Osmanlı Ahi Teşkilatı Organizasyon Yapısı

İstanbul'un fethinden sonra Osmanlı devleti örgütlenmesini tamamlamış ve Saray, her konuda "güç" sahibi olmak istemiştir. Fetihten sonra Ahiliğin bazı fonksiyonları zayıflamış veya yok olmuştur. Dolayısıyla örgütlenme biçiminde az da

211

Said Öztürk, “Osmanlı Devleti’nde Kalitenin Önemi”, http://www.osmanli.org.tr/yazi-4-269.html 212 _{Galip Demir, “Ahilik ve Yükselen Değerler”, Görüş Dergisi, Ocak, 2001, s.82.}

olsa farklılıklar ortaya çıkmıştır. Fetihten sonra yerleşik hayata uygun olarak bir örgütlenme modeli ortaya çıkmış ve her esnaf grubu için ayrı birimler oluşmaya başlanmıştır. Bu dönemde her esnaf örgütünü temsil etmek üzere oluşan birimler, kendi alanlarıyla ilgili kanun ve tüzükleri hazırlamış ve uygulamaya başlamıştır. İç işlerinde kendi ilke ve kuralları çerçevesinde faaliyetlerini sürdüren birimlerin, halkla ve diğer birimlerle olan ilişkileri de fütüvvetnamelere ve genel hukuk kurallarına göre yürütülmeğe başlanmıştır. Organizasyon şekli değişmiş de olsa, geleneksel "yatay örgütlenme" biçimi sürdürülmüştür. Yatay örgütlenmenin en önemli özelliği; her birimin birbirinden bağımsız olmasıdır. Sanayi siteleri konumundaki bedestenlerin problemleri, yerinden yönetim anlayışıyla çözülmüştür. Çözülemeyen problemler, merkezi otoriteye aktarılmıştır.214

Ahilikte yamak, çırak ve kalfalar arasında sarsılmaz bir hiyerarşi bulunmaktaydı. Bu hiyerarşi, yamaklıkla başlayıp, belli sürelerle çıraklık ve kalfalık aşamalarına ulaşıyordu. En üst basamakta ise alt basamaktakilerin kendisine intisab ettiği, onları türlü yönlerden yetiştirmek için ahi zaviyeleri yaptıran ve sanatta herkesin saygısını kazanmış olan bir Ahi baba bulunuyordu.215

İstanbul'un fethinden sonra, Ahi örgütlerinin yapısı şu duruma gelmiştir:216

1- Doğrudan Yönetim Kademesi Olanlar: a- Yiğitbaşılık, b- Kethüdalık, c- Nakiplik, d- Şeyhlik, e- İdare Heyeti. 214 http://www.ahilik.gen.tr/kavram/organizasyon.html 215

Yakup Karasoy, Ahi Kelimesi ve Türk Kültüründe Ahilik, Türkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı:14, 2004, s.17.

2-Doğrudan Yönetim Kademesi Olmayanlar: a- Üyelerlik,

b- Kadılık.

Şekil-2: Osmanlı Döneminde Ahi Teşkilatı Organizasyon Yapısı

Kaynak: Veysi Erken, Bir Sivil Örgütlenme Modeli Ahilik, Berikan Basım Yayım, Ankara, 2002, s.67.

Organizasyonda yer alan her kademeden, problemleri yerinde ve zamanında çözmesi beklenir. Normal şartlarda, hiç bir sorun bir üst kademeye iletilmez. Çözümü bulunamayan konular bir üst kademeye iletilir. Görüldüğü gibi; günümüzün en geçerli örgütlenme modeli, asırlar önce Ahiler tarafından başarıyla uygulanmıştır. Bu bağlamda, yönetim kademelerinin görevleri şöyle sıralanabilir:

a. Yiğitbaşı ve Görevleri

Kethüdanın yardımcısı durumundadır. Esnafın itibarlı olanlarından seçimle tayin edilir.217 Seçimle iş başına gelinen en alt yönetim kademesidir. En alt kademe olduğu halde örgüt üyeleriyle örgüt üyesi olmayanlar arasında ortaya çıkan sorunların

ilk çözüm yeridir. Halledilemeyen sorunlar bir üst kademeye iletilir. Yiğitbaşı'nın başlıca görevleri şöyle sıralanabilir:218

1- Kethüda ile üyeler arasındaki işleri takip etmek, 2- Üyeleri denetleyip, sorunlarını çözmek,

3- Mahkemede üyeleri kethüda ile beraber temsil etmek, 4- Cezaları infaz etmek,

5- Üyeler için sağlanan malzemeyi bölüştürmek,

6- Kalfalığa terfi edecekleri belirlemek ve iyi hal raporlarını tutmak, 7- Törenlerde kethüdaya yardım etmek,

8- Kethüdanın olmadığı durumlarda onu temsil etmek,

b. Kethüda ve Görevleri

Üyelerin merkezi örgütle iletişimini sağlayan makamdır. Kethüdalar seçimle işbaşına getirilir. Bu makama seçilmenin ön şartları vardır. Belirlenmiş şartları yerine getirmemişler aday olamazlar. Bir kişinin kethüdalığa seçilebilmesi için üç usta yetiştirmiş olması ve kıdemli usta olması şartları aranır. Aynı zamanda kethüdası olacağı esnafın işini bilmeside gerekir.219 Başlıca görevleri şunlardır:220

1- Üyelerin işlerini denetler,

2- Üyelerin iş yeri ruhsatlarını düzenler,

3- Üyeler arasında çıkan ve yiğitbaşının halledemediği sorunları çözer, 4- Merkezi otoritenin emirlerini üyelere iletir,

5- Ceza verir ve kadılıkça verilen cezaları infaz eder, 6- Tören günlerini kararlaştırır.

c. Nakip ve Görevleri 218 http://www.ahilik.gen.tr/kavram/organizasyon.html 219 _{V. Erken, a.g.e., s.69.} 220 _{http://www.ahilik.gen.tr/kavram/organizasyon.html}

Esnaf, sanatkâr ve tüccarlar arasında şeyhin temsilcisi durumundadır. Nakiplik, fütüvvet geleneğinden kalmadır. Esnaf üzerinde kontrolörlük görevini yürütür. Gerektiğinde onlara kefil olur. Nakip, esnafın seçimi ile işbaşına getirilir.221 Başlıca görevleri şunlardır:222

1- Üyeleri denetlemek,

2- Törenlerde şeyhi temsil etmek, 3- Törenlerde dua etmek,

4- Ustalığa terfi eden üyelere peştamal kuşatmak, 5- Şeyhin istediği üyeyi zaviyeye davet etmek, 6- Üyelerin isteklerini şeyhe iletmek,

7- Zaviyenin hizmetlerini yürütmek.

d. Şeyh ve Görevleri

Ahilik organizasyonunda tam otoriteye sahip olunan makamdır. Şeyhliğe seçimle gelinir. Bilgi ve tecrübenin yanında aranılan temel nitelik dindarlıktır. Alt kademelerin halledemediği sorunları çözme makamıdır. Şeyhin başlıca görevleri şunlardır:223

1- Törenlere başkanlık etmek,

2- Üyelerle ilgili suç ve cezaları incelemek ve ehl-i hibre (bilirkişi) ile cezaları onaylamak veya reddetmek,

3- Üyeleri merkezi otoriteye karşı temsil etmek, 4- Üyelere malzeme sağlamak,

5- Üyelerin diğer işlerini yürütmek.

Bu kademeye kadarki yöneticiler seçimle işbaşına getirilir. Bu nedenle, ahi teşkilatında demokratik yönetim görülür. Ahi esnaf teşkilatında, başta tasavvufi hayat

221

V. Erken, a.g.e., s.69

222 _{http://www.ahilik.gen.tr/kavram/organizasyon.html} 223 _{http://www.ahilik.gen.tr/kavram/organizasyon.html}

tarzından kaynaklanan özellikleri ile baskının olmadığı bir yönetim tarzının benimsendiği görülür.224

e. İdare Heyeti

Seçimle iş başına getirilen yiğitbaşı, kethüda, nakip ve şeyhle beraber alanında olgunlaşmış nitelikli üyelerden oluşur. İdare heyetine seçileceklerin nitelikleri o dönemin medeni kanunu olan Mecelle’de açık olarak belirtilmiştir. Organizasyonun yönetim kuruludur. İdare heyeti her ayın ilk ve üçüncü Cuma günlerinde olmak üzere ayda iki defa toplanır. Üyelerle ilgili alınmış kararları ve üyeleri ilgilendiren gelişmeleri inceler ve gerekli önlemleri almaya çalışır. Başlıca görevleri şunlardır:225

1- Üyeler arasındaki uyuşmazlıkları halletmek, 2- Gelişmeleri üyelere aktarmak,

3- Borç isteklerini görüşmek ve karara bağlamak,

4- Mesleki ve ticarî ahlâkın korunması için gerekli önlemleri almak,

5- Kalite kontrolü yapmak ve kalitenin yükseltilmesi yönünde önlem almak, 6- Gerektiğinde fiyatları belirlemek,

7- Üretimde düşmeyi engelleyici önlemleri almak ve bunları uygulamak, 8- Üretim için gerekli hammaddeyi sağlamak,

9- Üyeleri zarara sokacak fiyat hareketlerini denetlemek, 10- Üye-merkezi otorite arasındaki ilişkileri düzenlemek.

Ahilik teşkilatının organizasyon yapısı ve işleyişi günümüzdeki modern organizasyon yapılarıyla paralel özelliklere sahiptir. Sivil bir organizasyon yapısı olarak kendi sıkıntılarını kendi içinde çözüme kavuşturabilen ender yapılardan biridir.

Osmanlıda ahi teşkilatı ile ilgili doğrudan yönetim kademesi olmayan birimleri şu şekilde sıralayabiliriz : 226

224

V. Erken, a.g.e., s.70.

225 _{http://www.ahilik.gen.tr/kavram/organizasyon.html} 226 _{http://www.ahilik.gen.tr/kavram/organizasyon.html}

a. Üyelerlik(Ombudsman)

Üyelerlik toplum adına denetim görevi gören bir birimdir. Batı demokrasilerinde yaygın olan “kamu hakemliği (ombudsman)” niteliğindedir. Toplumun diğer katmanlarında olduğu gibi Ahilik organizasyonunun üyeleri tarafından uygulanan faaliyetler ve gerçekleştirilen üretim, üyelerler tarafından denetlenir ve gereken işlemler yapılır. Üyelerlerin çözemediği sorunlar kadılığa aktarılır.

b. Kadılık

Ahilik; ülkenin genel hukuk kurallarına bağlı olmakla birlikte, kendi iç dinamikleriyle işleyen bir yapıya sahiptir. Organizasyonun mükemmel işleyişi, üyelerinin kendilerini "ayrılmaz" ve "vazgeçilmez" biçimde orgazinasyona bağlı görmeleriyle sağlanır. Kadılık, ülkenin genel hukuk kurallarının uygulandığı hukuk birimidir. Her türlü uyuşmazlığın çözüm yeri durumundadır.

Ahilik bilhassa II. Murat ve Fatih dönemlerinden itibaren bazı fonksiyonlarını kısmen veya tamamen kaybederek esnaf faaliyetine dönüşmüş, bu kesim geleneklerini ve eğitimlerini esnaf teşkilatı içerisinde sürdürmeye çalışmıştır.