Portekiz

ererken Akdeniz’in yerleşik devletleri adi gündemler ile mevcut üzerine meşgul iken İber yarımadasındaki Portekiz ve İspanyollar yeni dönem üzerinde kafa yorup dengeleri değiştirecek adımları atmaya başladı.

11. yüzyıla gelindiğinde İspanyol devletleri Müslüman Araplara karşı mücadelesinde üstünlük kurarken Portekiz, bu oluşumdan bağımsız bir politik birlik olarak ortaya çıktı. ²⁶²

Kastilya kralı VI. Alfonso’nun kızı Teresa ile evlenen Burgundyli Henry’ye Portekiz içerisindeki Oporto bölgesi verilmişti (1095).²⁶³ Henry ve Teresa’nın Müslümanlara karşı başarısı Kastilyan sistem içerisinde Onların bu bölgede otonom bir yapı oluşturmasında etkili oldu. Portekiz İmparatorluğu’nun temellerini atan Kont Henry’nin ölümünden sonra (1112) topraklara sahip çıkan oğlu Alfonso Henriques oldu (1128-1285). Henriques kuzeyde ve doğuda Kastilya’ya karşı, güneyde ise Murabıtlara karşı sınırlarını tesis etmek üzere savaştı. 1139 yılında Ourique savaşında Murabıtları mağlup ettikten sonra²⁶⁴ kendisini kral ilan etti. 1143 yılında kuzeni olan Kastilya kralı, VII. Alfonso Henrique’nin otonom yapısını bağımsız olmamak koşuluyla kabul etti.²⁶⁵ Savoy kontu III. Amador’un kızı Matilde ile 1146 yılında evlenerek prestijini artıran Henrique, 1147 yılında II. Haçlı seferi için kutsal topraklara giden haçlı kuzey Avrupa devletlerinin yaklaşık 200 gemilik yardımıyla Lizbon’u aldı.²⁶⁶ Oporto ve Lizbon en önemli Hıristiyan limanları arasında yer alıyordu.

Henrique hem kuzeyde hem de güneyde, dostluk kurma işini evlilik bağları ile tamamladı. Kızlarından bir tanesi Barselonalı III. Ramon Berenguer’un oğlu Provans

262 Bailey W. Diffie, George D. Winius, Foundations of The Portuguese Empire 1415-1580,Europe And The World in The Age of Expansion Volume I, University of Minnesota Press, Minneapolis 1977, s.11.

263 Violet Shillington, “The Beginnings of the Anglo-Portuguese Alliance”, Transactions of the Royal Historical Society, New Series, Vol. 20, 1906:109-132, s.109.

264 José Valente, ”The New Frontier: The Role of the Knights Templar in the Establishment of Portugal as an Independent Kingdom”, Mediterranean Studies, Vol. 7, 1998:49-65, s.55.

265 Bailey W. Diffie, George D. Winius, Foundations of The Portuguese Empire 1415-1580, s.13.

266 Lizbon kuşatması ve bu kuşatmanın II. Haçlı seferi içindeki yeri için bknz. Alan Forey, “The Siege of Lisbon and the Second Crusade”, Portuguese Studies, Vol. 20, 2004, s.1-13.

kontu Ramon Berebguer ile (1160), diğer kızı Uracca’yı Leonlu II. Fernando ile (1165);

kendisinden sonra kral olarak gelecek olan oğlu Sancho’yu 1174 yılında IV. Ramon Berenguer’in kızı Dulce ile evlendirdi.²⁶⁷ Evlilik bağları Kastilya karşısında Portekizliler için sığınılacak liman oldu. Henrique aynı zamanda Roma’ya Portekiz kralı olarak tanınmak için sürekli olarak başvurmaktaydı. Nihayet 1179 yılında bu isteği de kabul edildi.²⁶⁸

Kral I.Sancho döneminde Portekiz’in yardım çağrıları karşılık bulmakta ve Portekiz’in bazı güney bölgelerinin fethi için Fleming, Germen, İngiliz, Fransız ve Danlardan oluşan iki filo Portekiz topraklarında misafir edilmekteydi.²⁶⁹ Bu noktada Portekizlilerin henüz münferit denizcilik faaliyetlerinden söz etmek çok mümkün değildir.

13. yüzyıla gelindiğinde statülerini siyasi ve askeri alanda attığı adımlar ile kabul ettirmiş Portekiz ve İspanyollar için mücadele sahasında Müslümanlar bulunmaktaydı. Ticaret alanında ise Doğu Akdeniz’e olan mesafenin fazla olması Kuzey Avrupa ile olan ilişkilerin gelişmesinde etkili olmuştu. Denizlerde boy göstermeye başlayan Portekizlilerin tersane işlettiği 13. yüzyılın ilk yarısında vakidir.²⁷⁰

Kral Dinis (1279-1325) döneminde krallık, tüccar sınıfına ayrıca ehemmiyet verdi. Portekizlilerin hem ticari hem de siyasi olarak Kuzey Afrika’ya olan ilgisi tam manada kendini göstermekteydi. Dönemin önemli ticaret erbapları Venedik ve Ceneviz gemileri Batı Akdeniz ve Kuzey Avrupa’daki ticari faaliyetlerinde başlıca liman olarak

267 Medieval Iberia: An Encyclopedia, s.33.

268 Portekiz’in Papa III. Alexander tarafından yazılan manifestis probatum ile resmi olarak bağımsız bir krallık olarak tanınması hk. bknz. Anne J. Duggana, “Aspects of Anglo-Portuguese Relations in the Twelfth Century. Manuscripts, Relics, Decretals and the Cult of St Thomas Becket at Lorvão, Alcobaça and Tomar”, Portuguese Studies, Vol. 14, 1998:1-19, s.2.

269 Bailey W. Diffie, George D. Winius, Foundations of The Portuguese Empire 1415-1580, s.15.

270 Bailey W. Diffie, George D. Winius, a.ge., s.17.

Portekiz limanlarını kullanmaktaydılar. Akdeniz’in batıya açılan kapısı olan Herkül Sütunlarını geçtikten sonra gidilecek olan iki yön vardı. Bunlar kuzeye doğru çizilen rotada Portekiz, güneyde ise kuzeybatı Afrika kıyılarıdır. Bu durumda Kuzeybatı Afrika kıyılarında yapılacak seyirler ilgi uyandırmaktaydı. Gerekli donanıma sahip olmayan Portekizliler için coğrafi avantajını sahada kullanabileceği bir denizcilik altyapısı gerekliydi. Nitekim Kral Dinis 1317 yılında Cenevizli Manuel Pessanha’yı (Pessagno) Portekiz amirali olması için davet etti. Böylelikle Cenevizlilerin gemi ve seyir tecrübesi Portekizlilerin aşina oldukları Atlantik sularıyla harmanlanabilecekti. Manuel Pessanha 3 kadırga ve 20 adamıyla birlikte kralın hizmetine girdi.²⁷¹ Böylelikle kral’ın hedefi doğrultusunda ilk adım atıldı.²⁷²

Kral Dinis’in etkili olan bir diğer hamlesi daha çok siyasidir. Bu hamle İsa tarikatının kurulmasıdır.²⁷³ 1119 yılında Tapınak Şövalyeleri tarafından kurulan tarikat Papa V. Clement ve Fransa kralı IV. Philip’in çabalarıyla kapatıldı ve tarikatın üyeleri Avrupa çapında takibata uğradı.²⁷⁴ Portekiz kralı Dinis’in kurduğu İsa Tarikatı da bu Süleyman Tapınağı Şövalyelerinin devamı niteliğindedir. Hıristiyanların birlik olma yolunda attıkları bu adımlar bölgedeki Müslüman Arap varlığı için olumsuz sonuçlar doğurdu. İber yarımadası ve Kuzey Afrika’daki Müslüman varlığı tehlikeye girdi.

Kanarya adalarına ilk yolculuklar muhtemelen Cenevizlilerin önderliğinde 1334-1335 yıllarında yapıldı. Kanarya adalarına yapılan ilk seferlerde Mayorka, Ceneviz ve

271 Fred Bronner, “Portugal and Columbus: Old Drives in New Discoveries”, Mediterranean Studies, Vol.

6, 1996:51-66, s.56.

272 Bailey W. Diffie, George D. Winius, Foundations of The Portuguese Empire 1415-1580, s.26; Ayrıca bknz. Bölüm III, “Manuel Pessanha” başlığı.

273 José Valente, “The New Frontier: The Role of the Knights Templar in the Establishment of Portugal as an Independent Kingdom”, Mediterranean Studies, s.49.

274 Göktuğ Halis, Tapınakçılar Tarih ve Spekülasyon, Toroslu Kitaplığı, İstanbul 2006, s.237.

Kastilyalılar da bulunmaktaydı.²⁷⁵ Portekizlilerin etkin olarak dâhil olduğu 1341 yılındaki ilk seferde Portekiz kralı tarafından donatılan üç gemi Ceneviz, Venedik, Kastilyan ve diğer İspanyol tayfadan oluşan mürettebatla atlar, silahlar ve çeşitli savaş makineleriyle şehirler ve kaleler fethetmek amacıyla Lizbon’dan yelken açtı.²⁷⁶ Bu sırada İber yarımadasının diğer güçleri Aragon ve Kastilya kralları, aralarındaki mücadeleyi 1291 yılında yaptıkları antla birlikte nizama getirdiler. Soria konvansiyonu, Afrika’da elde edilecek Müslüman toprakları için paylaşılmış bölgeleri öngörüyordu.²⁷⁷

Portekiz limanlarındaki gemi ve tüccar sayısı 14. yüzyılda çoğalmaya devam etti. Kalabalık limanlardaki gemi sahipleri ve tüccarlar için yeni düzenlemeler ve diğer Hıristiyan krallıklar ile olan ticari kökenli anlaşmalar çok geçmeden hayata geçmeye başladı. 1353 yılında Kuzey Avrupa’da İngiltere ile Lizbon ve Oporto tüccarlarına ayrıcalık, karşılıklı olarak korunma ve imtiyazlar vermeyi taahhüt eden antlaşma imzalandı.²⁷⁸ Fransa kralı II. John da 1350 ve 1353 yılında Portekiz’e imtiyazları onayladı ve genişletti.²⁷⁹ I. Pedro (1357-67) ve Fernando (1367-83) hükümdarlığı zamanında ekonomik büyüme hız kesmeden devam etti. Pessanha ailesinin yanı sıra başka İtalyan aileler de ayrıcalıklar tanınarak Portekiz’e getirildi.²⁸⁰ 1377 yılında yabancı ve yerli tüccarlar arasındaki münasebetleri düzenlemek üzere 100 sayfalık bir liste yayınlandı. Buna göre 100 ton ve üzeri gemi inşa edenlere kraliyet ormanlarından

275 A. R. Disney, A History of Portugal and the Portuguese Empire From Beginnings to 1807 Volume 2:

The Portuguese Empire, Cambridge University Press 2009, s.99-100.

276 Bailey W. Diffie, George D. Winius, Foundations of The Portuguese Empire 1415-1580, s.27.

277 Bailey W. Diffie, George D. Winius, a.g.e., s.30.

278 Edgar Prestage , “The Anglo-Portuguese Alliance”, Transactions of the Royal Historical Society, Vol.

17, 1934:69-100, s.72.

279 Bailey W. Diffie, George D. Winius, a.g.e., s.37.

280 Fred Bronner, “Portugal and Columbus: Old Drives in New Discoveries” Mediterranean Studies, Vol. 6, 1996:51-66, s.56; Bailey W. Diffie, George D. Winius, a.g.e, s.37.

vergi alınmaksızın ağaç kesme imtiyazıyla devlet desteği verildi. Gemi inşası ile ilgili diğer ithal edilen kereste, yün, demir ve diğer malzemeler vergiden muaf tutuldu. 1380 yılının Aralık ayında bu ayrıcalıklar 50 tonluk veya dışarıdan getirilen gemiler için de uygulanmaya başlandı. Bu kanun metni, gemi inşasını ve gemiciliği canlandırmayı amaçlamaktaydı. Companhia das Naus şirketi kralın gemileri de dâhil olmak üzere 50 tondan fazla tonajlı gemilere deniz sigortası yaptı. Buna göre her bir gemi, kargosunun değerinin yüzde ikisi oranında ücret ödeyerek malını sigortalattı. Belçikalı tarihçi Jan Albert Goris’in ifadesine göre “14.yüzyıldan itibaren Portekizliler modern denizcilik sigortasının esaslarını geliştirdiler.”²⁸¹

1385 yılında Portekiz’de yeni bir hanedan vardı. Avizli I. Joao, Portekiz’i işgal eden Kastilyalı I Juan‘a karşı tüccarların ve İngiliz dükü Gauntlu John’un desteğini alarak kral seçildi. Joao, Gauntlu John’un ilk eşinden olma kızı Philippa ile evlenerek akrabalık bağı tesis etti (1387). Bu evlilikten doğan çocuklardan birisi babasından sonra kral oldu; diğeri iç savaş sırasında öldü; birisi dini bir kisveye büründü; bir diğer ise Gemici Henry idi.²⁸²

Portekiz’in ticari genişlemesi bu noktadan sonra hız kazandı. Krallık, tüccarlarıyla zenginlik ve güç kazanarak büyümeye devam etti. Kral’ın kendi gemileri de bu ticarette aktif olarak rol almaktaydı.²⁸³ Sırada ise imparatorluk çağının kapısını açacak olan Ceuta’nın Müslüman Araplardan alınması vardı. Burası stratejik olarak Cebelitarık’ın diğer yakasında ticaret ağını tamamlayan önemli bir konumdaydı. 200 gemi ve 50 bin kişilik muharip unsurdan oluşan I. Joao’nun Portekizlileri 25 Temmuz 1415’da Restolo’dan yelken açtı, Akdeniz’i geçerek 20 Ağustosta Ceuta’da demirledi.

21 Ağustos’ta yapılan saldırıda şehirle birlikte pek çok ganimet Portekizlilerin eline

281 Bailey W. Diffie, George D. Winius, Foundations of The Portuguese Empire 1415-1580, s.39.

282 Bknz. III. Bölüm, “Gemici Henry” başlığı; Ayrıca bknz. Arthur Davies, “Prince Henry the Navigator”, Transactions and Papers (Institute of British Geographers), No. 35, 1964, s.119-127.

283 Bailey W. Diffie, George D. Winius, a.g.e., s.41.

geçti. Şehrin en büyük camisi kiliseye çevrildi ve I. Joao’nun üç oğlu şövalye ilan edildi. ²⁸⁴

Ceuta’nın alınışı Portekiz İmparatorluğu’nun kuruluşu anlamına gelmekteydi.

Önemli bir Müslüman ticaret merkezinin el değiştirmesi ticaret rotalarını da etkiledi.

Ceuta’nın yerini Tanca aldı. Üretim ve ticaret olmaksızın sadece Portekiz anakarasının yardımlarıyla ayakta kalması oldukça zor olan Ceuta’nın ilhakı Portekizliler için yeni ilhak girişimlerinin tetikleyici unsuru oldu. Portekizliler hem karada hem de Atlantik’te batı Afrika kıyıları boyunca yeni keşiflerin peşine düştüler. Bu ahvaldeki en büyük rakipleri ise Afrika’daki Müslüman varlığı ve İber yarımadasındaki dindaşları Kastilyalılardı. Kanarya adaları da Kastilya ile olan bu mücadelenin alanına girmekteydi.

Gemici Henry önderliğinde icra edilen keşif faaliyetlerinde 1419’da Porto Santo, 1420 yılında Portekiz’in güneybatısında Madeira adası keşfedildi. Portekiz anakarasının yaklaşık 850 deniz mili batısında bulunan Azor adaları 1427 yılında keşfedilirken²⁸⁵ ileri seviye keşiflerin önünü açacak olan Bojador burnunun geçilmesi yine gemici Henry’nin destekleriyle oldu. Azor adaları ve Madeira adasının keşfi, Afrika kıyılarından epeyce uzaklaşmak durumunda kalan Portekiz gemileri için büyük bir başarı anlamına gelmektedir. Bilinmeyen sularda seyir yapmak, hele ki rotasız veya haritasız dolaşmak yüksek motivasyon gerektiren bir işti. Gemici Henry kendince belirlediği maddi ve manevi sebepler ile keşif seferlerinin önünü açtı.

284Ceuta’nın alınışı hakkında kronik; Gomes Eannes de Zurara, Crónica da Tomada de Ceuta por El Rei D. Joũo I, yay. Francisco Maria Esteves Pereira, Ordem da Academia das Sciências de Lisboa, Segundo os Manuscritos No 368 E 355 Do Arquivo Nacional Academia, das Scıências de Lisboa Rua do Arco a Jesus, 113 Lisboa 1915.

285 Eric Axelson, “Prince Henry the Navigator and the Discovery of the Sea Route to India”, The Geographical Journal, Vol. 127, No. 2, 1961:145-155, s.147.

Ceuta’yı besleme niyetiyle Cebelitarık’ın stratejik öneme sahip bir diğer noktası Tanca’yı alma çabaları (1437) Portekiz kralı Duarte için hüsranla sonuçlandı. Bu savaştan kısa bir süre sonra da Duarte öldü ve yerine V. Afonso geçti.²⁸⁶ Portekiz’de değişmeyen tek olgu ise Gemici Henry’nin keşif isteğiydi. 1440 yılında Madeira adasına yeni bir sefer düzenlendi. Bu seferde iki karavel tip gemi kullanıldı ki karavel ifadesi keşiflerde ilk defa geçmektedir.²⁸⁷ Müteakip seyirlerde kullanılacak ana unsur bu karavel tip gemilerdi.

Portekizli gemiciler için Afrika kıyılarında yaptıkları seyirlerin ticari olarak en mühim getirisi köleler oldu. Gemici Henry’nin ölümüne kadar (1460) Sierra Leone açıklarına kadar gemiler gidip geldi, çok geçmeden Yeşil burun adaları keşfedildi.²⁸⁸

Portekiz’in keşifler, macera ve zenginlikle dolu rüyasını Konstantinopol’ün Osmanlılar tarafından alınması dahi sonlandırmadı. Portekizliler Papa III. Calixtus’un Müslümanlara karşı birlik çağrısına olumlu yanıt verse de krallığın Akdeniz’in iç siyasetinden daha önemli bir ajandası vardı. Bu, kendi ticaretlerini teminat altına almaktı. Nitekim adımlar bu yönde atıldı. Afrika’da Tanca ve Ceuta arasında bulunan Alcacer-Seguer bölgesi 1458 yılında, Asilah ise 30 bin adam ve 400 gemi ile 1471 yılında ele geçirildi.²⁸⁹ Afrika’dan köle, baharat ve altın ticareti gelişti.

Kastilya Krallığı’nda süregelen veraset savaşları dönem için belirleyici niteliktedir. Aviz hanedanlığından Portekizli İsabella ve Kastilyalı II. John’un kızı olan Kastilyalı İsabella, bu evlilikten olma IV. Henry’den sonra tahtın ikinci varisiydi. Bu sebeptendir ki Kastilyalı İsabella’nın yapacağı evlilik son derece önemliydi. Nitekim

286 Eric Axelson, “Prince Henry the Navigator and the Discovery of the Sea Route to India”, s.147.

287 Bailey W. Diffie, George D. Winius, Foundations of The Portuguese Empire 1415-1580, s.77.

288 Walter Rodney, “Portuguese Attempts at Monopoly on the Upper Guinea Coast, 1580-1650”, The Journal of African History, Vol. 6, No. 3, 1965:307-322, s.307.

289 A. R. Disney, A History of Portugal and the Portuguese Empire From Beginnings to 1807 Volume 2:

The Portuguese Empire, s.6.

Kastilyalı İsabella Aragonlu II. Ferdinand ile 1469 yılında evlendi. II. Ferdinand bu sırada Sicilya kralıydı. Diğer taraftan ise Portekiz Kralı Duarte’nin kızı Portekizli Joan ile evlenen Kastilyalı IV. Henry’den olma Joanna la Beltraneja, Portekizli V. Afonso ile evlenmişti. IV. Henry’nin ölümüyle birlikte bu denklemde taraflar ayrıştı ve İber yarımadasının geleceğine etki edecek olan veraset savaşları başladı. İsabella destekçileriyle birlikte Aragon Krallığı, Juana destekçileri ve onların yanında yer alan Portekiz ve Fransa Krallığı’na karşı mücadele etti. 1475 ile 1479 yılları arasında süren savaş hali 1479 yılında yapılan Alcáçovas antlaşması ile son buldu.²⁹⁰

İber yarımadasında barış, Portekiz’e yeni keşifleri öncesi yasal haklar sağladı.

Antlaşma sonunda İsabella Kastilya kraliçesi olarak tanındı. Ayrıca Kanarya adalarındaki Kastilya hâkimiyeti Portekiz tarafından tanındı. Portekiz’in elde ettiği mühim netice ise Azor adaları, Madeira, Yeşil burun adaları ve Kanarya adalarından Guinea’ya doğru keşfedilecek tüm diğer adalar olarak belirlendi. Artık Portekiz için yeni keşiflerin önünde engel kalmamıştı.

Çağın sonlarına doğru Afrika kıtası tamamen aşıldı. Bortolomeu Dias önderliğinde Ümit Burnu’nun keşfi sonrası (1488) Ahmed ibn Mecit rehberliğindeki Vasco da Gama’nın gemileri Hint Okyanusu’nu geçerek Kalküta’ya geldi.

Böylelikle doğu Akdeniz’de 13. yüzyılın ortalarından itibaren önemli bir yer işgal eden Memluklerin tek çekincesi kuzeyden gelecek tehditler olmaktan çıktı. Artık ed-Devletü't-Türkiyye’nin güneyini çevreleyen Hint Okyanusu ve Kızıldeniz’de yeni bir sorunu vardı. Bu sıralarda Akdeniz’de ağırlığını hissettirmeye başlayan Osmanlı Devleti’nin Memluk Devleti’ni karşılaştığı bu yeni rakip ile olan mücadelesinde yalnız bırakmaya niyeti yoktu.

290 Alcáçovas antlaşması ile Portekiz kazanımları hk. bknz. Malyn Newitt, “Formal and Informal Empire in the History of Portuguese Expansion”, Portuguese Studies, Vol. 17, 2001, s.1-21; Ayrıca bknz.

Medieval Iberia: An Encyclopedia, s.47.

Portekizlilerin denizcilik anlamında, kıyıdaş olduğu Fransız ve İspanyol geleneklerinden ve aynı zamanda kuzey geleneğini temsil eden İngiliz gemilerinden ilham almış olması muhtemeldi. Bununla beraber Portekiz’in İtalyan denizci ailelerinin desteğiyle geliştirdiği gemicilik geleneğinde karavel tip gemiler başlıca gemi tipi olarak kullanıldı. Bu gemiler boyut olarak haleflerine göre gelişmiş durumdaydı. İki veya üç direkliydiler. Gemide latin ve dörtgen yelken kullanılmaktaydı. Coğrafi keşifleri mümkün kılan, bir anlamda okyanusa dayanıklı bu Portekiz gemileri olmuştu.

Şekil 10: Afrika kıyıları ve Portekiz keşifleri (1492), Jorge de Aguiar ²⁹¹

291 The History of Cartography Volume 1 Cartography in Prehistoric Ancient, and Medieval Europe and the Mediterranean, ed. J. B. Harley and David Woodward, The University of Chicago Press, Chicago, London 1987, s.980, fig.38.2 (Photograph courtesy of the Beinecke Rare Book and Manuscript Library, Yale University, New Haven).