ÇİZELGE 4. 1830–1892 Osmanlı İthalat Oranları ve Ülkelere Göre Dağılımı
4.5.4. Hayvansal Dokuma Ürünleri (Kıl, Yün, Keçe, Kilim)
Anadolu’da halk arasında oldukça yaygın bir tür el sanatı olan halı dokumacılığı, zamanla gelişmiş bir zanaat haline geldi. Başlangıçta kaba dokumalar, sıkı düğümler ve çekici renklerle basitçe yapılan dokumalar, sonraları Osmanlı sınırlarının genişlemesiyle artan kültürel etkileşimin de tesiriyle yeni teknikler ve renkler kazandı. İran’dan gelen ve Türk halısına yeni bir karakter kazandıran özel bir formüle sahip kırmızı kök boya ile köşelerde çeyrek ve ortasında tam bir madalyon barındıran tipik İran motifleri, Türk halı dokumacılığına zenginlik kattı. Hoş bir kadife yumuşaklığı kazandıran ipekli düğümleri, doğal öğelerin yer aldığı parlak
renkli seccade desenleri de bu teknikle dokunurdu.349 Anadolu’nun hemen hemen her
bölgesinde halı dokunmakla birlikte bazı bölgeler bu konuda diğerlerine karşı üstünlük de sağlamışlardı. Mahalli özelliklere sahip olan ve dokundukları bölgelerin ismiyle anılan halılar, evlerde ailelere gelir olması ve boş zamanlarını
değerlendirmesi açısından da önem taşımışlardı.350
Dış ticarette de devlet ve üretici için oldukça önemli bir gelir kaynağı olan Türk halı dokumacılığı, Osmanlı pazarlarının Avrupalılar tarafından istila edildiği bir dönemde bu sektör için kurtarıcı olmuştur. Osmanlı Devleti’nin hammadde ihracatının sıçrama gösterdiği ve bunun %90’ının zirai ürünlerden oluştuğu 19. yüzyılda ihracatta önemli yer tutan ve üreticisine gelir getiren tek ürün türü el işçiliği
ile dokunan halı ve kilim türleridir.351
Hayvancılığın yoğun uğraş olduğu Osmanlı Devleti’nde hayvansal ürünlerin dokumacılığı ülkenin pek çok yöresinde yapılırdı. Erzurum, Erzincan, Koçhisar, Tosya, Ankara, İstanbul, Şumnu, Lofça, Tırnova, Filibe, Selanik ve Antalya bu
şehirlerin başlıcalarıdır.352
Dokumada kullanılan hayvansal ürünlere defterde şu
isimlerle rastlıyoruz: Keçe-i ğaşiye353(at eyerinin altına serilen örtü, keçe), elvan354
347
Türkîye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, Üsküf, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, C.6, Ankara, 1972.
348
BOA, A.DVN. DVE.d. No: 073/2, s. 184-196.
349
Raphaela Lewis, Everyday Life, in Ottoman Turkey, s. 157, 158.
350 Eldem, s. 141. 351 Tabakoğlu, s. 253. 352 Yardımcı, s. 222. 353
85
keçe-i Kıbrıs (birkaç renkli keçe), beyaz ve elvan keçe-i Karahisar, Deve kuşu tüyü, kilim Türkmen, seccade-i Gördes ve kâlîçe-i Gördes ve seccade-i Kula ve kâlîçe-i
Uşak, payas muhayyeri355
(moher, mohair, tiftikten yapılan), Anadolu ve Rumili
canibinden Dersaadette vusûle gelen bi’l cümle âlâ ve ednâ yapağı356 (kırpılmış
koyunyünü), yapağı çorap Nemçe, Beçkâri (Avusturya işi) şimşir ve yapağı Venedik, yapağı kâlîçe-i Nemçe, Françe ve Belçika ve İsviçre lacivert yapağı kebîr ve sağîr
derûnî ve düz mendil, yapağı ednâ, belde-i357
(İşlenmek için hazır edilen yün veya
pamuk yumak) Bursa, muytab358 (hayvan kılı dokuma), saç kılı, keçi kılı Rusya,
koçanlı ve koçansız at kuyruğu, elvan şal359
Tosya, enli ve ensiz çit ve şal-ı Ankara, beyaz şal Tunus, şal merinos, enli merinos, Françe’den gelen Hind taklidi şal ve boğça, Lasoraki tabir olunur hârici mavi ve turuncu şal-i kuşak İngiliz, Karl Mayş
Şal İngiliz kuşak.360
4.5.5. Ev Eşyaları
Derin bir sosyal yaşam kültürüne sahip Osmanlılarda ev eşyalarının çeşitliliği aynı zamanda ailelerin ekonomik, sosyal ve kültürel durumuna da örnek teşkil etmektedir. Bu çeşitliliği defterde de görüyoruz. Halı, kilim-i Türkmen, âvâni nühâs
(bakır kap-kacak)361
, yorgan yüzü, seccade, Kıbrıs döşek, Kıbrıs oda takımı, sabun, Bursa mahsûlü basma duvar kâğıdı, alikorna kebîr askısı, çelik Nemçe sandık, toplu iğne, iğneli teneke kutu, kabara kâğıt, Batılılaşma ile birlikte ithalatı artan çatal ve
bıçak362
, harbeli363 (Harbi) iğne, çakı ve mikrâs364 (makas, kesici alet) Nemçe, envâi
354
Şemseddin Sami, ناو لا Elvan, s. 159.
355
Güncel Türkçe Sozlük, “Moher”, TDK, http://sozluk.gov.tr/ 356
Türkîye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, “Yapağı”, Türk Dil Kurumu Yayınları, C.11, Ankara, 1979.
357
Türkîye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, “Belde”, Türk Dil Kurumu Yayınları, C.2, Ankara, 1965.
358
Muallim Nacî, بات يوم Muytab, moytab, mûy-tâb, s. 866.
359
Tiftik keçisi yünü kullanılarak dokunan çiçek ve badem motifleri ile bezeli yünlü bir kumaştır. Yardımcı, s. 226.
360
BOA, A.DVN. DVE.d. No: 073/2, s. 184-196.
361
Mehmet Bahaettin Toven, “Yeni Türkçe Lügat”, ی اوأ Âvâni, (Yayına Hazırlayan Abdülkadir Hayber) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004; İstanbul, 1927, s. 95; Şemseddin Sami, ساح ن Nühas, s. 1457.
362
Çatal bıçak kullanımı Avrupa medeniyetine has değildir. Selçuklu döneminde bile kaşıkla birlikte çatal-bıçak gibi ana malzemeler Türk mutfağının olmazsa olmazlarıydı. Bu durum yemek yerken yemeğin elin içine değdirilmemesi gibi bir genel görgü kuralının o günden günümüze sirayetinin bir örneğidir. Yılmaz Seçim, "Selçuklu ve Osmanlı Mutfağının Gastronomi Açısından Değerlendirilmesi". Journal of Tourism Theory and Research,4, 2018, s. 124-125.
363
Muallim Nâci, ه برح Harbe, s. 348.
364
Hüseyin Remzi Bey, Lugat-i Remzi, I-II, صارق م Mikras, İstanbul: Hüseyin Remzî Matbaası, 1305 s. 646.
86
kopça düğme, çıngırak kutu, kazib-i365(hakiki olmayan, sahte) pul ve tırtıl, kağıd
tutaç, posta kâğıdı, boyalı kağıd, yaldızlı kağıd, Saksonyakâri Çay takımı ve sahan ve
bardak ve cuka366 (çuha, pamuk dokuma), makara teli, kuyumcu eğesi, samanlı eğe,
çıplak iliyen367
(leğen), kalemi kaşık, saat camı, kaya boncuğu, tespihlik boncuk, yalancı inci, temir madeni kulaklı gözlük, boynuz tarak, bayağı mum mikrâsı,
mismâr368(çivi), ustura Nemçe, esvab369
(giysi) fırçası, Avrupa mahsûlü kundura
fırçası, iğne-i Avrupa, tesbihlik dizi mercan, pokal370
(Alm. beckher, kupa, fincan), Amerika gülü, sandalye ve konsul ve tire zevaitiyle ve funisli saat, göğüs saati ve asma saat, envâi hırdavat-i efrenci ve oyuncak, fildişi, kağıd yazı-yı Françe, kral suyu lavanta suyu tabir olunur, Cenova toprak pokalı, tabak ve kâse-i İngiliz,
mücevherat371, kıble saati İngiliz, mantar-ı kavı372
(ateş yakmak veya sigara tutuşturmak için kullanılan ve ağaçlardan elde edilen pamukumsu madde), balık
yağından mum, Ceneviz kâğıdı, temir yatak ve sandalye, sath-ı şükûfe373
(çiçek,
zehra desenli), şem-i374
(yakacak mumu bal mumu) revgan Rusya, Yalancı klebdan ve tel Rusya, urgan Rusya, siyah tutkal, Çerkez bıçağı, temir kefçe (kepçe) ve tabak
ve tahta, ispavli-yi375 (kalın sicim) Rusya, kahve değirmeni Rusya, fincan Felemenk
ve Rusya.376