Nezarethane øúlemleri

YGøY’in 4. maddesinde; yakalanan kiúinin hakkındaki iúlemlerin tamamlanarak adli mercilere sevk edilmesine veya serbest bırakılmasına kadar kanuni süre içinde gözaltı birimi adı verilen ve onu gözaltında tutmakla yetkili ve görevli kolluk birimleri tarafından yerine getirilece÷i; gözaltına alınan kiúilere haklarının okunmasını, kayıtların tutulmasını ve kanunlara uygun davranılmasını sa÷lamak amacıyla, ilgili karakol, birim veya bot komutanı, amiri veya büro amiri tarafından görevlendirilen personele gözaltı ve nezarethane sorumlusu tarafından yerine getirilece÷i belirtilmiútir. Bu düzenlemelere göre; gözaltı ve nezarethane iúlemlerinin tek elden ve bu konuda yetiútirilmiú görevliler tarafından yürütülece÷i hükme ba÷lanmıútır.

2.2.6.3.1. Nezarethaneye Alınacak Kiúinin Üzerinin Aranması

ùüpheli veya sanı÷ın gözaltına alınabilmesi için Cumhuriyet Savcısının sözlü emri yetti÷i için, Cumhuriyet Savcısının bu emrinin kiúinin üzerinde silah ve benzeri úeylerin araútırılması amacıyla detaylı üst aramasının yapılmasını da kapsadı÷ı kabul edilmektedir.145

YGøY’nin 10. maddesine göre gözaltı birimine getirilen kiúinin güvenlik aramasına tabi tutulaca÷ı düzenlenmiútir. Buna göre; “a) nezarethaneye veya zorunlu

hallerde bu amaca tahsis edilen yerlere konulmadan önce usulünce aranır. Kadının üst veya vücudunun aranması, bir kadın görevli veya bu amaçla görevlendirilecek di÷er bir kadın tarafından yapılır, b) kendisine zarar verebilecek kemer, kravat, ip, kesici ve delici alet gibi nesnelerden arındırılır, c) üzerinden çıkan eúya ve para muhafaza altına alınır. Paranın nevi, seri numarası ve miktarı, eúyanın vasıfları ve markasını belirten bir tutanak düzenlenir ve bu tutana÷ın bir sureti üstü aranan kiúiye verilir.”

Yine Adli Arama ve Önleme Aramaları Yönetmeli÷i (AAÖY)’nin 8/c maddesine göre; “gözaltına alınan kiúinin, nezarethaneye konmadan önce yapılan üst aramasında, ayrıca bir arama emri ya da kararı aranmaz.”

145

2.2.6.3.2. Gözaltına Alınan Kiúinin Parmak øzinin Alınması

Gözaltına alınan kiúi ile ilgili yapılacak olan iúlemlerden bir tanesi de, gözaltına alınan kiúinin parmak izinin alınmasıdır. CMK ve YGøY’de bu konuda herhangi bir hüküm olmamasına ra÷men, PVSK’nın 5. maddesinde; gözaltına alınan kiúilerin parmak izlerinin alınaca÷ı, alınan parmak izinin, ait oldu÷u kiúinin kimlik bilgileri ile birlikte, ne zaman ve kim tarafından alındı÷ı belirtilmek suretiyle, bu amaca özgü sisteme kaydedilerek saklanaca÷ı ancak parmak izinin hangi sebeple alındı÷ının sisteme kaydedilmeyece÷i belirtilmiútir.

2.2.6.3.3. Gözaltına Alınan Kiúinin Konulaca÷ı Yer : Nezarethaneler

Kiúinin güvenlik araması yapıldıktan sonra, Nezarethaneye Alınanların Kaydına Ait Deftere kaydı yapılarak kiúi nezarethaneye alınır. YGøY’in 12. maddesine göre; Nezarethaneye alınanların kaydına ait defterde, gözaltına alınan kiúinin kimlik bilgileri, gözaltına alınmasına esas bilgiler, giriú iúlemleri, úüpheli ile ilgili iúlemler, çıkıú iúlemleri ile bunların dıúında gerekli görülen di÷er bilgililere de yer verilir.

YGøY’nin 11.maddesine göre; “Nezarethane iúlemlerinde; a) Aynı suçla

ilgisi olanlar, birbirine hasım olanlar, erkek ve kadınlar bir araya konulmazlar, çocuklar yetiúkinlerden ayrı tutulurlar. b) Nezarethanede zaruri haller dıúında beúten fazla kiúi bir arada bulundurulmaz. c) Tuvalet, temizlik gibi zorunlu ihtiyaçların giderilmesi görevli memurun gözetiminde sa÷lanır. d) Yiyecek ve içecekler önceden kontrol edilir. e) Gözaltına alınan kiúi saldırgan bir tutum sergilemeye baúladı÷ı veya kendisine zarar vermeye kalkıútı÷ı takdirde önce sözle kontrol altına alınmaya çalıúılır. Bu mümkün olmadı÷ı takdirde, hareketini giderecek derecede kuvvet kullanılabilir. Ancak zaruri olmadıkça gerek kendisinin gerek baúkasının hayatı, vücut bütünlü÷ü veya sa÷lı÷ı tehlikeye girmedikçe kuvvet kullanılmaz. f) Saldırgan tutum ve davranıúları kontrol altına alınamayan kiúiler tıbbi müdahalede bulunulması için sa÷lık kuruluúlarına gönderilir. g) Gözaltına alınan kiúilerin yaúama haklarını koruyucu gerekli önlemler alınarak, bu amaçla ilgili gözetlenebilir. Gözetleme iúlemi teknik imkanlar ölçüsünde kayda alınabilir. h) gözaltındaki kiúinin beslenme, nakil, sa÷lı÷ının korunması ve gerekti÷inde tedavisi,

yakalandı÷ının yakınlarına haber verilmesi giderleri ile ilgili birimin ba÷lı oldu÷u Bakanlı÷ın bütçe ödeneklerinden karúılanır.”

Nezarethanelerde bulunması gereken standartlar, Avrupa øúkence ve ønsanlık Dıúı veya Aúa÷ılayıcı Muamele ya da Cezayı Önleme Komitesi (CPT) tarafından belirlenmiútir. Buna göre; nezarethaneler içinde bulundurulacak kiúi sayısına göre makul büyüklükte olmalı ve gerekli ıúıklandırma (uyku süresi hariç, okumaya yetecek kadar ıúık) ve havalandırma úartlarına sahip olmalıdır. Ayrıca dinlenme imkanı olmalı ve nezarette gece kalmak zorunda olan kiúilere temiz úilte ve battaniye verilmelidir. Nezaretteki kiúiler gerekti÷inde temiz ve düzgün úartlarda do÷al ihtiyaçlarını karúılayabilmeli ve uygun yıkanma imkanlarına sahip olmalıdır. Bu kiúilere uygun zamanlarda her gün en az bir tam ö÷ün (sandviçten daha doyurucu bir úey) olmak üzere yemek verilmelidir. Nezarethanelerin makul büyüklü÷ünün ne olması gerekti÷i konusunda CPT; 7 metrekare civarında, duvarlar arasında 2 metre veya daha çok, tavan ve taban arasında 2,5 metre mesafe olması gerekti÷ini belirtmiútir.146

CPT’nin yukarıda belirtilen standartlarına uygun olarak düzenlenen YGøY’nin 25. maddesine göre; “Nezarethaneler en az 7 metrekare geniúli÷inde, 2,5

metre yüksekli÷inde ve duvarlar arasında en az 2 metre mesafe olacak úekilde düzenlenir. Yeterli do÷al ıúıklandırma ve havalandırma imkanları sa÷lanır. Ancak, úüpheli sayısının çoklu÷u sebebiyle nezarethane imkanlarının yetersiz olması durumunda, nezarethaneler için öngörülen fiziki úartlara sahip baúka yerler de kullanılabilir. Nezarethanelerde gözaltına alınan kiúilerin yatmaları ve oturmaları için yeteri kadar sabit ve dayanıklı oturma yerleri bulundurulur. Mevsim ve gözaltı yerlerinin maddi úartları da dikkate alınarak, geceyi gözaltında geçirecek úahıslar için yeterli miktarda battaniye ve yatak temin edilir. Tuvalet, banyo ve temizlik ihtiyaçlarının giderilmesi için gerekli tedbirler alınır. Nezarethane giriúine, onaylanmıú nezarethane talimatı asılır. øç ve dıú emniyeti sa÷lanmıú, özel surette hazırlamıú, teknik donanımlı, ba÷ımsız yerlerin ifade alma odası olarak kullanılmasına özen gösterilir. Mevcut nezarethane ve ifade alma odalarının standartlara uygun hale getirilmesi bütçe imkanları çerçevesinde sa÷lanır.”

Jandarma Teúkilat, Görev ve Yetkileri Kanunu’nun ek 4. maddesi ile PVSK’nın ek 2. maddeleri uyarınca; gözaltına alınanların yeme, içme ihtiyaçlarına ve nakillerine ait masrafların Jandarma Genel Komutanlı÷ı ve Emniyet Genel Müdürlü÷ünün bütçelerine konulacak ödenekle karúılanaca÷ı hükme ba÷lanmıútır.

2.2.6.3.4. Gözaltı øúlemlerinin Denetimi

ùüpheli, yakalandı÷ı andan itibaren kolluk kuvvetlerinin yani devletin elindedir. Bu andan itibaren úüphelinin sa÷lı÷ı ve güvenli÷inden, úüpheliye karúı hukuka uygun olarak hareket edilip edilmedi÷inden, hukuk devleti ilkelerinin úüpheliye uygulanıp uygulanmadı÷ından artık kolluk kuvvetleri ve kolluk kuvvetlerinin amiri durumunda olan Cumhuriyet Savcısı sorumludur.147

Ülkemizin insan hakları ihlalleri konusunda geçmiú yıllarda yaúadı÷ı sıkıntılardan etkilenen kanun koyucu yeni CMK’nın düzenlenmesine insan hakları ihlallerini önlemek için gözaltı iúlemlerinin denetimi konusuna büyük önem vermiútir.148 Gerçekten CMK’nın 92. maddesine göre; “Cumhuriyet Baúsavcıları veya görevlendirecekleri Cumhuriyet Savcıları, adli görevlerinin gere÷i olarak, gözaltına alınan kiúilerin bulundurulacakları nezarethaneleri, varsa ifade alma odalarını, bu kiúilerin durumlarını, gözaltına alınma neden ve sürelerini, gözaltına alınma ile ilgili tüm kayıt ve iúlemleri denetler; sonucunu Nezarethaneye Alınanlar Defterine kaydederler.” CMK’nın 92. maddesine paralel olarak YGøY’nin 26. maddesinde de; nezarethaneler ile ifade alma odalarının standartlara uygunlu÷unu sa÷lamak için kolluk kuvvetlerinin yetkili birimleri tarafından denetleme yapılaca÷ı ve Cumhuriyet Baúsavcıları veya görevlendirecekleri Cumhuriyet Savcıları tarafından da denetim yapılaca÷ı düzenlenmiútir.

Gözaltına alınan kiúilerle ilgili, karakolda veya gözaltı biriminde hukukun gereklerinin yerine getirilebilmesi ve meydana gelebilecek bazı hukuka aykırılıkların önlenebilmesi için Cumhuriyet Savcısının soruúturma iúlemlerini bizzat idare ederek veya bu iúlemleri denetleyerek kanuna aykırı bir yakalama oldu÷unda, ifade alma ve gözaltı durumlarında hukuki sınırların dıúına taúma oldu÷unda, Cumhuriyet Savcısı

147

Soyaslan, a.g.e 2007, s.308 148

olaya do÷rudan müdahale etmelidir. Çünkü CMK 92 ve YGøY’nin 26. maddeleri uyarınca, Cumhuriyet Savcılarının adli görevlerinin gere÷i olarak gözaltı iúlemleri, nezarethane ve nezarethane iúlemlerini denetleme yükümlülükleri bulunmaktadır. Bu ba÷lamda bu iúlemlerde herhangi bir sorun çıktı÷ında kolluk ile birlikte Cumhuriyet Savcılarının da sorumlulukları bulunmaktadır.149

CMK’ nın 92. maddesi ile YGøY’nin 26. maddeleri hükümleri genel olarak yerinde ve konuluú amaçlarına uygundur. Bu úekilde Cumhuriyet Savcıları denetim görevlerini yerine getirmiú olacaklar, böylece hem yerli yersiz öne sürülen iúkence iddiaları ortadan kaldırılarak kolluk kuvvetlerinin asılsız iddialardan korunmaları sa÷lanmıú olacak hem de gözaltına alınan kiúilerin haklarının korunması ve nezarethanelerde insan haklarına aykırı davranıúların yapılmasının önüne geçilmiú olacaktır. Ancak, Cumhuriyet Baúsavcıları veya görevlendirecekleri Cumhuriyet Savcılarının maddelerde belirtilen yerleri hangi sürelerde denetleyecekleri veya yılda en az kaç kere denetleyeceklerinin açıkça düzenlenmemiú olması büyük bir eksikliktir ve maddelerden beklenen iúlevin yeterince gerçekleúmemesine sebep olmaktadır.150