A. PKK’nın Tarihçesi
2. Devlete Yönelik İlk Silâhlı Eylemler ve Sonrası
PKK, KDP ile yaptığı ittifak sayesinde Irak-Türkiye sınır bölgesine kuvvetli biçimde yerleşmiştir. Başta Türkiye, Irak ve İran sınırlarının kesiştiği bölgedeki
“Lolan Kampı” olmak üzere Irak- Türkiye sınırı boyunca kurulan Lak-1, Haftanin, Lejna Zaho, Kuvvet Barzan ve Miroz kamplarında hem siyasî ve askerî eğitim verilmiş, hem de bu kamplar, Türkiye’ye giriş çıkışlarda üs görevi görmüştür.80
2. Devlete Yönelik İlk Silâhlı Eylemler ve Sonrası
sonraki en ciddî eylemidir.84 PKK, sivillere yönelik ilk katliamını da 9 Kasım 1984’de gerçekleştirmiş; Eruh ilçesine bağlı bir köye saldırı düzenleyen PKK’lılar 4’ü çocuk 9 sivili öldürmüşlerdir.85 Türkiye’ye eylem yapmak için giren PKK’lı gruplar, 10 Ekimdeki saldırıdan sonra askerî hedeflere yönelik bir saldırı düzenleyememişler ve 1984 kışında silâhlı unsurların büyük bölümü yeniden ülke dışına çıkmıştır.86
b. ERNK ve ARGK’nin Kurulması
Mart 1985’te PKK bünyesinde Kürdistan Ulusal Kurtuluş Cephesi (Eniya Rizgariya Netewa Kurdistan – ERNK) kurulmuş; PKK’nın siyasî kolu olması düşünülen bu örgütlenmenin başına Öcalan’ın yakın arkadaşı Mahzum Korkmaz getirilmiştir.87 Mahsum Korkmaz, Türk ordusuyla aynı ay içinde girilen bir çatışmada öldürülmüştür.88
Kuzey Irak’taki kamplarını etkin biçimde kullanmaya başlayan PKK, Türk-Irak sınırındaki karakollara saldırmaya başlamıştır. Bu karakollara yönelik ilk saldırı 26 Ekim 1985’te yapılmış; Hakkâri’nin Çukurca ilçesindeki bir sınır karakolunu basan PKK’lılar 9 askeri öldürmüşlerdir.89 Aynı zamanda bu saldırı örgütün 1985’te düzenlediği en büyük saldırıdır. PKK, aynı yıl içinde düzenlediği diğer saldırılarda da 20’den fazla Türk askerini öldürmüştür.90 Ancak örgütün yayın organlarında da dile getirildiği gibi, 1985 örgüt için zor bir sene olmuş ve PKK öngördüğü atılımı gerçekleştirememiştir. PKK’nın Kürdistan Komünist Partisine bağlı bir gruba 22
84 Milliyet, 11 Ekim 1984.
85 Milliyet, 10 Kasım 1984.
86 İMSET, s. 112.
87 GUNTER, s. 75-76; İMSET, s. 113.
88 GUNTER, s. 76.
89 Milliyet, 27 Ekim 1985.
90 Bu saldırılar için bkz. Milliyet, 5 Nisan 1985; Milliyet, 3 Mayıs 1985; Milliyet, 22 Haziran 1985;
Milliyet, 4 Ağustos 1985; Milliyet, 30 Eylül 1985;
http://www.nytimes.com/1985/09/30/world/kurdish-rebels-kill-5-turks.html, (10 Mart 2011).
Nisan 1985’de kurduğu pusu ve Türkiye’nin KDP’ye yönelttiği yoğun baskı, PKK ile KDP arasındaki ilişkileri kopma noktasına getirmiştir.91
Hakkâri’nin Uludere ilçesinde 12 Türk askerinin öldürüldüğü 12 Ağustos 1986’daki saldırı,92 örgütün o güne dek askerî hedeflere yönelttiği en büyük saldırı olarak Türk ve dünya kamuoyunun dikkatini bölgeye çekmiştir. Türkiye bu saldırıya Kuzey Irak’taki PKK kamplarını bombalayarak yanıt vermiştir.93 Örgüt, aynı sene içinde düzenlediği 3. Kongresinde silâhlı kanadı HRK’yi dağıtıp yerine Kürdistan Halk Kurtuluş Ordusu (Arteşa Rizgariya Gele Kurdistan – ARGK)’nu kurmayı kararlaştırmıştır. Bu kongrede köy koruculuğu sistemini çökertmek amacıyla düzenlenen saldırıların tırmandırılması kararı da alınmıştır.94
c. PKK’nın Sivillere Yönelik Katliamları
PKK, 3. Kongresinde aldığı karar doğrultusunda, köy korucularına ve onların ailelerine yönelik acımasız bir kampanyayı 1987’de başlatmış; sivil halka yönelik yoğun şiddet eylemleri yer yer katliam boyutuna ulaşmıştır. PKK’nın düzenlediği bu saldırılarda öldürülen çocuk, kadın ve yaşlıların sayısı, öldürülen köy korucularının sayısından çok daha fazladır.95
İlk saldırı 23 Ocak 1987’de gerçekleştirilmiş; Midyat ilçesine bağlı bir mezrayı basan PKK 7’si çocuk 10 kişiyi öldürmüştür.96 Bu saldırının ardından 22 Şubat 1987’de Hâkkari’nin Taşdelen köyünü basan PKK’lılar aralarında kadın ve çocukların da bulunduğu 14 köylüyü öldürmüşlerdir.97 20 Haziran 1987’de ise PKK, o güne dek düzenlediği en büyük sivil katliamı gerçekleştirmiş; Mardin’in Ömerli
91 İMSET, s. 115-116; ÖZDAĞ, s. 37-38.
92 Hürriyet, 13 Ağustos 1986; Milliyet, 13 Ağustos 1986.
93 http://www.nytimes.com/1986/08/16/world/around-the-world-turkish-planes-bomb-kurdish-rebels-in-iraq.html, (10 Mart 2011).
94 GUNTER, s. 76-77; İMSET, s. 120.
95 İMSET, s. 129-130.
96 Milliyet, 25 Ocak 1987.
97 Milliyet, 24 Şubat 1987.
ilçesine bağlı Pınarcık köyüne düzenlenen saldırıda 16’sı çocuk, 6’sı kadın 30 kişi öldürülmüştür.98
Köy baskınları ilerleyen günlerde de sürmüş; 1987’de gerçekleştirilen bu tür saldırılarda öldürülen köylülerin sayısı 242’ye, yaralanan köylülerin sayısı 115’e ulaşmıştır. Bu dönemde PKK askerî hedeflere saldırmaktan kaçınmıştır.99 1987’nin askerî hedeflere yönelik en büyük saldırısı 28 Nisanda düzenlenmiş; Şemdinli kırsalında bir komando birliğini pusuya düşüren PKK 3’ü subay 13 askeri öldürmüştür.100
d. Olağanüstü Hâlin İlânı
Türkiye, PKK ile mücadele edilen illerde 1987’de olağanüstü hâl rejimine geçmiştir. 1978’in Aralık ayından bu yana Diyarbakır, Hakkâri, Mardin ve Siirt illerinde sürdürülen sıkıyönetimin yerini, 14 Temmuz 1987’de Bingöl, Diyarbakır, Elazığ, Hakkâri, Mardin, Siirt, Tunceli ve Van illerini kapsamak üzere kurulan Olağanüstü Hâl Bölge Valiliği almıştır.101 İlk bölge valisi olarak Hayri Kozakçıoğlu atanmıştır.102 Bölge valisinin görevi, hem bölge içinde yer alan illerin valileri ve diğer kamu görevlileri, hem de askerî ve sivil yetkililer arasındaki ilişkileri koordine etmektir.103
Türkiye, Kuzey Irak’taki PKK varlığına yönelik ikinci hava saldırısını 4 Mart 1987’de düzenleyerek bölgedeki dokuz hedefi vurduğunu açıklamıştır.104 PKK’nın Kuzey Irak’taki müttefiki 1987’de değişmiştir. PKK, KDP’nin kendisi ile girdiği
98 Hürriyet, 22 Haziran 1987; Milliyet, 22 Haziran 1987.
99 ÖZDAĞ, s. 43.
100 Milliyet, 30 Nisan 1987.
101R.G., 14 Temmuz 1987, Sayı: 19517.
102 Milliyet, 16 Temmuz 1987.
103 ÖZDAĞ, s. 44.
104http://www.nytimes.com/1987/03/05/world/turkey-says-its-planes-raided-kurdish-guerrilla-bases-in-iraq.html, (10 Mart 2011).
ittifaka son verdiğini duyurmasının ardından, KDP’nin rakibi KYB (Kürdistan Yurtseverler Birliği) ile ittifaka yönelmiştir.105
e. “Anfal Harekâtı”
PKK’nın 20 kişilik bir lider birimi 1 Nisan 1988’de Nusaybin’de girdikleri çatışmada imha edilmiş;106 bu olayla birlikte PKK, o güne kadarki en ciddî kaybını vermiştir.107 Türkiye içinde uğradığı önemli askerî kayıplara rağmen; İran-Irak Savaşı’nın 1988’de sona ermesi PKK adına yeni fırsatlar doğurmuştur. Savaş sonrasında serbest kalan Irak ordusu, Saddam Hüseyin’in emriyle Irak Kürtlerinin üzerine yürümüştür. 100.000 civarında Kürt, Türkiye sınırına doğru kaçmaya başlamıştır.108 1988’in Ağustos ve Eylül aylarında Irak ordusunun önünden kaçan 56.000 Iraklı Kürt Türkiye’ye sığınmıştır.109
“Anfal Operasyonu”110 adı verilen ve başta Halepçe olmak üzere yer yer katliama dönüşen askerî harekât sonucunda Irak Kürt hareketi zayıflamıştır. Buna karşın, Irak ordusuyla Kürt gruplar arasındaki çatışmalara katılmayan PKK gücünü muhafaza etmiştir. Irak’ın ülkesinin kuzeyinde tam kontrolü yeniden sağlayarak Türkiye’nin bu bölgede gerçekleştirdiği sınır ötesi operasyonların önünü kapaması da PKK’nın lehine olan bir başka gelişme olmuştur.
105 İMSET, s. 225-227.
106 Milliyet, 2 Nisan 1988; İMSET, s. 240.
107http://www.nytimes.com/1988/04/02/world/23-die-in-kurd-clash-with-turkish-troops.html, (10 Mart 2011).
108 http://www.nytimes.com/1988/08/28/world/a-gulf-truce-leaves-rebels-in-a-quandary.html, http://www.nytimes.com/1988/09/01/world/iraqis-reported-to-mount-drive-against-kurds.html, (10 Mart 2011).
109 Verilen sayı, İçişleri Bakanı Mustafa Kalemli’nin açıklamasına dayanmaktadır. Konu hakkında bkz.http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1988/eylul1988.htm, (10 Mart 2011).
110 Adını Kuran’daki bir sureden alan Anfal Harekâtı, Irak’ın 16 Mart 1988’de Halepçe’de kendi Kürt vatandaşlarına karşı kimyasal silâh kullanmasını da içerecek şekilde çok yoğun insan hakları ihlâllerinin yaşandığı bir katliama dönüşmüştür. Kimyasal silâhlar, I. Dünya Savaşı’ndan sonra ilk kez, üstelik ilk defa olarak bir devletin kendi vatandaşlarına karşı kullanılmıştır. Human Rights Watch örgütüne göre, Anfal Harekâtı sırasında Irak’ın kendi halkına karşı giriştiği saldırılarda 50.000 ile 100.000 arasında kişi ölmüş, 4.000 köy yıkılmıştır. Anfal Harekâtı için bkz. Michiel LEEZENBERG,
“The Anfal Operations in Iraqi Kurdistan,” ed. Samuel TOTTEN et. al., Century of Genocide:
Critical Essays and Eyewitness Accounts, 2. ed., New York, Routledge, 2004, s. 375-393; James CIMENT, The Kurds: State and Minority in Turkey, Iraq and Iran, New York, Facts on File, 1996, s. 161-162.
PKK’nın sivillere yönelik acımasız eylemleri 1988 ve 1989’da da sürmüştür.
8-9 Mayıs 1988’de üç ayrı mezraya düzenlenen saldırılarda 26 köylü öldürülmüştür.111 25 Kasım 1989’da Yüksekova ilçesine bağlı İkiyaka köyüne düzenlenen saldırıda da, çoğu kadın ve çocuk 29 kişi öldürülmüştür.112 Silâhlı kadrosunun sayısındaki artış ve uçaksavar gibi ağır silâhlar edinmeleri sonucunda PKK, köy baskınlarının yanı sıra askerî hedeflere yönelik saldırılarını da arttırmıştır.
Ancak bu saldırıların büyük çoğunluğu, 6 Eylül 1988’de Erzincan’da 6, 6 Aralık 1988’de Cudi Dağı’nda 8, 22 Haziran 1989’da gene Cudi Dağı’nda 11 ve 14 Eylül 1989’da Herakol Dağı’nda 5 askerin öldürüldüğü saldırılarda113 olduğu gibi, devriye birliklerine pusu kurmak şeklinde gerçekleştirilmiştir.114
f. İlk Sivil Ayaklanma Denemeleri
Türk yönetimi, PKK’nın saldırılarını tırmandırması sonucu katı tedbirler almış; bu da, bölgedeki sivillere yönelik insan hakkı ihlâllerine neden olmuştur.
Devletin bu sert tutumunu propaganda malzemesi olarak kullanan örgüt, sivil ayaklanmaları kışkırtma politikasını uygulamaya sokmuştur.115 İlk olarak 19 Eylül 1989’da, Silopi ilçesinde halkla güvenlik güçleri arasında çatışma çıkmış; ancak can kaybı meydana gelmemiştir.116 1990’dan sonra bu tip olaylar daha sık yaşanmaya başlamıştır. 15 Mart 1990’da, Mardin’in Nusaybin ilçesinde bir PKK’lının cenaze
111 Milliyet, 9 Mayıs 1988; Milliyet, 10 Mayıs 1988;
http://www.nytimes.com/1988/05/10/world/rebel-kurds-reportedly-kill-25-turkish-villagers.html, (10 Mart 2011).
112 Milliyet, 26 Kasım 1989; Milliyet, 28 Kasım 1989; http://www.nytimes.com/1989/11/27/world/21-kurds-are-reported-slain-in-a-reprisal-raid-in-turkey.html, (10 Mart 2011).
113 Anılan saldırılarla ilgili bilgi için bkz. Milliyet, 7 Eylül 1988; Milliyet, 7 Aralık 1988; Milliyet, 23 Haziran 1989; Milliyet, 15 Eylül 1989; http://www.nytimes.com/1988/12/07/world/8-turkish-soldiers-killed.html, (10 Mart 2011).
114 ÖZDAĞ, s. 51-52.
115 İMSET, s. 266.
116 Milliyet, 20 Eylül 1989.
töreninde çıkan olaylarda bir kişi ölmüş; 300 kişi gözaltına alınmıştır.117 Bu olaydan 5 gün sonra Cizreliler ayaklanmış; çıkan olaylarda 4 kişi ölmüş; 9 kişi yaralanmıştır.118 23 Martta aynı ilçede 5.000 kişi yeniden gösteri düzenleyerek PKK lehine sloganlar atmıştır.119
PKK’nın, aralarında bölgede çalışan devlet görevlilerinin de bulunduğu sivillere karşı 1990’da düzenlediği katliamlar ülke gündemini sarsmıştır. 22 Martta Elazığ’da görev yapan 9 sivil mühendisin ve 15 Nisanda yine Elazığ’da görevli 4 öğretmenin kurşuna dizilerek öldürülmeleri120 devlet görevlilerine yönelik en önemli saldırılardır. 11 Haziranda Güçlükonak ilçesine bağlı bir köyü basan PKK’lı saldırganlar 27 köylüyü öldürmüşlerdir.121
3. Ortadoğu’da Değişen Konjonktür ve PKK’nın Güçlenmesi