Karrak

Keşifler çağının İber yarımadasıyla özdeşleşmiş bir dizaynı olan karrak gemi tipi 15. yüzyılın ortalarından itibaren yaygın olarak inşa edilmeye ve kullanılmaya başlandı.

Boyutları ve dizayn karakteristiklerinin bu gemi tipini oldukça ihtişamlı kılması sebebiyle geminin yelken çağının amiral gemisi olan kalyonların atası olarak kabul edilmesinde herhangi bir beis yoktur. Büyük boyutlar, daha fazla hacim, daha fazla direk ve su üzerinde güven veren duruşu, karrak tipi gemileri okyanus seyirlerinde yükü sırtlayan dizaynlar yaptı.

Portekizcede nao, olarak adlandırılan bu gemi tipinin isminin neşeti hakkında detaylı bilgi malum değildir. Fakat gemi tipinin ortaya çıktığı coğrafya göz önünde bulundurulursa bir takım yorumlar yapmak mümkündür. Dizayn karakteristikleri itibariyle cog tipi gemilerin ardılı olarak yorumlanabilecek karrak gemi tipi, hem okyanus hem Akdeniz hem de Baltık Denizi’nde faaliyet göstermekteydi. Buradan hareketle karrak gemi isminin Akdeniz’in güneybatı ucundaki Müslüman Arapların gemi adlarından ilham alınmış olması ihtimal dâhilindedir. Bunun yanı sıra ismin Latinceden gelmiş olma olasılığı da vardır.

Genel itibariyle karrak tipi gemiler cog tipi dizaynların ardılı olarak addedilse de bu dizaynın aksine gemilerin karvel tarzda inşa edildiği görülmektedir. Dümenin konumlanması karavel tip gemilerde olduğu gibi gemi kıç tarafındadır. Boyut ve tonaj olarak ağır deniz şartlarına dayanıklıdır. Bundan dolayıdır ki mevcut gemi direkleri üç ile sınırlı değildir. Tonaj ve boyutların artması bu gemi tipinde direk sayısının

artmasıyla doğru orantılıdır. Latin ve dörtgen yelkenin birlikte kullanılması dizaynlarda harekât kabiliyeti açısından gemiye avantaj sağlamaktadır. Gemi kıçüstünde inşa edilmiş kalevari bir yapı ve baş üstünde daha küçük olmakla birlikte benzer bir platform genellikle mevcuttur. Gemi kıç tarafı dizayn olarak oval ve yüksek olarak belirginleşmektedir. ³⁷⁹

Okyanusta kullanılmak üzere Portekiz’de inşa edilmiş tipik karrak gemilerde oval gövde formu ile birlikte gemi baş ve kıç tarafında görülen yükseltiler ihtişamlı yapıyı tamamlar. Gemide mevcut üç direkten baş tarafa en yakın olana pruva direği, ortadakine grandi direği, en arkadaki direğe ise mizana direği adı verilir. Pruva ve grandi direğinde bir büyük bir küçük olmak üzere iki tane dörtgen yelken mevcut iken mizana direğinde latin yelken vardır. Bunlara ilaveten gemide pruva uzantısı olarak görülen ve spritsail olarak adlandırılan bir dörtgen yelken daha mevcuttur.

Gemi direklerine tırmanmayı mümkün kılan şeytan çarmıhlar, flamalar, bayrak, gemi pruva hattındaki gemi demiri ve bordadaki top namlularının göründüğü açıklıklar ilk bakışta göze çarpan diğer özelliklerdir. Geminin boyut ve tonaj olarak büyümesi ilave olarak bir gemi direğinin daha montesini beraberinde getirir.

Karrak tipi gemiler 15. yüzyılın başlarından itibaren yavaş yavaş envantere girmeye başladı. Elverişli yapısıyla zaman içerisinde vazgeçilmez bir hal aldı. Bu dizaynlar, atası olduğu kalyon tipi gemilerin ortaya çıkışına kadar da uzun bir süre mevcudiyetini denizler üzerinde muhafaza etti. Karrak tipi gemilerin neşetinden onlardan evrilen kalyon tipi gemilerin ortaya çıkmasına kadar geçen sürede bu gemi tipinin inşası hakkında teorikte ve pratikte bilgi veren eserler ortaya çıktı. Doğal olarak İber yarımadasından çıkan bu eserler 17. yüzyılın hemen başıyla tarihlenir. Bunlardan

379 Bknz. A. Davies, H. Robinson, “The Evolution of The Ship In Relation To Its Geographical Background”, s.104-105; Clinton R. Edwards, “The Impact of European Overseas Discoveries on Ship Design and Construction during the Sixteenth Century”, GeoJournal, Vol. 26, No. 4, 1992:443-452, s.445 vd.

İspanyol Tomé Cano tarafından kaleme alınan 1611 tarihli Arte Para Fabricar Y Aparejar Naos ve Portekizli João Baptista Lavanha imzalı 1610 civarında yazılan Livro Primeiro de Arquitectura Naval isimli iki risale karrak inşası parametrelerine dair önemli bilgiler vermektedir.³⁸⁰ Karrak tipi gemilerin tonaj ve boyutları arasındaki oranları ve inşasına dair diğer detaylı bilgileri bu risalelerden hareketle irdelemek mümkündür.

2.1.3.1 Arkeolojik Buluntular Eşliğinde Karrak Gemiler

Karrak gemi tipi hacimli ve açık deniz seyrine yatkın yapısıyla donanmalarda amiral gemisi olarak uzunca bir süre kullanıldı. Nitekim uzun varlık süresi boyunca bu gemi tipi, Herkül Sütunları’nın hem doğusunda hem de batısında seyir yaptı. Keşiflere öncülük etti. El yazmalarında kendisine yer buldu.

Karrak gemisinin yaptığı tehlikeli yolculukların bir bedeli olacaktı. Nitekim Akdeniz’den Güney Afrika kıyılarına, buradan da Yenidünya rotasına kadar geniş bir yelpazede pek çok karrak tipi gemi battı. Dönem itibariyle yaklaşık olarak yeniçağın başlangıcına denk gelen bu gemi tipinin yaygınlaşması, bulunan enkazların tarihlendirilmesinde de kendisini göstermektedir.

380Tomé Cano, Arte para fabricar, fortificar y apareiar naos 1611, ed. Enrique Marco Dorta, Instituto de Estudios Canarios la Laguna 1964; Tomé Cano, “Arte para fabricar, fortificar y apareiar naos de guerra merchante, con las reglas de arquearlas reduzido a toda cuenta y medida, y en grande utilidad de la navegación 1611”, trns. Cesário Fernandez Duro, Disquisiciones nauticas, Instituto de Historia y Cultura Naval, Madrid, 5, 1996, s.36-97; J. B. Lavanha, Livro Primeiro de Architectura Naval, Academia de Marinha, Lisbon 1996.

Tablo 3: Karrak gemi enkazları

SIRA ALAN KAYIP MEVKİ İSİM TARİH İNŞA YERİ BMAX (m) OMURGA (m) LOA (m) DİREKSAYISI TONAJ GÜVERTESAYISI

1 Mars³⁸¹ North of

Holland Mars 1564

Sweden - - 48 3 - -

2 Mary Rose³⁸²

Solent, England

Mary

Rose 1545

England 11,98 32 42 4 700 3

3 Pepper Wreck³⁸³

Sao Juliao da Barra

Nossa Senhora dos Martires

1606

Portugal 12,32 27,72 39,27 3 600 -

4 San Esteban³⁸⁴

Padre Island, Texas

San

Esteban 1554

Spain

6 - 20,5 - - -

5 Santiago³⁸⁵ B. da India

Atoll Santiago 1585

Portugal - 33 50 - 900 -

Enkazlarda tonajlar dikkat çekmektedir. Bununla birlikte yüksek tonajlı gemilerin açık denizde rahatça seyir yapmak için gerekli itme gücünü elde ettikleri yelken direği sayısı ortalama 3-4 olarak karşımıza çıkar. Temel parametreler yönüyle kadırga ve cog tipi gemi enkazlarından elde edilen bilgiler ile karşılaştırıldığında B

381 Niklas Eriksson, Johan Ronnby, “Mars (1564): The İnitial Archaeological İnvestigations of a Great 16th-Century Swedish Warship”, The International Journal of Nautical Archaeology, 46, 1, 2017, s.92–

107.

382 Mary Rose: Your Noblest Shippe: anatomy of a Tudor warship, ed. P. R. V. Marsden, Mary Rose Trust, Portsmouth, England, 2009.

383 Filipe Vieira de Castro, The Pepper Wreck: A Portuguese Indiaman at the Mouth of the Tagus River, Texas A&M University Press, College Station 2005.

384 J. Rosloff, J. B. Arnold, “The keel of the San Esteban (1554): continued analysis”, IJNA, 13, 4, 1984, s.287-296.

385 Filipe Vieira de Castro, a.g.e., s.28.

değerinin karrak gemilerinde nispeten daha büyük olduğu tespit edilebilir. Bu değeri başta L olmak üzere diğer parametreler ile karşılaştırmak gerekir. B/L oranı, gemi seyir kabiliyetini etkilemesi noktasında önemli bir göstergedir. Bu değerin küçük olması dönemin şartlarındaki ortalama tonajdaki bir geminin seri ve düşük draftlı ayrıca açık denizde seyir için hava şartlarına duyarlı bir dizayn olarak düşünülmesi gereken bir yapı olabileceğini anlatır. Karrak gemilerde bu durumun aksi bir vaziyet mevcuttur. Bu gemilerin okyanusta rahatça seyir yapabilmesini açıklamak için bu temel özelliklerine bakmak yeterlidir.

Enkazların tarihlendirilmesi konusunda dikkat çeken husus gemilerin hepsinin 15. yüzyıl sonrasına ait olmasıdır. Bu; hacimli, yüksek tonajlı ve dayanıklı bir gemi tipi olarak açık denizlerde kullanılan karrak tipi için sürpriz değildir. Yazılı kaynaklardan karrakın 15. yüzyıl evvelinde de kullanıldığı malumdur. Akdeniz ve Atlantik kıyılarında bulunan kimliği belirsiz yüzlerce gemi enkazlarından bazılarında muhtemeldir ki bu sınıflandırma yapılacaktır.

İber yarımadasında gemi inşasına dair ortaya çıkan eserler 15. yüzyıl sonundan itibaren görülmektedir.³⁸⁶ Yazılı diğer kaynaklar ve İspanyol coğrafyasından çıkan eserler ışığında bu bağlamda bir eşleştirme yapılacak olursa Santa Maria adı günümüze kadar ulaşan karrak gemilerden bir tanesidir. Bu gemi Colombus’un Yenidünya seyrinde Nina ve Pinta karavel gemilerine eşlik etmiştir. Nau kelimesi telaffuz edildiği zaman akla gelen ilk simge gemilerden olan Santa Maria için replikaların inşası, yazılı kaynaklardan elde edilen bilgiler vesilesiyle mümkün olmuştur.

386 Muhammet Talha Özbey, “Geç Dönem Ortaçağ’dan Altın Yelken Çağının Başlangıcına, Akdeniz’de Gemi İnşa ve Dizaynına Dair Yazılı Tezler (İS. 1300-1650), s.255-274.