Ortadoğu’da Değişen Konjonktür ve PKK’nın Güçlenmesi

töreninde çıkan olaylarda bir kişi ölmüş; 300 kişi gözaltına alınmıştır.¹¹⁷ Bu olaydan 5 gün sonra Cizreliler ayaklanmış; çıkan olaylarda 4 kişi ölmüş; 9 kişi yaralanmıştır.¹¹⁸ 23 Martta aynı ilçede 5.000 kişi yeniden gösteri düzenleyerek PKK lehine sloganlar atmıştır.¹¹⁹

PKK’nın, aralarında bölgede çalışan devlet görevlilerinin de bulunduğu sivillere karşı 1990’da düzenlediği katliamlar ülke gündemini sarsmıştır. 22 Martta Elazığ’da görev yapan 9 sivil mühendisin ve 15 Nisanda yine Elazığ’da görevli 4 öğretmenin kurşuna dizilerek öldürülmeleri¹²⁰ devlet görevlilerine yönelik en önemli saldırılardır. 11 Haziranda Güçlükonak ilçesine bağlı bir köyü basan PKK’lı saldırganlar 27 köylüyü öldürmüşlerdir.¹²¹

3. Ortadoğu’da Değişen Konjonktür ve PKK’nın Güçlenmesi

daha terk etmiş; Iraklı Kürt gruplar yenilmiş; bölgedeki tek disiplinli güç olarak kalan örgüt, hem Irak’ı terk edenlerden cephane temin etmiş hem de Iraklı Kürtler’den PKK’ya yoğun katılımlar yaşanmıştır. Türk güvenlik yetkililerinin verdiği rakama göre 1991’de PKK’nın silâhlı üyelerinin sayısı 12.000’e ulaşmıştır.¹²⁵ ABD ve müttefiklerinin 688 Sayılı Güvenlik Konseyi Kararı’na¹²⁶ dayanarak başlattıkları Huzur Operasyonu ve Irak’a dikte ettikleri “uçuşa yasak bölgeler”

uygulaması ise, 36. paralelin kuzeyinde Irak’ın egemenlik yetkisini sınırlamış ve bu bölgede fiilî bir Kürt özerkliği yaratmıştır.¹²⁷ Irak’ın hukukî ve fiilî olarak 36.

paralelin kuzeyinden çekilmesinin PKK için, biri lehine, diğer ikisi ise aleyhine olmak üzere başlıca üç sonucu olmuştur.

PKK’nın lehine olan sonuç, Türk-Irak sınır bölgesinin Irak tarafına örgütün yeniden hâkim olmasıdır. PKK’nın aleyhine olan sonuçlardan ilki, Türkiye’nin, 1988’den bu yana düzenleyemediği sınır ötesi operasyonlara 1991’den itibaren tekrar başlayabilecek olmasıdır. Nitekim 1987 Martından sonra Kuzey Irak’a düzenlenen ilk sınır ötesi operasyon Ağustos 1991’de gerçekleştirilmiş;¹²⁸ bunu, Ekim ayında düzenlenen yeni bir sınır ötesi operasyon izlemiştir.¹²⁹ Ağustos 1986 ve Mart 1987 sınır ötesi operasyonlarından farklı olarak 1991’deki operasyonlar, kara unsurlarının katılımıyla düzenlenmiştir. PKK’nın aleyhine olan diğer sonuç ise, Körfez Savaşı sonrası elde ettikleri fiilî özerkliği korumak için Türkiye’nin yardımına ihtiyaç duyan

LAIZER, Martyrs, Traitors and Patriots: Kurdistan after the Gulf War, London, Zed Books, 1996, s. 1-34.

125 Bu önemli sayıya ulaşılmasında, Türkiye ve Irak Kürtleri’nin yanı sıra Suriye Kürtleri’nin de örgüte yoğun biçimde katılmasının payı olmuştur. Konu hakında bkz. ÖZDAĞ, s. 59.

126 S.C. Res. 688, U.N. SCOR, 46th Sess., U.N. Doc. S/ Res/688 (1991).

127 Bu sürecin ayrıntıları için bkz. Edgar O’BALLANCE, The Kurdish Struggle 1920-94, London, Macmillan Press, 1996, s. 188-201.

128http://www.nytimes.com/1991/08/09/world/turkey-attacks-kurdish-rebels-inside-iraq.html, (10 Mart 2011).

129 http://www.nytimes.com/1991/10/13/world/turkish-troops-attack-kurds-bases-in-iraq.html, (10 Mart 2011).

başta KDP ve KYB olmak üzere Kuzey Iraklı 8 Kürt grubun, Ekim 1991’de PKK’ya karşı açıkça cephe almalarıdır.¹³⁰

PKK, 1991’de askerî hedeflere yönelik olarak bir dizi büyük saldırı gerçekleştirmiştir. PKK’lı gruplar, askerî konvoylara kurdukları pusuların yanı sıra;

zaman zaman 500’er kişilik gruplar hâlinde ve ağır silâhlarla jandarma karakollarına saldırılar düzenlemişlerdir.¹³¹ Bu saldırıların en büyüğü 25 Ekimde gerçekleşmiş;

Çukurca ilçesine bağlı üç köyün jandarma karakollarına eş zamanlı olarak düzenlenen saldırılarda 17 asker öldürülmüş; aralarında sivillerin de bulunduğu 40’dan fazla kişi yaralanmıştır.¹³² PKK, o güne kadar şehirlerde düzenlediği en büyük terör eylemini 25 Aralık 1991’de gerçekleştirmiş; PKK yandaşlarının Olağanüstü Hâl Bölge valisinin ailesine ait bir mağazaya molotof kokteyli ile düzenledikleri saldırı sonucu çıkan yangında 11 sivil hayatını kaybetmiştir.¹³³

b. PKK’ya Karşı KDP-KYB Ortak Saldırısı

KDP ve KYB’ye bağlı peşmergeler, Kuzey Irak’ta federe Kürt devletinin kuruluşunun ilân edildiği 4 Ekim 1992’de PKK’ya karşı ortak bir saldırı başlatmışlardır. Böylece bu iki Kürt grup, PKK’ya karşı ilk defa ortak hareket etme iradesi göstermiştir. Türkiye’nin de KDP ve KYB’ye destek vermek için ordusunu Kuzey Irak’a sokması, PKK’yı 30 Ekim 1992’de Bölgesel Kürt Yönetimi ile ateşkes imzalamaya zorlamıştır. Varılan anlaşmaya göre PKK, Kuzey Irak’ta siyasî faaliyette bulunabilecek; buna karşılık askerî faaliyetleri için bölgeyi kullanamayacaktır.¹³⁴

130 Bkz. aşağıda, s. 135.

131 ÖZDAĞ, s. 59.

132 Milliyet, 26 Ekim 1991.

133 Milliyet, 26 Aralık 1991; http://www.nytimes.com/1991/12/26/nyregion/inside-880391.html, (10 Mart 2011).

134 Bu sürecin ayrıntıları için bkz. aşağıda, s. 135.

Kuzey Irak’ta oluşan fiilî Kürt özerkliği, ülkelerinde önemli sayıda Kürt yaşadığı için ortak endişeleri paylaşan İran, Suriye ve Türkiye’yi kısa süre için de olsa birbirine yakınlaştırmıştır.¹³⁵ Zira Kuzey Irak’taki bu yeni durum, diğer devletlerdeki Kürt bağımsızlık hareketleri için elverişli bir ortam yaratmıştır. Ancak bu konjonktürel işbirliği uzun süreli olmamıştır. PKK, Bekaa Vadisi’ndeki Mahsum Korkmaz Akademisi’ni kapatmak zorunda kalmış; ama örgütün arkasındaki Suriye desteği varlığını sürdürmüştür.¹³⁶ İran ise, yoğunlaşan diplomatik temasların ardından 18 Ekim 1993’te Türkiye ile bir güvenlik protokolü imzalamıştır.

Protokolle ilgili görüşmeler sırasında PKK’nın topraklarında barındığını kabul etmeyen İran, sınır güvenliğinin sağlanması konusunda Türkiye’ye güvence vermiştir.¹³⁷ Protokol sonrasında İran’ın bazı PKK üyelerini Türkiye’ye teslim ettiği de olmuş;¹³⁸ ancak PKK’ya ilişkin olarak taraflar arasındaki güvensizlik, tüm bu olumlu gelişmelere rağmen varlığını korumuştur.¹³⁹

c. Devletle Halkın Karşı Karşıya Gelmesi

PKK’nın 1989 ve 1990’da ilk olarak denediği sivil halkla devleti karşı karşıya getirme politikası, 1992’de ilk sonuçlarını vermiş gözükmektedir. Cizre, Nusaybin, Şırnak ve Yüksekova gibi ilçelerde 1992 Martında yapılan Nevruz kutlamaları isyana dönüşmüş; güvenlik kuvvetlerinin olaylara silâhla müdahalesi sonucu 70’dan fazla

135 İran, Suriye ve Türkiye Dışişleri Bakanları, I. Körfez Savaşı sonrasında gerçekleştirdikleri zirvelerde Irak’ın toprak bütünlüğüne sürekli olarak atıf yapmışlardır. Bu atıflar için bkz.

http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1992/kasim1992.htm; http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1993/subat1993.htm; http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1993/haziran1993.htm;

http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1994/agustos1994.htm, (10 Mart 2011).

136 Bkz. s. 123-124.

137http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1993/ekim1993.htm, (10 Mart 2011).

138 Robert OLSON, “The Kurdish Question and Turkey’s Foreign Policy, 1991-1995: From the Gulf War to the Incursion Into Iraq,”J. S. Asian & Middle E. Stud., Vol. 19, No 1, (1995), s. 9;ÖZCAN, s. 233-234.

139 John CALABRESE, “Turkey and Iran: Limits of a Stable Relationship,” Brit. J. Middle E. Stud., Vol. 25, No. 1, (1998), s. 90.

insan ölmüştür. Bu olaylar Batı kamuoyunda da yankı bulmuş; Almanya, Türkiye’ye yaptığı silâh sevkiyatını durdurmuştur.¹⁴⁰ Görünüşe göre, Güneydoğu topyekûn bir isyanın eşiğindedir. Öcalan, yaptığı açıklamada, 20 yıldır bu isyana hazırlandıklarını ve 100.000 insan da ölse bunu umursamayacağını ifade etmiştir.¹⁴¹

PKK’nın, başta Irak ve İran sınır bölgesindeki karakollar olmak üzere, askerî hedeflere yönelik ağır silâhlar ve kalabalık gruplarla düzenlediği saldırıları 1992 senesi içerisinde şiddetlenerek sürdürmüştür. 15 Mayısta, Uludere ilçesindeki Taşdelen karakoluna düzenlenen saldırıda 15; 26 Mayısta, Çukurca ilçesindeki Üzümlü karakoluna düzenlenen saldırıda 14; 14 Eylülde, Şemdinli ilçesinde Aktütün karakoluna düzenlenen saldırıda 9; 30 Eylülde, Şemdinli ilçesindeki Derecik karakoluna düzenlenen saldırıda 29 asker öldürülmüştür.¹⁴² Köylerdeki sivillere yönelik katliamlar da sürmüştür. 1 Ekim 1992’de, Bitlis’e bağlı Cevizdalı köyüne düzenlenen saldırıda aralarında çocuk ve kadınların da bulunduğu 30 kişi öldürülmüştür.¹⁴³

d. PKK’nın Saldırılarını Geçici Olarak Durdurması

Abdullah Öcalan, 17 Mart 1993’te Bekaa Vadisi’nde düzenlediği basın toplantısında tek taraflı ve koşulsuz olarak ateşkes ilân ettiklerini açıklamıştır.¹⁴⁴ Öcalan daha sonra verdiği bir röportajda Türkiye’nin bölünmesini istemediklerini, taleplerinin tek bir devletin çatısı altında Kürtlerin insan haklarını talep etmek

140 Milliyet, 22 Mart 1992; Milliyet, 23 Mart 1992; http://www.nytimes.com/1992/03/22/world/26-are-killed-as-kurds-clash-with-turkish-forces.html; http://www.nytimes.com/1992/03/23/world/new-kurd-turk-clashes-lift-toll-to-45-dead.html; http://www.nytimes.com/1992/03/27/world/defending-kurds-bonn-cuts-arms-flow-to-turkey.html; (10 Mart 2011).

141 Milliyet, 23 Mart 1992; http://www.nytimes.com/1992/03/30/world/kurds-in-turkey-seem-to-be-nearing-full-scale-revolt.html, (10 Mart 2011).

142 Anılan karakol baskınları için bkz. Milliyet, 17 Mayıs 1992; Milliyet, 28 Mayıs 1992; Milliyet, 15 Eylül 1992; Milliyet, 1 Ekim 1992; http://www.nytimes.com/1992/05/17/world/turks-said-to-kill-36-kurds.html; http://www.nytimes.com/1992/09/30/world/82-are-reported-dead-as-kurds-battle-turks.html, (10 Mart 2011).

143 Milliyet, 2 Ekim 1992.

144 Milliyet, 18 Mart 1993.

olduğunu ifade etmiştir.¹⁴⁵ İlerleyen günlerde, Öcalan, KYB lideri Talabani ve Kürdistan Sosyalist Partisi (KSP) lideri Kemal Burkay Şam’da bir araya gelmişler ve bir bildiri yayınlamışlardır. Bildiride, Türkiye’ye, bölgedeki olağanüstü durumun sona ermesi, özel kuvvetlerin ve köy korucularının varlığına son verilmesi, Kürtlerin varlığını ve haklarını garanti altına alan bir anayasanın hazırlanması, PKK ve KSP dâhil olmak üzere bütün yasaklı partilerin faaliyetlerine izin verilmesi, Kürtlerin kendi dillerinde eğitim ve yayın haklarının garanti altına alınması, genel af ilan edilmesi, Kürt dili, kültürü ve uygarlığı üzerindeki yasağın kaldırılması ve göçe zorlanan halkın geri dönmesine izin verilmesi çağrısı yapılmıştır.¹⁴⁶

Türkiye, PKK’nın tek taraflı olarak ilân ettiği ateşkesi resmî olarak tanımayı reddetmiş; ancak PKK’ya yönelik askerî faaliyetlerini azaltmıştır.¹⁴⁷ Türkiye sorunun çözümüne yönelik siyasî reformlar yapmaya hazırlanırken; 24 Mayıs 1993’te Bingöl-Elazığ karayolunda 33 silâhsız Türk askerinin öldürülmesiyle¹⁴⁸ birlikte saldırılar yeniden başlamıştır. Öcalan eylemi PKK adına üstlenmiştir.¹⁴⁹

e. Yoğun Şiddet Dönemi

PKK ile Türk güvenlik kuvvetleri arasındaki çatışmalar yeniden şiddetlenmiştir. 1993 yılında, PKK’nın 10.000 silâhlı üyesinin karşısında¹⁵⁰ Türkiye’nin Olağanüstü Hâl Bölgesi’ndeki askerî varlığı, köy korucuları ve emniyet güçleriyle birlikte 300.000’i aşmaktadır.¹⁵¹

145 Michael M. GUNTER, The Kurds and the Future of Turkey, New York, St Martin’s Press, 1997, s. 75-76.

146 GUNTER, 1997, s. 76-77.

147 ÖZDAĞ, s. 73.

148 Milliyet, 26 Mayıs 1993; http://www.nytimes.com/1993/05/26/world/turks-say-kurds-killed-33-troops.html,(10 Mart 2011).

149 Milliyet, 26 Mayıs 1993.

150 Sayı, Öcalan’ın Nisan 1993 için verdiği sayıdır. Konu hakkında bkz. İMSET, s. 188.

151 ÖZDAĞ, s. 78.

PKK, 1993 senesi içerisinde, İran sınırından sızarak askerî hedeflere yönelik büyük çaplı saldırılar düzenlemiştir. İran’daki kamplarından gelen PKK’lılar, 14 Temmuzda Iğdır’daki Yenidoğan karakoluna ve bitişiğindeki PTT istasyonuna saldırmışlar ve 8 güvenlik görevlisini öldürmüşlerdir.¹⁵² PKK, 22 Ağustosta bu kez Iğdır’daki Sultantopu sınır karakoluna saldırmış ve 18 askeri öldürüp, diğer 4’ünü kaçırmıştır.¹⁵³

PKK’nın 1993’te Türk ordusuna karşı gerçekleştirdiği saldırılar, İran sınırına yakın olan bölgede gerçekleştirilenlerle sınırlı değildir. Örgüt, Ağrı Dağı’ndan Kahramanmaraş’a, Erzurum’dan Hakkâri’ye kadar uzanan geniş bir coğrafyada güvenlik kuvvetlerine ağır kayıplar verdirmiştir. 1993’ün sivillere yönelik en büyük katliamı 25 Ekimde gerçekleşmiş; Erzurum’un Çat ilçesine bağlı Yavi beldesine baskın düzenleyen PKK’lı saldırganlar 38 sivili öldürmüşlerdir.¹⁵⁴ 1993’ün sonuna gelindiğinde sadece o sene içerisinde hayatını kaybedenlerin sayısı 4.100’e ulaşmıştır. Bunların 1.200’den fazlası sivildir. Aynı dönemde yaralanan sivillerin sayısı ise 1.300’den fazladır.¹⁵⁵

1994’teki saldırılar 1993’teki kadar yoğun olmasa da örgüt Güneydoğu’daki etkinliğini sürdürmüştür. 12 Şubat 1994’te İstanbul Tuzla tren istasyonunda çöp kutusuna yerleştirilen bir bombanın patlaması sonucu 3’ü er, 2’si askerî öğrenci 5 kişinin ölmesi ve 29 kişinin yaralanması Türkiye gündemini sarsmıştır.¹⁵⁶ Türk ordusunun ülke içindeki operasyonları da yoğunluk kazanmıştır. Sadece Tunceli’deki PKK varlığına yönelik olarak düzenlenen 1994 Aralığındaki operasyona 10.000

152 Milliyet, 15 Temmuz 1993.

153 Milliyet, 23 Ağustos 1993; http://www.nytimes.com/1993/08/23/world/kurds-kill-16-turkish-soldiers.html, (10 Mart 2011).

154 Milliyet, 27 Ekim 1993.

155 GUNTER, 1997, s. 80; ÖZDAĞ, s. 74. 1993’teki saldırıların listesi için bkz. s. 216-219.

156 Milliyet, 13 Şubat 1994; http://www.nytimes.com/1994/02/13/world/bombing-by-kurdish-rebels-slays-five-cadets-in-turkey.html, (10 Mart 2011).

asker katılmıştır.¹⁵⁷ 1994’ün PKK’ya nefes aldıran gelişmesi, KDP ile KYB arasındaki çatışmaların yeniden başlaması olmuş; bu sayede PKK, Kuzey Irak’ın belirli bölgelerine geri dönme imkânını bulmuştur.¹⁵⁸

f. PKK’nın Cepheyi Genişletme Çabaları ve Çelik Operasyonu

PKK, Kuzey Irak’ta Ocak 1995’te gerçekleştirdiği 5. Kongresinde, mevcut askerî gücünden ayrı olarak, yarı düzenli birliklerden oluşacak bir “halk ordusu”

kurma kararı almıştır.¹⁵⁹ Ayrıca, Türkiye’deki illegal sol örgütlerle ittifak yapılması ve Karadeniz bölgesine açılımın gerçekleştirilmesi kararlaştırılmıştır.¹⁶⁰ Bu amaçla PKK, Amasya, Erzincan, Sivas, Tokat ve Tunceli gibi illerde etkin olan ve bölgedeki Alevi tabana dayanan TİKKO, DHKP-C gibi örgütlerle işbirliği arayışına yönelmiştir.¹⁶¹

Örgütün faaliyetlerini arttırdığı bir başka bölge Hatay ve çevresi olmuştur.¹⁶² Hatay’ın Samandağ ilçesinde bir krom madeninin 7 Eylül 1995’te basılması sonucu 8 işçi kurşuna dizilerek öldürülmüştür.¹⁶³ PKK’nın köylere düzenlediği baskınlar da sürmüştür. Diyarbakır’ın Kulp ilçesine bağlı bir köye 2 Ocak 1995’te düzenlenen saldırıda 19 kişi; Şırnak’ın Uludere ilçesine bağlı bir köye 9 Eylül 1995’te düzenlenen saldırıda 9 kişi öldürülmüştür.¹⁶⁴

157 http://www.nytimes.com/1994/12/26/world/world-news-briefs-turkish-military-raids-kurdish-guerrilla-area.html, (10 Mart 2011).

158 GUNTER, 1997, s. 120-121.

159 GUNTER, 1997, s. 40.

160 Emin DEMİREL, Geçmişten Günümüze PKK ve Ayaklanmalar, 2. B., İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2005, s. 167.

161 Murat YETKİN, Kürt Kapanı: Şam’dan İmralı’ya Öcalan, İstanbul, Remzi Kitabevi, 2004, s.

40.162 Ümit ÖZDAĞ, Türk Ordusu’nun PKK Operasyonları “1984-2007”, İstanbul, Pegasus Yayınları, 2007, s. 141-142.

163 Milliyet, 8 Eylül 1995.

164 Milliyet, 3 Ocak 1995; Milliyet, 10 Eylül 1995.

Türkiye, tarihinin en büyük sınır ötesi operasyonu olan Çelik Operasyonu’nu 1995 Martında 35.000 askeriyle Kuzey Irak’a girerek başlatmıştır.¹⁶⁵ Bu büyük operasyon uluslararası toplum tarafından yoğun biçimde eleştirilmiştir.¹⁶⁶ Operasyonun askerî başarısı da oldukça şüphelidir. Zira başlangıçta birliklerin en azından bir kısmını Kuzey Irak’ta bırakmayı ve Irak-Türkiye sınırında bir tampon bölge oluşturmayı planlayan Türkiye, dış baskılar sonucunda bu planından vazgeçmek zorunda kalmıştır.¹⁶⁷ Ayrıca Türkiye’nin Irak’a gireceğini haber alan PKK, Kuzey Irak’taki kamplarını önceden boşaltmış; PKK’lılar Türk ordusu bölgeden çekildikten sonra kamplara geri dönmüşlerdir.¹⁶⁸

Türk ordusunun 1995 Temmuzunda bir kez daha Kuzey Irak’a girmesine¹⁶⁹ rağmen; PKK, 1995 Ağustosunda KDP güçlerine karşı büyük bir saldırı başlatacak gücü kendinde bulabilmiştir. PKK’nın “Şimşek Operasyonu” adını verdiği saldırısıyla başlayan çarpışmalar, PKK ve KDP arasında ateşkesin yürürlüğe girdiği Aralık 1995’e kadar sürmüştür.¹⁷⁰ Ateşkesle birlikte PKK Kuzey Irak’ta siyasî faaliyette bulunmamayı taahhüt etmiş; buna karşın bölgedeki askerî kamplarını korumuştur. Her iki tarafın da birbirlerine üstünlük sağlayamadığı 1995’teki çatışmalar, saldırgan taraf PKK olduğu için örgüte bölgedeki diğer Kürt gruplar nezdinde büyük prestij kaybettirmiştir.¹⁷¹

Askerî alanda sürekli çatışma hâlinde olan örgüt siyasî nitelikli açılımlarda da bulunmuştur. Bunun sonucu olarak, MED-TV örgütün desteğiyle 1995’te

165 http://www.nytimes.com/1995/03/21/world/turks-mount-big-attack-on-kurdish-rebels-in-iraq.html, (10 Mart 2011).

166 Bkz. aşağıda, s. 150-153.

167 ÖZDAĞ, 2007, s. 140.

168 MARCUS, s. 330; ÖZDAĞ, 2007, s. 139-140.

169 http://www.nytimes.com/1995/07/08/world/world-news-briefs-kurds-flee-as-turkey-attacks-in-iraq.html, (10 Mart 2011).

170 Bkz. aşağıda, s. 136.

171 MARCUS, s. 332.

Londra’dan Kürtçe ve Türkçe yayın yapmaya başlamış¹⁷² ve PKK’nın önayak olmasıyla Ocak 1995’te Avrupa’da “Sürgünde Kürt Parlamentosu” toplanmıştır.¹⁷³

4. PKK’nın Askerî Yenilgiye Uğraması