3. LOZAN VE SONRASINDA SÜRYANİLER
3.2. Musul Sorunu Ve 1924 Hakkâri Harekâtı
3.5.1. Çok Partili Hayat ve Süryaniler
Türkiye’nin tek partili sistemi terk etmesinde Batıda yaşanan gelişmeler, demokratik sistemlerin tüm dünyada kendini göstermeye başlaması, tek parti
düzenine eleştiriler neden olurken, bu durum Türkiye’de yeni bir partinin
kurulmasıyla sonuçlandı. Demokrat Parti, Cumhuriyet Halk Partisi’nin içindeki muhalefetin dışa vurumuydu. Demokrat Parti, Türkiye’nin tüm kesimlerinin belli oranda desteğini alarak iktidar oldu. 1950’den 1960’a kadar süren bu on yıllık iktidar döneminde parti, inişli çıkışlı bazı politikalar sergiledi. Demokrat Parti, 1946-1950 yılları arasındaki kuruluş döneminde Türkiye’de demokrasinin yerleştirileceği mesajlarını verirken gayrimüslimlerin desteğini almayı başardı, ancak 1953-1960 yılları arasında iktidarını sağlamlaştırdığı dönemlerde daha otoriter bir görünüm
sergileyerek, tüm toplumun hayal kırıklığına uğramasına neden oldu.
Türkiye’deki çok partili süreç tüm olumsuz örneklere rağmen, tek partili sisteme nazaran gayrimüslimlere karşı takınılan tutumların yumuşatıldığı ve 373Yaşar Özüçetin, Demokrasiye Geçiş, Demokrat Parti’nin Kuruluşu, 1946 Seçimleri. Ed.: H. Celal Güzel, ve A. Birinci), Genel Türk Tarihi, IX, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 9-10.
374Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam, II, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1979, s. 344-345. 91
Türkçülük uygulamalarının gerilediği bir dönem olmuştur. Azınlık okullarına karşı kontrol mekanizmasının azaltılması, Rum okullarına ve Heybeli Ada Ruhban
Okulu’na Yunanistan’dan ve diğer Avrupa ülkelerinden öğrencilerin gelmesine izin
verilmesi, Adnan Menderes’in Patrikhane’yi ziyareti, 32 yıl aradan sonra Yahudilerin kendi hahambaşını seçebilmeleri ve cemaat meclislerinin kapsamlarının
genişletilmesi azınlıklar için sevindirici gelişmeler olarak kaydedilmiştir.375
3.5.1.1. Demokrat Parti’nin Kuruluşu
II. Dünya Savaşı’nda Türkiye, 2 Ağustos 1944 tarihinde Almanya ile siyasi
ve iktisadi ilişkilerini kesme kararını verdikten sonra 3 Ocak 1945’te Japonya ile münasebetlerini kesmiş ve 23 Şubat 1945 tarihinde de sembolik de olsa Almanya ve Japonya’ya savaş ilan etmiştir. Bunun hemen ardından Sovyetler Birliği ile ilişkiler gerginleşmiş, Ruslar 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk ve Tarafsızlık anlaşmasını tek
taraflı feshetmişlerdir.376
Savaş yıllarında Türkiye’nin önünde duran en büyük sorun, hiç şüphesiz ekonomik konulardı. Bu amaçla, 1940 yılının ilk günlerinde “Milli Korunma
Kanunu” kabul edildi. Yasa, hükümete ekonomiyi yeniden düzenlemek amacıyla o
zamana dek görülmemiş ölçüde geniş yetkiler ve olanaklar veriyordu. Milli Korunma Kanunu uygulaması, fiyatların nispeten az yükselmesine katkı sağlamışsa da ekonomik sorunların geniş yığınların günlük yaşamını etkilemesini
önleyememişti.377
Şükrü Saraçoğlu Hükümeti, Refik Saydam Hükümeti döneminde alınan önlemlerden vazgeçerek, ekonominin ve fiyatlar üzerindeki devlet müdahale ve
denetimini bir ölçüde kaldırdı. Bununla amaçlanan mal yokluğunun ve karaborsanın
önüne geçilmesiydi. Ama alınan önlemler istenileni gerçekleştirmekten uzak kaldı.
Fiyatlar hiç beklenmedik ölçüde yükselirken, karaborsa olduğu gibi kaldı.378
Gelir dağılımının yeniden düzenlenmesi, sosyal adaletin sağlanması ve yüksek kazanç sahibi olanlardan vergi alınabilmesi için yeni önlemler düşünüldü.
Kentteki savaş zenginlerinden alınan “Varlık Vergisi” bu önlemlerin başında
375 Birsel, s. 238-239.
376Aydın Güngör Alacakaptan, “Türk-Sovyet İlişkileri (1921-1945)”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 20 yıllık Süreç, Sempozyuma Sunulan Tebliğler, Ankara: TTK Yayını, 1997, s. 287.
377 Cemil Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945), Ankara: Yurt Yayınları, 1986, s. 130. 378 Yelda Tutar, 1961 Yassıada Duruşmalarının İstanbul Basınına Yansımaları, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir 2009, s.15-16.
92
gelecekti. Varlık Vergisi, iktisadi şartların darlığından istismar yolu ile yüksek
kazanç elde edip, kazanç oranında vergi vermeyenleri kapsıyordu.379 Kırsal
kesimdeki savaş zenginlerinden ise “Toprak Mahsulleri Vergisi” alınacaktı. Yasa, bütün savaş zenginlerinin vergilendirilmesini öngörmüştü ama uygulama düşünüldüğü gibi olmadı. Uygulamada Müslüman-Türklere hoşgörü gösterilirken, ekonomide önemli rolleri olan gayrimüslim azınlıklara katı davranıldı ve bu grubun Varlık Vergisi miktarı olağanüstü derecede yüksek tutuldu. Kırsal alanda biriken servetin yeniden geri alınması için düşünülen Toprak Mahsulleri Vergisi ise, büyük ölçüde eski aşar vergisinin bir benzeri olarak uygulamaya konuldu. Amaç zirai
gelirlerin vergilendirilmesiydi.380
Gerek savaş yıllarında sosyal, siyasî, ekonomik sahada alınmış olan tedbirler
sonucu ortaya çıkan hoşnutsuzluk, gerek dış gelişmelerle batıya belirli taahhütlerde
bulunulması, rejimin demokratik esasları gözetmesi ve düzeltmesi ihtiyacını ortaya koyuyordu. Bütün bunlar, iç ve dış baskılar sonucu CHP’de görüşlerin yavaş yavaş
değişmeye başlamasına neden oldu.381
II. Dünya Savaşı’yla birlikte dikta rejimlerinden dili yanan bütün devletlerin
yeni gözdesi “Demokrasi” idi. Bu, Türkiye için de geçerliydi. Bu nedenle İnönü ve
yakın çevresi, “Kontrol edilebilir muhalefet” yaklaşımıyla çok partili hayata yeşil ışık yakmıştı.
Demokrat Parti’nin doğuşuna yol açan rejim içi muhalefet, yeni demokrasi
akımına uygun olarak, 1945 yılı ortalarına doğru iyice su yüzüne çıkmıştı. 21 Mayıs’ta başlayan bütçe görüşmeleri sırasında Adnan Menderes, Feridun Fikri Düşünsel, Hikmet Bayur ve Emin Sazak gibi konuşmacılar hükümeti sert bir dille eleştirmişlerdi. Bütçe açığı dolayısıyla artan devlet borçları, ölçüsüz emisyon, hayat pahalılığı, dar gelirlilerin ve özellikle memurun acı durumu, vurgunculuk, karaborsa, vergi sisteminin verimsizliği ve adaletsizliği eleştirilen konular arasındaydı. 29 Mayıs’ta yapılan bütçe oylamasında 368 lehte oya karşı beş kişi aleyhte oy kullandı.
Bunların arasında Demokrat Parti’nin dört kurucusu da bulunmaktaydı.382
379
Faik Ökte, Varlık Vergisi Faciası, İstanbul: Nebioğlu Yayınevi,1951, s. 81.
380 Cemil Koçak, “Siyasal Tarih (1923-1950)”, Türk Tarihi, III, Ankara: Milliyet Yayınları, 1989, s. 131.
381 Özüçetin, s. 11.
382Cem Eroğul, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, İstanbul: Yordam Kitap,2013, s. 11. 93
Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu üzerine yapılan tartışmalardan sonra CHP
içindeki muhalefet, anayasanın tam uygulanmasını ve demokrasinin kurulmasını
isteyen bir önerge sundu. Söz konusu önergenin Kurtuluş Savaşı’nda ve Türk siyasal
yaşamında Başbakanlığa varıncaya kadar üst görevler üstlenmiş Celal Bayar, devrim yasalarının kabulünde öneri sahibi olarak ya da bunları destekleyici konuşmalarıyla bilinen Refik Koraltan, son yıllarda sesini duyurmaya başlayan Adnan Menderes ve bilimden siyasete atlamış Fuat Köprülü tarafından verilmiş olması kadar içeriği de çok çarpıcı idi. Koraltan’a göre böyle bir önerge verilmesi düşüncesi kendisinden gelmişti. Arkadaşları bunu kabullenince, CHP yönetimini eleştirmekle ünlü Yusuf
Hikmet Bayur’a bu önergeye katılması önerilmişti. Ancak, Hikmet Bayur, belgenin
sadece Koraltan tarafından imzalanmasını isteyince anlaşmaya varılamadı. Önergedeki ilk imza Atatürk döneminde izlenecek ekonomik sistem konusunda İnönü ile anlaşmazlığa düşmüş ve devletçiliğe karşı liberalizm taraftarı olarak tanınan Celal Bayar’a ait idi. Çünkü o daha Başbakanlığı sırasında devletçiliğe karşı esnek yaklaşmış ve bu yüzden de Atatürk’ün ölümünden sonra Cumhurbaşkanı olan
İnönü zamanında Başbakanlıktan ayrılırken sessiz kalmıştı.383
“Dörtlü Takrir” adı verilen bu önerge, örgütlü siyasal muhalefetin
başlangıcının simgesi olmuş, Celal Bayar ve ardından önergeyi imzalamış olan milletvekilleri CHP’den istifa ederek 7 Ocak 1946’da Demokrat Parti’yi kurmuşlardır. Demokrat Parti’nin kurulmasına daha doğrusu Türkiye’de çok partili
hayatın gerekliliğine384İsmet İnönü şu sözlerle destek vermiştir:
“Ben ömrümü tek parti rejimiyle geçirebilirim ama sonunu düşünüyorum. Benden sonrasını düşünüyorum. Bu sebepten vakit geçirmeksizin işe girişmeliyiz, bizim tek eksiğimiz hükümet partisinin karşısında bir parti bulunmamasıdır.”385
İsmet İnönü’nün çok partili hayata olumlu yaklaşmasının en önemli nedeni hiç şüphesiz Batıda yaşanan gelişmelerdi. Savaş sonucu dünyada tek parti
idarelerinin sona ermesi, Türkiye’de tek parti rejiminin sarsılmasının en önemli
nedeniydi.386 II. Dünya Savaşı’nın son evresinde kazanan tarafın batı demokrasi
bloğunun olacağının kesinleşmesi, Tek Parti, Tek Şef, Tek Devlet sistemini 383 Tutar, s. 19-20.
384
Kemal Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul: İstanbul Matbaası,1967, s. 127.
385 Metin Toker, Demokrasimizin İsmet Paşalı Yılları, Tek Parti’den Çok Partiye (1944–1966), İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1990, s. 59.
386 Özüçetin, s. 11; Davut Dursun, Demokrasi Krizlerinde Basın ve Aydınlar, İstanbul: İşaret Yayınları, 2000, s. 15.
94
benimsemiş olan Türkiye’nin demokratikleşmesini ve çok partili hayata geçişini
hızlandırmıştır.387