-i mizan ve tercümaniyye vergileri öderlerdi. İthalatta ise; hakk-ı kabâle, adet-i dellaliye, resm-i kalem, resm-i kapan ve resm-i geçit vergileri öderlerdi. Müste’men tüccarların ödedikleri gümrük vergileri ise bölgelere göre %5 ile %1,5 arasında değişiyordu. Bu karışıklığa çözüm bulmak amacıyla Osmanlı Devleti ile İngiliz Devleti arasında tanzim edilen tarife defterinde (1794-1795) bu rakam %3 olarak sabitlendi.

31 Mayıs 1802 tarihinde Hasan Ağa’ya gönderilen emirde müste’men tüccarlar Osmanlı ülkesinden götürdükleri ve Osmanlı ülkesine getirdikleri mallar için kapitülasyonlara göre %3 gümrük resmi ödemelerine hükmedildi; fakat mastariyye vergisinden muaf tutulmuşlardı. Müste’men ve beratlı tüccarlar Osmanlı ürünü olan eşya veya hammaddeyi yine sınırlar dâhilinde alıp-satacak olurlarsa, zımmi tüccarların ödediği gibi %5 iç gümrük vergisi ödemişlerdi. Rus ve İngiliz elçilerinin itirazlarına rağmen uygulama 1806 gümrük tarife antlaşmasına kadar

yürürlükte kaldı.606

Tanzimat sonrasında bu vergilere ek olarak, dışalım vergisi (ithalat rüsûmu), dışsatım vergisi (ihracat rüsûmu), transit vergisi (mürûrîye), iç tecim vergisi (ticaret-i dahiliye rüsumu) şeklinde dört kalem alınmaya başlandı.607

Müste’menler Osmanlı deniz veya sınırlarına geldiğinde karşısına çıkan ilk gümrükte bir defa resim alınırdı. Malı satmayıp transit başka bir Osmanlı şehrine geçtiğinde bir daha vergi alınmazdı. 1601 ahidnâmesinde ilk kez Osmanlı

603 Arıkan, s. 283. 604 İnalcık, “İmtiyâzât”, s. 247-248. 605 Kazıcı, s. 46. 606

Özkaya, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Toplum Yaşantısı, s. 140, 141.

607

140

topraklarına gelip giden altın ve gümüş paralardan da vergi alınmayacağı ifade edilmiş ve bu durum daha sonraki ahidnâmelere de yansımıştır. Böylelikle Osmanlı topraklarında yabancılar para ticareti işine de girmeye başlamışlardı. Müste’menlere ait emvalin, sahibi veya gemi kaptanının rızası olmadan gümrüğe indirilemeyeceği ve sadece izin dâhilinde indirilen mallardan resm tahsil edilebileceği kapitülasyonlarda yer almaktadır. Ayrıca müste’men gemilerin limanı terkelerken selâmetlik akçesi namıyla vergi tahsil edilmesi kaidesi de sabit tutulurdu.

Bazen Osmanlı idarecilerinin ahidnâme şartlarını iyi bilmemeleri bazen de kazanç arttırma hırsı gibi kasıtlı uygulamalar Osmanlı sınırlarına giren tüccarları zor duruma sokuyordu. Buna karşın, müste’men tüccarların gümrük resminden kaçınma çabası, kimi Osmanlı tebaasından olanların konsolos ve elçilerin desteğiyle bazı vergilerden muaf olabilmek için ahidnâmelerin açıklarından yararlanmak istemeleri antlaşmaların ihlale uğramasına sebep olmuştur. Osmanlı idaresi ise ahidnâmelerin

eksiksiz şekilde uygulanabilmesi için büyük özen göstermiştir.608

Yine Prusyalı müste’menlerin ihtiyaçları doğrultusunda kendileri ve maiyetlerinin tüketmeleri için getirdiği yiyecek ve içecekten de vergi alınamazdı. Evâsıt-ı Ramazan 1225 (Ekim 1810) tarihli 877 numaralı hükme göre Prusya kethüdâsının ve adamlarının kifâf-ı nefsleri için İngiltereli tüccarlara verilen haklara binaen kendi akçeleri ile iki yüz küfe üzüm satın almaları ve Galata’daki hanesine nakline engel olunmayıp herhangi başka bir vergi istenmemelidir. Hatta yine ahkâma uygun olarak aynı yıl içinde Üsküdar ve havalisinde bulunan üzüm bağları yerine adalar arasında bulunan mahallerden olmak şartıyla 2 yüz küfe üzümün satın alınıp nakline müdahale edilmemesi Galata kadısına ve hassa bostancıbaşısına, topçubaşıya

ve Galata voyvodasına emredilmiştir.609

Diğer devletlere oranla düşük vergi ödedikleri halde kimi zaman müste’men tüccarlar kaçakçılığa yönelebiliyordu. Malını gümrük memuru bulunmayan limana

608

Kütükoğlu, “Ahidnâme”, s. 539.

609

“…emr-i şerîfim sudûrunu istid‘â ve divan-ı hümâyûnumda mahfûz kuyud-u ahkâmiyeye mürâcaʻat olundukda Üsküdar ve havalisinde vâki bağlardan almayup adalar arasında kâin mahallerden olmak şartıyla iki yüz yirmi senesine mahsuben yalnız iki yüz sepet üzümün defaten ve aherde iştirâVe nakline mümânaat olunmamak içün emr-i şerîf in verildiği mestûr ve mukayyed bulunmağın mukkademâ sadır olan emr-i şerîf mûcebince amel olunmak fermanım olmağın imdi siz ki Mevlânâ ve bostancıbaşı vesâir mûmâ-ileyhimsiz ber minvâl-i muharrer Üsküdar ve havâlesinde vâki bağlardan olmayup adalarda vâki mahallerden iştirâ etmek şartıyla iş bu sene-i mübarekeye mahsuben yalnız iki yüz sepet üzümün defa-i râhta iştirâ ve Galata’da vâki kapu kethüdâsı mûmâ-ileyhimin hanesine nakline mümânaat ve harac ve avâid vesâir bahaneler ile nesne mutâlebesiyle teʻaddî ve rencîde olunmayup da ve bu bahane ile mükerrer ve miktarı maiyetten ziyâde iştirâ ve nakline îsâli hususuna mübâderet eylemeniz bâbında…” BOA. DVN. DVE.d., No: 073/2, hüküm: 877, 882, 886, 888, 933, 938, 942, 944, 951, 952, 974.

141

çıkarmak, büyük iskelelere ulaşmadan hemen önce Ege adalarından daha düşük bedellerle eda tezkeresi alıp büyük gümrükte yüksek resim ödemekten kaçınmak bu kaçakçılık yöntemlerinden birkaçıdır. Devlet bu tür olaylara karşı bir takım tedbirler almıştır. Buna göre gümrük vergilerinin yalnızca İstanbul, İzmir veya onlara bağlı gümrüklerde tahsil edilebilmesi, Ege sahillerinde yapılacak ihracatta ise sadece İzmir gümrük emini tarafından atanmış bir memur ve kâtip bulunması gerektiği hususunda

1135 (1722) tarihli bir emr-i şerif çıkartmıştır.610