KAVRAMSAL ÇERÇEVE
ÇEVRE/ TOPLUMSAL KÜLTÜR ÖRGÜT KÜLTÜRÜ
2.6. Okul Kültürü
Okulun en önemli ve açık özelliği, üzerinde çalıştığı hammaddenin toplumdan gelen ve topluma giden insan olmasıdır. Bundan dolayı, okulun birey boyutu kurum boyutundan daha duyarlı, gayrı resmî yanı resmî yanından daha ağır, etki alanı yetki alanından daha geniştir (Bursalıoğlu, 2000). Okulun evrensel amaçlarından olan toplum kültürünün genç kuşaklara aktarmak, bireyin sosyalleşmesini sağlamak ve istendik yönde bilgi, beceri ve tutum kazandırabilmek için okulun etkili bir örgütsel kültüre sahip olması gerekir (Terzi, 2000). Bu yönüyle, okulların sahip olduğu örgüt kültürü kendi çalışanlarını etkilediği gibi bir üst sistemi olan toplumu da etkilemektedir.
Florio-Ruane (1989), okul kültürünü, eğitim çerçevesi içinde meydana gelen bir şifreleme sistemi olarak tanımlamaktadır (Akt. Terzi, 2000). Deal ve Peterson‟a (1999) göre okul kültürü, okulun tarihi içinde oluşan değerler, inançlar ve geleneklerden oluşur. Tüm örgütlerde olduğu gibi eğitim kurumlarının başarısında ve yeniden yapılanmasında en kritik faktörlerden birisi de okul kültürüdür (İpek, 1999). Okul kültürü öğretmenlerin işe yönelik tutumlarını belirler. Olumlu kültüre sahip okullarda, öğrenci ve öğretmen öğrenmesi artar. Öte yandan, olumsuz kültüre sahip okullarda, profesyonel öğrenme bir değer olarak oluşmadığı için değişime karşı direnme oluşur (Fullan, 2001; Akt. Terzi, 2005: 424).
Okul kültürü okulun başarısında etkilidir. Bir okulda başarı elde edilmesi için, akademik başarıya değer veren, yüksek performans beklentisi taşıyan ve işbirlikçi ilişkilere zemin hazırlayan bir kültürün oluşturulması gerekir (Balcı, 1993).
Okulu kültürü öğretmenlerin birbirleriyle, velilerle, öğrencilerle ve yöneticilerle olan ilişkilerini etkiler. Okul kültürü okuldaki problemlerin çözüm biçimini, yeni fikirleri ve öğretmenlerin okulda nasıl çalışacağını da etkilemektedir (Terzi, 2005). Okul kültürü karşılıklı etkileşimde bulunduğu öğrenci ve diğer
üyelerinin demografik oluşumlarından açıkça etkilenir (Weiner, 2000; Akt. Terzi, 2005). Okul kültürünün en önemli temsilcisi kurum yöneticisi olarak okul müdürleridir. Okul müdürleri, okul kültürünü biçimlendirmeye çalışırken okulu bir cazibe merkezi hâline getirme konusunda bir vizyon geliştirebilmelidir (Çelik, 2009). Okul yöneticisinin özgün bir okul kültürü oluşturulmasına katkıda bulunduktan sonra bu kültürü çevreye tanıtması gerekmektedir. Böylece yönetici daha sağlıklı bir okul- çevre ilişkisi geliştirilebilir. Öğrenci velileri, okulun kültürünü tanıdıkları ölçüde okula sahip çıkarlar. Okul kültürünün iyi tanıtılması, bazı çevresel imkânların okulun örgütsel amaçlarının gerçekleştirilmesi doğrultusunda kullanılmasını kolaylaştırabilir (Çelik, 2009). Özdemir (2006), okul kültürünü belirleyen faktörleri şu şekilde sıralamaktadır: okulun yaşı, okulun tarihî gelişim süreci, okulun amacı ve hedefleri, okulun bulunduğu sosyoekonomik ve coğrafi çevre, öğrencilerin sosyoekonomik düzeyleri, kırsal ve kentsel alanlar, okulun tesisleri, okulda kullanılan teknoloji, okul ve sınıf büyüklüğü, yönetici, öğretmen ve öğrencilerin beklentileri, velilerin beklentileri, eğitim sisteminin merkeziyetçi olup olmaması, eğitim kurumlarının özel olup olmaması, eğitim sisteminin yapısı.
Pawlas (1997), güçlü ve etkili okul kültürünün temel ögeleri şöyle açıklamaktadır:
Paylaşılan Değerler: Örgütün her üyesine açık olan ve örgütün her faaliyetine yayılan, yazılı olmayan değerlerdir. Değerler, eğitim programları, öğretim yöntemleri, zaman yönetimi, ceza ve ödül sistemleri gibi konularda öğrenci ve öğretmenleri yönlendirir böylece okulun faaliyetlerinde ortaya çıkar. Bu değerler, örgütteki herkese açıktır ve kurumun üstlendiği her faaliyete yayılmıştır.
Mizah: Okuldaki neşenin, mutluluğun miktarı ile ilgilidir. Güçlü bir kültürde mizah vardır çünkü mizah ve neşe, örgütteki insanların zorluklar karşısında kazanılan tecrübenin göstergesidir.
Hikâye Anlatımı: Her örgütte anlatılan hikâyeler örgütün tarihsel bakış açısını yansıtır. Hikâyeler, örgüt üyelerini eğitmek, motive etmek ve birbirine ve örgüte bağlamak açısından etkilidirler.
İletişim Ağı: Her örgüt ve kültür, kurumda nelerin olup bittiği ile ilgili bilgiyi yaymak için bir iletişim sistemine sahiptir.
Ritüeller ve Seremoniler (Törenler, Merasimler): Okullarda gerçekleşen törenler ya da günlük faaliyetler ritüelleri oluşturur. Seremoniler ise kahramanları ve efsaneleri anma ve özel olayları kutlamak için düzenlenir.
Meslektaşlar Arası İlişkiler: Meslektaşlarıyla olumlu diyalog içinde olan öğretmenler birbirlerine yardım ederler, mesleki bilgilerini paylaşırlar. Okul ortamındaki sıcak ilişkilerin sayesinde birliktelik ve başarı elde edilir.
Hoy ve Miskel (2012), okulu kültürel açıdan çözümlemiş ve üç çeşit okul türü belirlemişlerdir: etkinlik odaklı kültür, güven odaklı kültür ve kontrol odaklı kültür.
Etkinlik odaklı kültürde, kolektif öğretmen etkinliği örgüt açısından önemlidir. Kolektif öğretmen etkinliği, bir okuldaki öğretmenlerin çabalarının öğrenci başarısı üzerinde etkili olacağına ilişkin paylaştıkları algılardır. Bireyler gibi okullar da öğrenirler. Kolektif etkinliği oluşturmak için dört bilgi kaynağı bulunur. Ustalığa dayalı deneyimlerde, öğretmenler grup olarak başarıyı ya da başarısızlığı yaşarlar. Deneyimleriyle öğrenir ve amaçlarına ulaşırlar. Örgütler, başka örgütleri gözlemleyerek de öğrenirler. Konuşmalar, seminerler, mesleki gelişim etkinlikleri ve başarılarına ilişkin geribildirim gibi yöntemler sözel ikna yoluyla kolektif etkinlik oluşturmanın bir yoludur. Örgütlerin de insanlar gibi duygusal boyutları vardır. Etkili örgütler, baskı ve krizlerin üstesinden gelebilir, işlevlerini etkili bir biçimde yerine getirebilirler. Örgütlerin duygusal durumları yaşadıkları zorlukları nasıl yorumladıkları ile ilgilidir. Kolektif etkinliği oluştururken, okullar öğretim hedeflerine ve öğretim becerilerine odaklanır. Okulun bu iki alanda da öğrencilerin başarılı olması için yeterli olup olmayacağını değerlendirir. Bu değerlerin birbiri ile
ilişkisi kolektif öğretmen etkinliğini şekillendirir. Yüksek düzeydeki kolektif etkinliğin sonuçları, amaçların kabulü, güçlü örgütsel çaba ve yüksek performansı sürdürmedir. Goddard ve meslektaşları kolektif etkinliği ölçmek için Kolektif Etkinlik Ölçeği geliştirmişlerdir (Hoy ve Miskel, 2012).
Okul kültürüne ilişkin başka bir bakış açısı da öğretmenler tarafından ortaklaşa paylaşılan inançlar ve öğretim kadrosunun birbirine duyduğu güvenle ilgilidir. Okulda güven önemlidir, çünkü güven iş birliğini kolaylaştırır, açıklığı arttırır, grup bağlılığını sağlar ve öğrenci başarısını yükseltir. Okuldaki pek çok sosyal ilişkide karşılıklı bağımlılıktan dolayı güvene ihtiyaç vardır. Okul müdürleri, öğretmenler, öğrenciler karşılıklı olarak birbirine bağlıdır. Öğretmenlerin, öğrencilere, müdüre, velilere ve birbirine ne kadar güvendikleri okuldaki güven düzeyini yansıtır. Okul kadrosunun güven durumu, Omnibus Güven Ölçeği yoluyla belirlenebilir. Yapılan araştırmalar, öğrencilerin ve velilerin güveni ile öğrenci başarısı arasında önemli bir ilişki olduğunu göstermektedir. Öğretmenler, veliler ve öğrenciler arasındaki güvene dayalı ilişkilerin, öğrenci başarısını ve gelişmesini sağladığı bulunmuştur (Hoy ve Miskel, 2012).
Okul kültürünün önemli başka bir boyutunu ise öğretmenlerin ve müdürlerin öğrencileri kontrol etme konusunda paylaştıkları inançlar oluşturur. Willover, Eidell ve Hoy (1967) iki tip kontrol eğilimi belirlemişlerdir: gözetimci kültür ve insancıl kültür. Gözetimci kültürde, verilen emirler yerine getirilir, katı ve üst düzeyde kontrol vardır (Akt. Hoy ve Miskel, 2012). Öğrenciler öğretmenlerin söylediklerini sorgulamadan kabul eder. Öğrencileri kontrol etmede ceza ön plandadır. İnsancıl kültürde ise, öğrencilerle ilişkiler karşılıklı etkileşim ve iletişime dayanır. Öğretmen kontrolünün yerini kendi kendine kontrol alır. Appleberry ve Hoy (1969), geleneksel öğrenci kontrol yönelimli okullarda, insancıl öğrenci kontrolünü benimseyen okullara göre öğretmenler arasında daha fazla geçimsizlik, moral düşüklüğü ve yöneticilerin daha sıkı denetimde bulunduğunu belirlemişlerdir (Akt. Hoy ve Miskel, 2012).
Carl Steinhoff ve Robert Owens, devlet okullarında Örgüt Kültürü Değerlendirme Envanteri (ÖKDÖ) uygulamış ve veri analizi sonucunda, her biri metaforik içerik bakımından tanımlanabilecek, metaforik dil bakımından birbirinden oldukça farklılaşan dört belirgin kültür fenotipinin çerçevesini çizmiştir (Lunenberg ve Ornstein, 1996: 65). Ortaya çıkan sınıflandırmaya göre, okul kültürünü tanımlayan altı boyut ortaya çıkmıştır: 1. Örgütün tarihi, 2. Örgütün değer ve inançları, 3. Örgütü tanımlayan mitler ve hikâyeler, 4. Örgüt kültürü normları, 5. Örgütün özelliği haline gelmiş gelenekler, ritüeller ve törenler, 6. Örgüt kahramanları. Steinhoff ve Owens tarafından tanımlanan okul fenotipleri şöyledir:
Aile Kültürü: Bu tip okullarda, aile, ev ve takım gibi kavramlar ön plandadır. Bu yüzden, ilişkiler arkadaşça, işbirlikçi ve koruyucudur.
Makine Kültürü: Bu tip okullarda okul makine metaforu ile tanımlanır. Bu tür okulların sosyal yapısı sıkıca kenetlenmiştir ama aile kültürünün aksine sıcaklık amacı değil koruma amacı güder. Okul öğretmenlerin işlerini yaptıkları bir makinedir.
Kabare Kültürü: Bu okullardaki öğretmenler grup ilişkilerini sıkılaştırıcı sosyal aktivitelerde bulunurlar.
Küçük Korku Dükkânı Kültürü: Bu okuldaki yöneticiler, temel görevi işlerin yürümesini sağlamak olan bireyler olarak görülürler. Okuldaki öğretmenler izole hayat sürerler ve çok az sosyal aktiviteye katılırlar. Personel arasında sözlü tartışma yaygındır ve ilişkiler yakın değildir.
Örgüt kültürü eğitim yönetimindeki örgüt yapısı, motivasyon, liderlik, karar verme, iletişim ve değişim kavramlarıyla da yakından ilgilidir. Okul müdürleri etkili liderlik yoluyla eğitim için önemli olan değer ve inanışlara model oluşturur. Okul müdürleri kültürü zamanla şekillendirir, var olan gelenekleri, amaçları, törenleri dikkatlice düşündükten sonra okul başarısını sağlayan ortak ve iş birlikçi vizyonu
yaratmak için öğretmenler ve öğrencilerle birlikte çalışır (Çelikten, 2003). Okullar başlı başına bir gelenek ve kurallar topluluğudur. Öğrenci ve öğretmenlerin okula gelmesinden ayrılmasına, öğrencinin okula kaydolmasından mezun olmasına kadar gelenek ve kurallara uygun birçok davranışlar istenir. Okulda çocuğa toplumsallaşması ve kendini gerçekleştirmesi için çeşitli davranış örnekleri ve imkânları verilir (Ergün, 1997; Akt. Arslan, Kuru ve Satıcı, 2005). Kısaca, okulda meydana gelen herşey; öğretmenlerin iletişimi, giyim tarzları, ne konuştukları, toplantılarda nasıl davrandıkları, öğrencilerden neler bekledikleri, öğrenci davranışları, velilerin okul çalışanlarıyla iletişimi ve müdürün sergilediği liderlik tarzı okul kültürünün bir parçasıdır (Demirkol ve Savaş, 2012). Okul kültürü üyelerin davranışlarını ve verimliliğini etkiler, okulun veliler ve toplum karşısındaki imajını belirler. Stolp‟a (1995) göre güçlü gelenekleri, törenleri, ritüelleri ve sembolleri içeren ve derinden algılanan okul kültürü, öğrenci başarı ve motivasyonu ile öğretmenlerin verimlilik ve tatminlerini olumlu yönde etkilemektedir (Akt. Erdem ve İşbaşı, 2001).