Gözaltı Süreleri

Gözaltı süreleri, úüpheliyi ellerinde bulunduran adli makamlara úüpheli ile yapılacak olan úüphelinin kimli÷ini tespit etme, úüphelinin ifadesini alma, yer gösterme iúlemini yapma, parmak izi alma gibi adli iúlemlerin yapılması ve soruúturmanın tamamlanması için tanınmıú sürelerdir133.

Gözaltı süreleri, kiúilerin özgürlüklerinin kısıtlanabilece÷i azami sürelerdir. Bu sürelerin mutlaka sonuna kadar kullanılmaları gerekmez. Bu husus YGøY’nin 13/3 ve 4. fıkralarında da belirtilmiútir. Buna göre; “Gözaltı süreleri azami süreler

olup, gözaltına alınan kiúilerin iúlemlerinin en kısa sürede bitirilmesi esastır. Gözaltına alınanlar, iúlemleri bitirildikten sonra gözaltı süresinin dolması beklenmeksizin kolluk kuvvetince ilgili Cumhuriyet Baúsavcılı÷ına derhal sevk edilir.”

Kiúi özgürlü÷ünün kısıtlanmasının kural olarak hakim kararı ile olması gerekti÷ini daha önce belirtmiútik. Yakalama ve gözaltına alma da hakim kararı olmaksızın kiúi özgürlü÷ünün kısıtlanması oldu÷u için, gözaltı sürelerinin mümkün oldu÷unca kısa tutulması gerekmektedir. Bir devletin insan haklarına saygısının

131

Öztürk – Erdem, a.g.e., s.495 132

Özbek, a.g.e 2005, s.328; Turhan, a.g.e., s.211 133

ölçütlerinden bir tanesi de gözaltı süresidir. Çünkü, yakalama ve gözaltına alma tedbirleri ile hakim kararı olmadan kiúi özgürlü÷ünün kısıtlanmasının hakim tarafından denetlenmesi en temel insan hakları güvencelerinden biridir. Tüm bu sebeplerden dolayı devletler gözaltı sürelerinin uzun sürmesini önlemek amacıyla baúta anayasaları olmak üzere birçok kanunlarda gözaltı sürelerine iliúkin açık hükümler koymuúlardır134. Türk hukukunda da, baúta Anayasamız olmak üzere, CMK’da, Askeri Mahkemeler Kuruluúu ve Yargılama Usulü Kanununda, Sıkıyönetim Kanununda gözaltı sürelerine iliúkin açık hükümler bulunmaktadır.

2.2.4.1. Anayasaya Göre Gözaltı Süresi 2.2.4.1.1. Normal Durum

Gözaltı süresi, 1982 Anayasasının 19. maddesinin 5. fıkrasında düzenlenmiútir. Buna göre; “Yakalanan veya tutuklanan kiúi, tutulma yerine en yakın

mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç en geç kırk sekiz saat içinde hakim önüne çıkarılır.”

2.2.4.1.2. Toplu Suçlarda

Anayasanın 19. maddesinin 5. fıkrasında 2001 yılında yapılan de÷iúikli÷e kadar toplu olarak iúlenen suçlarda yakalanan veya tutuklanan kiúilerin, tutulma yerine en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç on beú gün içinde hakim önüne çıkarılmaları gerekiyordu. 2001 yılında yapılan de÷iúiklikle gözaltı süresi on beú günden dört güne indirilmiútir.

Anayasamızda hangi suçların toplu suç sayılaca÷ına iliúkin herhangi bir düzenleme bulunmamaktadır. Hangi suçların toplu suç sayılaca÷ına iliúkin düzenleme CMK’nın 2. maddesinde yer almıútır. Buna göre; “aralarında iútirak

iradesi bulunmasa da üç veya daha fazla kiúi tarafından iúlenen suç” toplu suçtur.

CMK’nın 2. maddesindeki toplu suç hakkındaki bu düzenleme Anayasa açısından da geçerlidir.135

134

Turhan, a.g.e., s.211-212 135

2.2.4.2. Ceza Muhakemesi Kanununa Göre Gözaltı Süresi 2.2.4.2.1. Bireysel Suçlarda

CMK’nın 91/1. maddesine göre; “Gözaltı süresi, yakalama yerine en yakın

hakim veya mahkemeye gönderilmesi için zorunlu süre hariç, yakalama anından itibaren yirmi dört saati geçemez. Yakalama yerine en yakın hakim veya mahkemeye gönderilme için zorunlu süre on iki saatten fazla olamaz.”

Buna göre, bireysel suçlarda gözaltı süresi yakalama anından itibaren yirmi dört saattir. Ancak bu yirmi dört saatlik süreye, yakalama yerine en yakın hakim veya mahkemeye gönderilme için zorunlu olan süre dahil de÷ildir. Bu süre, yani yakalama yerine en yakın hakim veya mahkemeye gönderilme için zorunlu olan süre de on iki saati geçemeyecektir.136 Burada dikkat edilmesi gereken konu; yirmi dört saatlik sürenin hakim veya mahkeme önüne çıkarılmak için azami süre, on iki saatlik sürenin ise (úayet gerekli ise) yol için kullanılabilecek süreler oldu÷udur.137 Gerçekten ülkemizin co÷rafi durumu, úüphelinin yerleúim yerlerinden çok uzak mesafede yakalanması, úüpheliyi nakledecek araç ve personel bulunamaması gibi durumlarda yol süresine ihtiyaç duyulabilmektedir. Dikkat edilmesi gereken bir baúka konu ise; gözaltı süresinin, kiúinin gözaltına alınmasına karar verildi÷i andan itibaren de÷il, yakalama iúleminin yapıldı÷ı andan itibaren baúlamıú oldu÷udur. Yakalama anı ise; úüphelinin kolluk kuvvetlerinin kontrolü altına alındı÷ı andır.138

2.2.4.2.2. Toplu Suçlarda

CMK’nın 91/3. maddesine göre; “Toplu olarak iúlenen suçlarda, delillerin toplanmasındaki güçlük veya úüpheli sayısının çoklu÷u nedeniyle, Cumhuriyet Savcısı gözaltı süresinin, her defasında bir günü geçmemek üzere, üç gün süreyle uzatılmasına yazılı olarak emir verebilir.”

Buna göre toplu suçlarda Cumhuriyet Savcısı delillerin toplanmasındaki güçlük veya úüpheli sayısının çoklu÷u sebepleriyle, gözaltı süresini her defasında bir

136 _{Centel – Zafer, a.g.e., s.315; ùahin Cumhur, a.g.e 2007, s.213} 137

Hakeri – Ünver, a.g.e 2010, s.337 138

günü geçmemek üzere üç gün süre ile uzatabilir. Bunun için Cumhuriyet Savcısı tarafından yazılı olarak emir verilmesi gerekir. Cumhuriyet Savcısı bir defada gözaltı süresinin üç gün uzatılmasına karar veremez. Her defasında bir günü geçmemek üzere gözaltı süresini uzatabilir ve ancak üç defa uzatma kararı verebilir. Her uzatma iúleminde úüphelinin Cumhuriyet Savcısının huzuruna getirilmesi úart de÷ildir. Buna göre, toplu suçlarda gözaltı süresi çekirdek süre ve uzatmalarla birlikte en fazla dört gün olabilir.139

2.2.4.2.3. Bölge A÷ır Ceza Mahkemelerinin Görevine Giren Suçlarda

Yürürlükten kaldırılan Devlet Güvenlik Mahkemelerinin görevine giren suçlara CMK’nın 250. maddesi uyarınca a÷ır ceza mahkemelerinin bu iúle görevlendirilmiú dairelerince bakılaca÷ı hükme ba÷lanmıútı ve bu mahkemeler ise, özel yetkili a÷ır ceza mahkemeleri olarak adlandırılmaktaydı. 02.07.2012 tarih ve 6352 Sayılı Yasa ile yürürlükten kaldırılan bu mahkemelerin yerine, 3713 Sayılı Terörle Mücadele Kanununun 10. maddesinde sayılan suçlara bakmak üzere Adalet Bakanlı÷ının teklifi üzerine Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca yargı çevresi birden çok ili kapsayabilecek úekilde belirlenecek illerde görevlendirilecek a÷ır ceza mahkemelerinde bakılaca÷ı düzenlenmiútir.

Bölge a÷ır ceza mahkemeleri olarak adlandırılabilecek olan bu mahkemelerin görev alanına giren suçlarda; söz konusu suçlar bireysel olarak iúlendiklerinde gözaltı süresi (azami on iki saatlik yol süresi hariç) kırk sekiz saattir. Söz konusu suçlar toplu olarak iúlenmiúse; kırk sekiz saat olan temel gözaltı süresi, Cumhuriyet Savcısının yazılı emriyle her defasında bir günü geçmemek üzere iki kez olmak üzere yani toplam dört güne kadar uzatılabilir.140 6352 Sayılı Yasa de÷iúikli÷inden önce CMK’nın 251. maddesinin 5. fıkrası uyarınca; bu dört günlük süre de, Anayasa’nın 120. maddesine göre ola÷anüstü hal ilan edilen bölgelerde yakalananlar için Cumhuriyet Savcısının talebi ve hakim kararıyla yedi güne kadar uzatılabilecekti. Bu halde gözaltı süresinin yedi güne kadar uzatılması Avrupa insan hakları Sözleúmesi’ne aykırılık teúkil etmemekte idi, çünkü burada gözaltı süresinden

139

Bıçak, a.g.e., s.491; Soyaslan, a.g.e 2007, s. 306; Centel – Zafer, a.g.e., s.315 140

bahsediliyor olsa da, aslında hakim kararı ile bir uzatma oldu÷u için daha çok tutuklama niteli÷inde bir hakim kararı söz konusuydu.141

2.2.4.3. Askeri Mahkemeler Kuruluú Ve Yargılama Usulü Hakkında Kanuna Göre Gözaltı Süresi

Askeri Mahkemeler Kuruluú ve Yargılama Usulü Hakkında Kanun’un 80. maddesine göre; “yakalanan kiúi askeri savcı veya Cumhuriyet Savcısı tarafından bırakılmazsa soruúturmanın tamamlanması için gözaltına alınmasına karar verilir. Gözaltı süresi, yakalama yerine en yakın askeri mahkeme veya sulh hakimine gönderilmesi için zorunlu süre hariç yakalama anından itibaren yirmi dört saati geçemez. Yakalama yerine en yakın askeri mahkeme veya sulh hakimine gönderilme için zorunlu süre on iki saatten fazla olamaz. Toplu olarak iúlenen suçlarda, suçun niteli÷i, delillerin toplanmasındaki güçlük veya úüpheli sayısının çoklu÷u nedeniyle; askeri savcı veya Cumhuriyet Savcısı gözaltı süresinin, her defasında bir günü geçmemek üzere, üç gün süreyle uzatılmasına yazılı olarak emir verebilir.”

Görüldü÷ü gibi Askeri Mahkemeler Kuruluú ve Yargılama Usulü Hakkında Kanunda 2006 yılında yapılan de÷iúiklikle gözaltı süreleri 5271 sayılı CMK ile paralel olarak düzenlenmiútir.

2.2.4.4. Sıkıyönetim Kanununa Göre Gözaltı Süresi

Sıkıyönetim Kanunu’nun uygulama alanına giren suçlardan yakalanarak gözaltına alınan kiúiler, askeri güçlerin gözetimi altında tutulur. Sıkıyönetim komutanı bu kiúileri hakim önüne çıkarmadan on beú gün süreyle gözaltında tutabilir. Ancak delillerin araútırılıp tespitinin uzun süre alması sebebiyle, sanıkların bu süre içinde hakim önüne çıkarılması mümkün olmadı÷ı takdirde, soruúturmanın bitiminde ve en geç otuz güz içinde yetkili hakim önüne çıkarılmalıdır.(Sıkıyönetim Kanunu m.15/son)

141

Hakeri – Ünver, a.g.e 2010, s.339; Çolak Haluk – Taúkın Mustafa, “Açıklamalı – Karúılaútırmalı – Uygulamalı CMK”, Seçkin Yayınları 1. Baskı, Ankara, 2005, s.303