• Sonuç bulunamadı

Gözaltına alma ve tutuklama

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Gözaltına alma ve tutuklama"

Copied!
172
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

ÇANKAYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

GÖZALTINA ALMA VE TUTUKLAMA

Osman NAS

(2)
(3)
(4)

ÖZET

Ceza muhakemesi hukukunun amacı; maddi gerçe÷i ortaya çıkararak úüpheli veya sanı÷ın gerçekte suçlu olup olmadı÷ını araútırmak, suçlu ise onu cezalandırmak ve ıslah etmek, suç ile bozulan ve sarsılan kamu düzenini korumaktır. øúte bu amaçları gerçekleútirirken ceza muhakemesi hukukunun yararlandı÷ı araçlara koruma tedbirleri adı verilmektedir. Koruma tedbirlerinin hepsi hüküm verilmeden önce temel bir hakkı sınırlamaktadır. Koruma tedbirlerinden bazıları kiúi özgürlük hakkını, bazıları özel hayatın gizlili÷i hakkını, bir kısmı konut dokunulmazlı÷ı hakkını, bir kısmı da seyahat hakkı, mülkiyet hakkı ile kiúinin haberleúme özgürlü÷ünü sınırlamaktadır. Bu sayılan haklar içerisinde belki de en temeli ve önemlisi olan kiúi özgürlük hakkını kısıtlayan koruma tedbirleri gözaltına alma ve tutuklama koruma tedbirleridir.

5271 sayılı yeni Ceza Muhakemesi Kanunumuz koruma tedbirlerine ayrı bir önem vermiú, öncelikle kiúi özgürlü÷ünü kısıtlayan tedbirlerden baúlamak üzere bir düzenleme yapmıú, kiúi özgürlü÷ünü kısıtlayan gözaltına alma ve tutuklama koruma tedbirlerini sıkı úartlara ba÷layarak söz konusu úartlar gerçekleúmedikçe bu tedbirlerin uygulanamayaca÷ını belirtmiútir.

Üç bölümden oluúan çalıúmamız, CMK’da düzenlenen gözaltına alma ve tutuklama koruma tedbirlerini, yeni de÷iúiklikler sonrasında incelemeyi amaçlamaktadır. Çalıúmamızın ilk bölümünde kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkı ve tarihsel geliúimi ile uluslar arası belgeler ve 1982 Anayasasında kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkının görünümü ile ilgili incelemelerde bulunulmuútur. Bunun yanında “koruma tedbiri” kavramının anlam ve içeri÷i açıklanmaya çalıúılmıú, koruma tedbirlerinin genel ortak özellikleri ile koruma tedbirlerinin ön úartları incelenmiútir.

økinci bölümde ise; bir ceza muhakemesi koruma tedbiri olan gözaltına alma ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Gözaltına almanın tarihsel geliúimi, bazı ülkelerde

(5)

gözaltına alma tedbirinin nasıl uygulandı÷ı, gözaltına almanın úartları, gözaltı süreleri, gözaltına alınan kiúinin hakları, gözaltına iúlemi sonrası yapılacak iúlemler, gözaltı iúlemine karúı yargı yolu ve gözaltı tedbirinin sona ermesi konuları incelenmiútir.

Üçüncü bölümde ise; koruma tedbirlerinden tutuklamanın tarihsel geliúimi, úartları, tutuklama kararı ve bu karara karúı kanun yolu, tutukluluk süreleri, özel tutuklama halleri, tutukluluk halinin sona ermesi ve sonuçları ile tutuklunun tabi oldu÷u hükümlerin neler oldu÷u konuları üzerinde durulmuútur.

Sonuç bölümünde ise; gözaltına alma ve tutuklama tedbirlerine iliúkin sorunlar ve bu sorunlara karúı çözüm önerilerimiz ortaya konulmaya çalıúılmıú.

Anahtar Kelime: Kiúi Özgürlü÷ü Ve Güvenli÷i Hakkı, Koruma Tedbirleri,

(6)

ABSTRACT

The aim of the code of criminal procedure is to sustain the public order by investigating whether the suspect or the accused is guilty or not through revealing the material truth, to punish and rehabilitate if s/he is guilty. The tools which the code of criminal procedure utilises to materialise abovementioned aims are called measures of precaution. All of the measures of precaution restrict one of the fundamental rights. Some of them restrict the right to personal liberty, some of them restrict the right to privacy, a part of them the right to immunity of residence, while others restrict the right to freedom of travel and information or the right to property. In the abovementioned rights and freedoms perhaps the most fundamental and important of all are the measures of precaution which restrict the right to personal liberty through custody and detention.

The new Code of Criminal Procedure (no: 5271) attaches a detailed emphasis upon the measures of precaution and makes a new regulation regarding the measures restricting the right to personal liberty and other rights. The code introduces strict provisions and states that the measures are not to be put into effect so long as the abovementioned provisions do not materialise.

Our Code of Criminal Procedure (CMK) which consists of three parts aims to observe the measures of detention and arrest which are regulated in the CMK after the new amendments. In the first part of our work, the right to personal liberty and security, international documents as well as the appearence of the right to personal liberty and security in the constitution of 1982 are observed. Moreover, attempts to explain the meaning and content of the concept “measures of precaution” is made. The prerequisites of the measures of precaution and the general common characteristics are examined.

(7)

exist in the code of criminal procedures is discussed in detail. The historical development of custody, how this measure is practised in different countries, the conditions and custody periods, the rights of the person in custody, the procedures to be followed after the custody, the procedures to apply to court against custody and the procedures of terimination of this measure are observed.

In the third part detention (arrest) which is a measure of precaution is discussed. The historical development, the conditions, the verdict to arrest and the right to appeal against it, the detention period, the special conditions to arrest, its termination and the provisions which the prisoner is subject to is examined.

In the conclusion part, problems regarding the measures for custody and detention and attempts to solve these problems are conducted.

Key Words: The right to personal liberty and security, measures of

(8)

øÇøNDEKøLER

ETøK YAZISI ... iii

ÖZET ... iv ABSTRACT ... vi øÇøNDEKøLER ... viii KISALTMALAR ... xvi GøRøù ... 1 BÖLÜM I Køùø ÖZGÜRLÜöÜ VE GÜVENLøöø øLE KORUMA TEDBøRLERø 1.1. Køùø ÖZGÜRLÜöÜ VE GÜVENLøöø ... 4 1.1.1. Kavram ... 4

1.1.2. Kiúi Özgürlü÷ü Ve Güvenli÷i Hakkının Tarihsel Geliúimi ... 6

1.1.2.1.Dünya’da Kiúi Özgürlü÷ü ve Güvenli÷i Hakkının Tarihsel Geliúimi ... 6

1.1.2.2.Türkiye’de Kiúi Özgürlü÷ü ve Güvenli÷i Hakkının Tarihsel Geliúimi ... 8

1.1.3. Uluslararası Belgelerde Kiúi Özgürlü÷ü Ve Güvenli÷i Hakkı ... 15

1.1.3.1. ønsan Hakları Evrensel Beyannamesi ... 15

1.1.3.2. Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesi ... 16

1.1.3.3. Kiúisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleúmesi... 19

1.1.3.4. Amerikan ønsan Hakları ve Ödevleri Bildirgesi ... 20

1.1.3.5. Afrika ønsan ve Halklar Hakları ùartı ... 21

(9)

1.2.1. Kavram ... 21

1.2.2. Koruma Tedbirlerinin Ortak Özellikleri ... 24

1.2.2.1. Hüküm Verilmeden Önce Temel Bir Hakkı Sınırlama ... 24

1.2.2.2. Zorlama ... 25

1.2.2.3. Araç (Vasıta) Olma ... 25

1.2.2.4. Geçici Olma ... 26

1.2.3. Koruma Tedbirlerinin Ön ùartları ... 26

1.2.3.1. Kanuni Düzenleme (Yasallık) ... 26

1.2.3.2. Suç ùüphelerinin Belli Bir Yo÷unlukta Olması ... 26

1.2.3.3. Bir Karara Dayanma ... 28

1.2.3.4. Görünüúte Haklılık ... 29

1.2.3.5. Gecikmede Tehlike (Gecikemezlik) ... 29

1.2.3.6. Orantılılık (Ölçülülük) ... 30

BÖLÜM II YAKALAMA VE GÖZALTINA ALMA 2.1. YAKALAMA ... 32

2.1.1. Genel Olarak ... 32

2.1.2. Yakalamanın ùartları ... 33

2.1.2.1. Herkes Tarafından Yapılabilecek Geçici Yakalama ... 33

2.1.2.2. Kolluk Görevlileri Tarafından Yapılan Yakalama ... 35

2.1.2.3 ùikayete Ba÷lı Suçlarda Yakalama ... 36

2.1.3. Yakalama Emri Ve Nedenleri ... 37

2.1.4. Yakalama Emrinin øçeri÷i ... 39

2.1.5. Yakalama Emrinin øcrası ... 39

(10)

2.2.1. Genel Olarak ... 41

2.2.2. Karúılaútırmalı Hukukta Gözaltına Alma ... 43

2.2.2.1. Almanya ... 44

2.2.2.2. øngiltere ... 45

2.2.2.3. Fransa ... 47

2.2.2.4. øtalya ... 47

2.2.3. Gözaltına Almanın ùartları Ve Gözaltı Kararı ... 48

2.2.4. Gözaltı Süreleri ... 51

2.2.4.1. Anayasaya Göre Gözaltı Süresi ... 52

2.2.4.1.1. Normal Durum ... 52

2.2.4.1.2. Toplu Suçlarda ... 52

2.2.4.2. Ceza Muhakemesi Kanununa Göre Gözaltı Süresi ... 53

2.2.4.2.1. Bireysel Suçlarda ... 53

2.2.4.2.2. Toplu Suçlarda ... 53

2.2.4.2.3. Bölge A÷ır Ceza Mahkemelerinin Görevine Giren Suçlarda ... 54

2.2.4.3. Askeri Mahkemeler Kuruluú Ve Yargılama Usulü Hakkında Kanuna Göre Gözaltı Süresi ... 55

2.2.4.4. Sıkıyönetim Kanununa Göre Gözaltı Süresi ... 55

2.2.5. Gözaltına Alınan Kiúinin Hakları ... 56

2.2.5.1. Haklarını Ve Yapılan øsnadı Ö÷renme Hakkı ... 56

2.2.5.2. Yakınlarına Haber Verilmesini østeme Hakkı ... 56

2.2.5.3. Müdafiden Yararlanma Hakkı ... 56

2.2.5.4. Susma Hakkı ... 57

(11)

2.2.5.6. Hakim Veya Bir Adli Makam Önüne Çıkarılma Hakkı ... 57

2.2.5.7. Yakalama Ve Gözaltına Alma øúlemine øtiraz Hakkı ... 58

2.2.6. Gözaltı øúlemi Sonrası Yapılacak øúlemler ... 58

2.2.6.1. Yakınlara Ve ølgililere Haber Verme ... 59

2.2.6.2. Sa÷lık Kontrolü ... 60

2.2.6.3. Nezarethane øúlemleri ... 61

2.2.6.3.1. Nezarethaneye Alınacak Kiúinin Üzerinin Aranması ... 61

2.2.6.3.2. Gözaltına Alınan Kiúinin Parmak øzinin Alınması ... 62

2.2.6.3.3. Gözaltına Alınan Kiúinin Konulaca÷ı Yer : Nezarethaneler ... 62

2.2.6.3.4. Gözaltı øúlemlerinin Denetimi ... 64

2.2.7. Gözaltı øúlemine Karúı Yargı Yolu ... 65

2.2.8. Gözaltı Tedbirinin Sona Ermesi ... 66

BÖLÜM III TUTUKLAMA 3.1 GENEL OLARAK ... 69

3.1.1. Kavram ... 69

3.1.2. Tutuklamanın Niteli÷i Ve Amacı ... 71

3.1.2.1. Koruma Tedbiri Olması ... 71

3.1.2.2. Yasal Olması ... 72

3.1.2.3. Kiúisel Olması ... 72

3.1.2.4. Orantılı Olması ... 72

3.2. TUTUKLAMANIN ùARTLARI... 73

3.2.1 Tutuklamanın Maddi ùartları ... 76

(12)

3.2.1.2. Tutuklama Nedenlerinin Bulunması ... 79

3.2.1.2.1. Genel Olarak ... 79

3.2.1.2.2. ùüpheli veya Sanı÷ın Kaçması, Saklanması veya Kaçaca÷ı ùüphesini Uyandıran Somut Olguların Bulunması ... 80

3.2.1.2.3. ùüpheli veya Sanı÷ın Davranıúları ... 83

3.2.1.2.3.1. Genel Olarak ... 83

3.2.1.2.3.2. Delilleri Yok Etme, Gizleme veya De÷iútirme ... 84

3.2.1.2.3.3. Tanık, Ma÷dur veya Baúkaları Üzerinde Baskı Yapılması ... 85

3.2.1.2.4. Delilleri Karartma ùüphesinin Takdiri ... 86

3.2.1.3. Tutuklama Sebeplerinin Var Oldu÷una øliúkin Yasal Nedenler ... 86

3.2.2. Tutuklamanın ùekli ùartları ... 90

3.2.2.1. Muhakeme ùartının Gerçekleúmiú Olması ... 90

3.2.2.2. Tutuklama Yasa÷ının Bulunmaması ... 92

3.2.2.3. Sanı÷a Güvence Belgesinin Verilmemiú Olması ... 94

3.2.2.4. Tutuklama Kararının Ölçülü Olması ... 94

3.2.2.5. Hakim veya Mahkeme Kararının Bulunması ... 95

3.2.2.5.1. Soruúturma Evresinde ... 95

3.2.2.5.2. Kovuúturma Evresinde ... 96

3.2.2.5.3. Kanun Yolları Evresinde ... 97

3.2.2.5.3.1. øtiraz øncelemesinde ... 97

3.2.2.5.3.2. østinaf øncelemesinde ... 98

3.2.2.5.3.3. Temyiz øncelemesinde ... 98

(13)

3.4. TUTUKLAMA KARARI ... 100

3.4.1. Genel Olarak ... 100

3.4.2. Tutuklama Kararının Verilmesi ... 101

3.4.3. Tutuklama Kararının Gerekçeli Olması ... 104

3.4.4. Tutuklama Kararının Bildirilmesi ... 105

3.4.5. Tutuklama Kararının Yerine Getirilmesi ... 108

3.5. TUTUKLAMA KARARINA KARùI KANUN YOLU ... 111

3.5.1. Genel Olarak ... 111

3.5.2. øtiraz Edebilecek Kiúiler ... 112

3.5.3. øtirazı ønceleme Makamları ... 113

3.5.4. øtiraz øncelemesi Ve Sonuçları ... 114

3.6. TUTUKLULUöUN DENETLENMESø... 115

3.6.1. Genel Olarak ... 115

3.6.2. Soruúturma Evresinde ... 115

3.6.3. Kovuúturma Evresinde ... 116

3.6.4. Kanun Yolları Evresinde ... 117

3.7. TUTUKLULUK SÜRELERø ... 118

3.7.1. Genel Olarak ... 118

3.7.2. A÷ır Ceza Mahkemesinin Görevine Girmeyen øúlerde ... 119

3.7.3. A÷ır Ceza Mahkemesinin Görevine Giren øúlerde ... 119

3.7.4. Bölge A÷ır Ceza Mahkemesinin Görevine Giren øúler ... 120

3.7.5. Avrupa ønsan Hakları Mahkemesine Göre Tutukluluk Süresi ... 120

3.8. TUTUKLULUK HALøNøN SONA ERMESø VE SONUÇLARI... 122

3.8.1 Genel Olarak ... 122

(14)

3.8.2.1.Tutuklama Gerekçelerinin Ortadan Kalkması ... 122

3.8.2.2.Kamu Davasının Açılmaması, Kovuúturmaya Yer Olmadı÷ına Karar Verilmesi, Sanı÷ın Beraat Etmesi veya Davanın Düúmesi ... 123

3.8.2.3.Tutukluluk Süresinin Dolması ... 124

3.8.3. Salıverilmenin Yükümlülükleri ... 125

3.9. TUTUKLULUKTA GEÇEN SÜRENøN CEZAMAHKUMøYETøNDEN øNDøRøLMESø ... 125

3.9.1. Genel Olarak ... 125

3.9.2. Mahsubun ùartları ... 126

3.9.3. Mahsubun Yapılaca÷ı Mahkumiyet ... 126

3.10. TUTUKLUNUN TABø OLDUöU HÜKÜMLER ... 127

3.10.1. Genel Olarak ... 127

3.10.2.Hükümlüden Ayrı Yerde Barındırılma ... 128

3.10.3.Tutukevinde Yaúam ... 129

3.10.3.1.Tutuklunun Giyimi ... 129

3.10.3.2.Tutuklunun Çalıúması ... 129

3.10.3.3.Tutuklunun Beslenmesi ... 129

3.10.3.4.Tutuklunun Tedavisi ... 131

3.10.4. Tutuklunun Dıú Dünya øle øliúkisi ... 131

3.10.4.1. Tutuklunun Ziyaretçi Kabulü ... 131

3.10.4.2. Tutuklunun Müdafisi øle Görüúmesi ... 133

3.10.4.3. Tutuklunun Yazılı øletiúim Kurması ... 134

3.10.4.4. Radyo ve Televizyon Yayınları øle ønternetten Yararlanma ... 135

(15)

3.10.5. Tutuklu Hakkında Disiplin Tedbiri ve Kısıtlayıcı Önleme

Baúvurma ... 136

3.10.5.1. Disiplin Cezaları ... 136

3.10.5.2. Kısıtlayıcı Önlemler ... 137

3.11. KANUNA AYKIRI TUTUKLAMADAN DOöAN ZARARIN GøDERøLMESø ... 138

3.11.1. Genel Olarak ... 138

3.11.2. Tazminat Ödenecek Haller ... 139

3.11.3. ølgiliyi Uyarma Yükümlülü÷ü ... 140

3.11.4. Tazminat Talebinin ùartları ... 140

3.11.5. Tazminat Talebinin øncelenmesi ve Karar ... 141

3.11.6. Tazminatın Geri Alınması ... 142

3.11.7. Tazminat østenemeyecek Haller ... 143

SONUÇ ... 144

KAYNAKÇA ... 147

(16)

KISALTMALAR

AAÖY : Adli Arama ve Önleme Yönetmeli÷i

ACTYCøDY : Askeri Ceza ve Tutukevlerinin Yönetimine ve Cezaların ønfazına Dair Yönetmelik

A.e : Aynı Eser

a.g.e : Adı Geçen Eser

a.g.m : Adı Geçen Makale

AøHM : Avrupa ønsan Hakları Mahkemesi

AøHS : Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesi

AMKYUK : Askeri Mahkemeler Kuruluúu ve Yargılama Usulü Kanunu

AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi

AÜSBFD : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi

Bkz. : Bakınız

C. : Cilt

CD : Ceza Dairesi

CGK : Ceza Genel Kurulu

CGTøK : Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin ønfazı Hakkında Kanun

CøKYCGTøHT : Ceza ønfaz Kurumlarının Yönetimi øle Ceza ve Güvenlik

Tedbirlerininønfazı Hakkında Tüzük

CMK : Ceza Muhakemesi Kanunu

CMUK : Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu

(17)

da Cezayı Önleme Komitesi

Çev. : Çeviren

ÇKK : Çocuk Koruma Kanunu

f. : Fıkra

HPD : Hukuki Perspektif Dergisi

HUMK : Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu

øÜHF : østanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi

øÜHFM : østanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası

m. : Madde

MEB : Milli E÷itim Bakanlı÷ı

PVSK : Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu

s. : Sayfa

S. : Sayı

SøDAS : Suçlularınøadesine Dair Avrupa Sözleúmesi

TBBD : Türkiye Barolar Birli÷i Dergisi

TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi

TCK : Türk Ceza Kanunu

TDK : Türk Dil Kurumu

TMK : Terörle Mücadele Kanunu

vd : Ve devamı

Y : Yıl

Yay. : Yayınevi

(18)
(19)

GøRøù

ønsan hakları; insanların insan olmasından dolayı sahip oldu÷u haklardır. ønsan haklarının büyük bir kısmı özgürlük temellidir ve özgürlük hakkından türemiútir. Bu nedenle kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkının di÷er insan haklarının temeli oldu÷u ve özel bir yere sahip oldu÷u söylenebilir. Dar anlamda kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkı; kiúinin haksız olarak yakalanmaması, gözaltına alınmaması, tutuklanmaması ve özgürlü÷ünden yoksun kılınmamasıdır.

Temel amacı maddi gerçe÷e ulaúmak olan ceza yargılamasında, maddi gerçe÷e ulaúılabilmesi için kiúi hak ve özgürlüklerine müdahale edilmesini gerektirebilecek bir takım tedbirlere ihtiyaç duyulabilir. Maddi gerçe÷i ortaya çıkarmak, delillere ulaúmak ve delillerin karartılmasını önlemek, yapılan muhakeme sonunda verilecek kararların yerine getirilebilmesi, muhakeme masraflarının karúılanmasını sa÷lamak gibi amaçlarla, kural olarak ceza yargılamasında karar verme yetkisine sahip yetkililer tarafından, gecikmede sakınca bulunan hallerde geçici olarak baúvurulan ve hükümden önce bazı temel hak özgürlüklere müdahaleyi gerektiren kanuni düzenlemelere koruma tedbirleri denir. Koruma tedbirleri ile çeúitli temel hak ve özgürlüklere müdahale edilebilmektedir. Ancak kiúi özgürlü÷üne yönelik olan yakalama, gözaltına alma ve tutuklama en a÷ır koruma tedbirleridir.

5271 Sayılı CMK'nın en önemli yenilikleri koruma tedbirleri bakımından gerçekleúmiútir. Yeni CMK'da koruma tedbirlerinin sistematik olarak yerleri de÷iútirilmiú; öncelikle kiúi özgürlü÷ünü kısıtlayan tedbirlerden baúlanarak düzenleme yapılmıú ve tedbirler kendi içerisinde kronolojik bir sıralamaya tabi tutulmuútur. Örne÷in; öncelikle yakalama tedbiri, daha sonra gözaltına alma ve en son alarak da tutuklama düzenlenmiútir. Eski kanunda yer almayan bazı yeni koruma tedbirlerine ilk kez yer verilmiútir. Koruma tedbirlerinin sonunda ortak hüküm niteli÷inde olan hususlara yer verilmiú, en sonda ise, koruma tedbirleri nedeniyle

(20)

tazminat konusu düzenlenmiútir.

Kiúi özgürlü÷ünü kısıtlayan koruma tedbirlerinin baúında yakalama gelmektedir. Yakalama; suç iúledi÷i yönünde hakkında kuvvetli iz, emare ve delil bulunan kiúinin hakim kararı bulunmaksızın, Cumhuriyet Savcısı tarafından gözaltına alınmasına veya serbest bırakılmasına kadar kiúi özgürlü÷ünün kısıtlanmasıdır. CMK'nın 90. maddesine göre yakalanan kiúinin, Cumhuriyet Savcısının kararıyla soruúturmanın tamamlanması amacıyla, soruúturma açısından zorunlu olması ve kiúinin suçu iúledi÷ini düúündürebilecek emarelerin bulunması halinde kiúinin özgürlü÷ünün geçici olarak kısıtlanmasına ise gözaltına alma denir. 1412 sayılı CMUK döneminde gözaltına alma yakalamanın devamı olarak kabul edilmiúti. Yani kiúi yakalandı÷ı anda gözaltına alınmıú olmaktaydı. 5271 sayılı CMK ise; yakalama ile gözaltına almayı birbirinden tamamen ayırarak yakalamayı ayrı bir koruma tedbiri, gözaltına almayı ise ayrı bir koruma tedbiri olarak düzenlemiútir. øleri bölümlerde yakalama ve gözaltına almanın úartları, süreleri, yakalanan ve gözaltına alınan kiúinin hakları, yakalama ve gözaltına alma sonrası yapılacak iúlemler, yakalama ve gözaltına alma iúlemlerine karúı yargı yolu ve sona ermesi konularına ayrıntılı olarak de÷inilecektir.

Tutuklama ise, kiúi özgürlü÷üne müdahale eden en a÷ır koruma tedbiridir. Anayasamızın 19. maddesinde tutuklamanın anayasal dayana÷ı yer almaktadır. CMK' nın 100 ve 108. maddeleri arasında ise tutuklama ile ilgili düzenlemeler mevcuttur. Tutuklama; ceza yargılamasının güvenli bir úekilde yürümesini ve amacına eriúmesini sa÷lamaya yönelik suçlulu÷u hakkında somut olgulara dayalı kuvvetliúüphe bulunan úüpheli veya sanı÷ın özgürlü÷ünün kanunda öngörülen úartlar altında hakim kararıyla geçici olarak kaldırılmasıdır. Tutuklama, kanunda öngörülen úartları gerçekleúmiú olsa dahi uygulanmasında hakime takdir hakkı veren bir koruma tedbiridir. Tutuklama için maddi úartlar ve úekli úartlar úeklinde tasnif edilebilecek bazı úartların gerçekleúmesi gerekir. Tutuklamanın maddi úartları; kuvvetli suç úüphesinin bulunması, tutuklama nedenlerinin bulunması ve kanunda belirtilen katalog suçların iúlendi÷i yönünde kuvvetli úüphenin bulunmasıdır. ùekli úartlar ise; muhakeme úartının gerçekleúmiú olması, tutuklama yasa÷ının bulunmaması, sanı÷a güvence belgesinin verilmemiú olması, tutuklama kararının

(21)

ölçülü olması ve hakim veya mahkeme kararının bulunmasıdır. Tutuklama kiúi özgürlü÷üne müdahale eden an a÷ır koruma tedbiri oldu÷u için belli sürelere tabi tutulmuútur. Ayrıca tutuklanan kiúinin bazı hak ve yükümlülükleri bulunmaktadır. Bu bilgiler ıúı÷ında çalıúmada tutuklamanın niteli÷i ve amacı, úartları, tutuklama kararının verilmesi ve bu karara karúı kanun yolu, tutukluluk süreleri, tutuklunun tabi oldu÷u hükümler, tutuk halinin sona ermesi ve sonuçları ile kanuna aykırı tutuklamadan do÷an zararın giderilmesi konuları incelenmeye çalıúılmıútır.

(22)

BÖLÜM I

Køùø ÖZGÜRLÜöÜ VE GÜVENLøöø øLE KORUMA TEDBøRLERø

1.1 Køùø ÖZGÜRLÜöÜ VE GÜVENLøöø 1.1.1. Kavram

ønsan hakkı; “hangi ulusal, etnik, dini, zümrevi veya mesleki topluluktan olursa olsun, her kiúinin yalnızca insan olmak itibariyle sahip bulundu÷u de÷eri korumaya dönük eylem potansiyelinin baúkalarınca tanınmasını ve her çeúit dıú müdahaleye karúı korunmasını gerektiren en üstün ahlaki iddia veya taleptir”.1ønsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin 2. maddesinde insan hakları; insanın insan olmasından dolayı istifade etti÷i haklar olarak tanımlanmıútır. ønsan haklarının öne çıkan temel özellikleri; evrensellik, eskimezlik, de÷iúmezlik, üstünlük ve devredilmezliktir. ønsan bu haklara do÷uútan sahiptir.2

ønsan haklarının kapsamı üzerinde tam bir görüú birli÷ine varılamamıú olsa bile, bunların büyük bir kısmının özgürlük hakları oldu÷u bellidir. Ço÷u insan hakkı insanın en temel ontolojik gerçekli÷i olan özgürlükten türer. ønsan haklarının özgürlükten kaynaklaması, bu hakların kendisinden türedi÷i özün özgürlük oldu÷u manasına gelir.3 Bu sebeple kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkının, di÷er insan haklarının baúında geldi÷i ve özel bir yere sahip oldu÷u söylenebilir.

Özgürlük; “kiúinin hayatını kendi tercihlerine göre kurma çabasının baúkalarınca, özellikle siyasi otorite tarafından, keyfi olarak engellenmemesi demektir”.4 Sözlük anlamında ise özgürlük; herhangi bir kısıtlamaya, zorlamaya

1

Erdo÷an Mustafa, “Anayasal Demokrasi”, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2001, s.122 2

Akıllıo÷lu Tekin, “ønsan Hakları I, Kavram, Kaynakları ve Koruma Sistemi”, AÜSBF ønsan Hakları Merkezi Yayınları, No: 17, Ankara, 1995, s.1-3

3

Erdo÷an, a.g.e., s.121 4

(23)

ba÷lı olmaksızın düúünme veya davranma, herhangi bir úarta ba÷lı olmama durumu olarak tarif edilmiútir.5 Kiúinin özgürlük ve güvenlik hakkı kapsamında “kiúi özgürlü÷ü”, kiúinin fizik ya da beden özgürlü÷ü di÷er bir deyimle kiúinin yer de÷iútirme serbestisi, bir yerde kapatılmaması, tutuklu bulunmamasıdır.6 Kiúi güvenli÷i ise, kiúi özgürlü÷ünü ayakta tutan ve di÷er temel hakları koruyan bir hak olup, kiúi özgürlü÷ünün hukuken güvence altına alınmasıdır.7

Kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkı; kiúinin keyfi olarak yakalanmamasını, gözaltında tutulmamasını, cezalandırılmamasını, hareket serbestisinin kısıtlanmamasını, istedi÷i yere gidip gelebilme ve dolaúabilme olana÷ının ortadan kaldırılmamasını ve bu hakkın güvencesi altında yaúamını sürdürmesi ile geliútirmesini ifade etmektedir. Bir baúka deyiúle, kiúinin kanunla sayılı haller dıúında hareket serbestli÷i ve özgürlü÷ünden yoksun bırakılamamasıdır.8

Güneú kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkının tanımı konusunda; kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷ini: “kiúinin haksız olarak gözaltına alınmaması, tutuklanmaması ve özgürlü÷ünden yoksun kılınmamasıdır. Kısacası, kiúiyi iradesi dıúında bir yerde tutmamak ve alıkoymamak” olarak tanımlamıútır. Ancak bu tanımın kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷inin sadece bir boyutunu yansıttı÷ını ve eksik kaldı÷ını, bu hakkın sırf kiúinin hareket alanı yani bir yerde zorla tutulmak veya tutulmamak olayı ile sınırlı olmadı÷ını belirterek söz konusu hakkın bu tanım ve unsurları aúan bir kavram oldu÷unu belirtmiútir. Yukarıdaki tanımın dar anlamda kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkını tanımladı÷ını, bu hakkın geniú anlamda; “kiúinin, yaúama hakkına, özel hayatının gizlili÷ine ve konutuna dokunulmaması, maddi ve manevi varlı÷ının korunması, onuruna yakıúmayan muameleye, iúkence ve eziyete tabi tutulmaması, haksız olarak ve hakim kararı olmadıkça gözaltına alınmaması, tutuklanmaması ve

5

Türk Dil Kurumu, “Türkçe Sözlük”, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005, s.1148 6

Gözübüyük ùeref – Gölcüklü Feyyaz, “Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesi ve Uygulaması”, Turhan Yayınevi, Ankara, 2003, s.221

7 Kuzu Burhan, “Ülkemizde Kiúi Özgürlü÷ü ve Güvenli÷i”, Filiz Kitabevi, østanbul, 1997, s.14 8

Keskin Serap, “Kiúi Özgürlü÷ü ve Güvenli÷i Hakkına øliúkin Anayasal De÷iúiklikler”, øÜHFM, Cilt: 60, Sayı: 1-2, 2002, s.49; Kuzu, s.14-15

(24)

özgürlü÷ünden mahrum edilmemesi” úeklinde tanımlanmasının daha yerinde olaca÷ını belirtmiútir.9

1.1.2. Kiúi Özgürlü÷ü Ve Güvenli÷i Hakkının Tarihsel Geliúimi

1.1.2.1.Dünya’da Kiúi Özgürlü÷ü ve Güvenli÷i Hakkının Tarihsel Geliúimi

Vatandaúın temel haklarını kendi devletine ve özgürlüklerini de devlet gücüne karúı ileri sürebilmesi uzun bir süreç sonucunda ve belli ölçüde devrimsel bir yolla mümkün olmuútur. Genellikle söylenilene göre devlete veya daha do÷rusu krala karúı bu hakları ileri sürebilmek ilk kez 1215 tarihli øngiliz Magna Carta’sı ile gerçekleúmiútir. Ancak bu tam anlamıyla do÷ru de÷ildir. Magna Carta ile sadece tımar sahipleri (veya feodal beyler) krala karúı bazı haklar kazanmıú, kentli ve köylü vatandaúlar bu mutlulu÷a eriúememiútir.10 Magna Carta kralın vergi salma ve benzeri konularda yetkilerini kısıtlayan bir belge olarak kabul edilse de kiúi özgürlükleri ve özellikle de kiúi güvenli÷i hususunda ilk büyük öncülü÷ü yapan belge oldu÷unu söylemek mümkündür. Özgür kiúilerin can ve mal güvenlikleri teminat altına alındı÷ı gibi bu kiúilerin ba÷lı bulundukları mahkemelerin kararı olmaksızın can ve mal güvenliklerine dokunulmayacak, yani mahkeme kararı olmaksızın tutuklama, sürgün ve mal müsaderesi yapılamayacaktı.11

Magna Carta’dan sonra øngiltere’de 1628 Haklar Dilekçesi (Petition Of Rights), 1679 Habeas Corpus Act ve 1689 Haklar Bildirisi (Bill Of Rights) kabul edilmiútir. Bu belgelerin ortak özelli÷i, kapsamlı bir haklar ve özgürlükler listesi içermemeleri, kralın yetkilerini sınırlandırmaları ve sadece belli sınıflara seslenmeleridir.12 Ancak bu sayılan belgelerden en önemlisi kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkını kapsamlı olarak düzenledi÷i için 1679 tarihli Habeas Corpus Act’tır. Bu belge; kiúinin krallık dıúında bir hapishaneye gönderilememesi,

9

Güneú Seyithan, “Teori ve Uygulamada Kiúi Özgürlü÷ü ve Güvencesi”, Kazancı Yayınları, østanbul, 1998, s.9-11

10 Doehring Karl, “Genel Devlet Kuramı(Genel Kamu Hukuku)”, Çev. Mumcu Ahmet, ønkılap Kitabevi, østanbul, 2002, s.259

11

Güneú, a.g.e., s.15-16 12

Gemalmaz Mehmet Semih, “Ulusalüstü ønsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriú”, Beta Yayınevi, østanbul, 2001, s.53-54; Doehring, s.260

(25)

gönderenlerin cezalandırılması, vatana ihanet ve cinayet suçunu iúledi÷i iddiası ile alıkonulanların hızlı bir yargılama hakkına sahip olması, tutuklunun mahkeme önüne çıkarılmasını savsaklayan görevlilerin cezalandırılması, tutuklanan kiúilerin durumlarının yakınlarına bildirilmesi, kiúilerin mahkeme önüne çıkarılması için mahkemeden karar alınması ve vatana ihanet gibi a÷ır suçlar hariç para karúılı÷ı salıverilme gibi güvenceleri içermektedir. Kiúileri keyfi tutuklamaya karúı koruyan önemli bir belgedir.13

Amerika’da, 12 Haziran 1776 tarihli Virginia Anayasası ve 4 Temmuz 1776 tarihli Amerika Ba÷ımsızlık Bildirisinde; tüm insanların eúit yaratıldı÷ı, yaúam ve özgürlük gibi vazgeçilmez haklara sahip oldukları, tarafsız makamca ve hızlı yargılanma haklarının oldu÷u, yasa veya yetkili makam kararı olmadıkça özgürlü÷ün alınamayaca÷ı gibi güvenceleri içermektedir. 1787 tarihli Amerika Birleúik Devletleri Anayasası da Habeas Corpus Act güvencelerini kabul ederek bu güvencelerin kaldırılamayaca÷ını belirtmiútir.14

Fransa’da ise Fransız Devrimi’nden sonra 1789 tarihinde ønsan ve Yurttaú Hakları Bildirisi ilan edilmiútir. Bu belge ile insanların kutsal, zamanaúımı ile yitirilmeyen, baúkasına devir ve terk edilmeyen do÷al haklarının açık ve kesin olarak bilinmesi ile baskıcı ve keyfi yönetimlere engel olunabilece÷i ifade edilmiútir. Bu bildirinin 7. maddesinde; “hiç kimsenin yasaların belirledi÷i durumlar ve biçimler dıúında suçlanamayaca÷ı, tutulamayaca÷ı”, 8. maddesinde; “bir kimsenin, ancak suçun iúlenmesinden önce onaylanmıú, yayımlanmıú, açıklanmıú ve usulüne göre uygulanan bir yasa gere÷i cezalandırılabilece÷i” belirtilmiú, 9. maddesinde ise; “bir kimsenin suçlulu÷u kanıtlanıncaya kadar masum sayıldı÷ı, tutulması gereken bir kimsenin kaçmasını önlemek için o kimseye karúı gereksiz zor kullanmanın suç sayılaca÷ı” hüküm altına alınmıútır.15

13 ùahbaz øbrahim, “Anayasa’da Kiúi Özgürlü÷ü ve Güvenli÷i”, Adım Yayıncılık, Ankara, 1994, s. 26-28; Gemalmaz, s.55-56; Kuzu, 24-25; Güneú, 19-21

14 Arslan Mustafa, “Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesi ve Türk Pozitif Hukukunda Kiúinin Özgürlük ve Güvenlik Hakkı”, Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006, s.16-18

15

Akın ølhan, “Kamu Hukuku”, 6. Bası, Beta Yay., østanbul, 1993, s.325, Metin için Bkz. Üçok Coúkun, “Siyasal Tarih”, 3. Bası, Ankara 1980, s.18-20

(26)

1. ve 2. Dünya Savaúından sonra, bu dünya savaúlarında yaúanan büyük insan hakları ihlallerinin de etkisiyle dünya devletleri insan hak ve özgürlüklerinin artık uluslar arası alanda düzenlenmesi gerekti÷i konusunda fikir birli÷ine varmıúlar ve bunun üzerine Birleúmiú Milletler Örgütü 1948 yılında ønsan Hakları Evrensel Beyannamesi’ni kabul ederek yayınlamıútır. Kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkı da ønsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nde yer almıútır. Yine 1950 yılında kabul edilen Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesi’nde, 1966 tarihinde kabul edilen Medeni ve Siyasal Haklar Sözleúmesi’nde de kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkı düzenlenmiútir.

øslam’ın kiúilere tanıdı÷ı en önemli hak, kiúisel güvenlik hakkıdır. øslam ülkelerinde yaúayan herkesin can ve mal dokunulmazlıkları a÷ır ceza tehdidi ile güvence altına alınmıútır.16 Ne var ki, yurttaúların canları, devletin baúında bulunan sultanın, dinden aldı÷ı güç ile, a÷zından çıkacak bir söze ba÷lıdır; kiúinin devlete karúı ileri sürebilece÷i, do÷uútan sahip oldu÷u haklar düúüncesi øslam hukukunda yoktur.17 øslam devleti içinde yaúayan gayri Müslimler ve köleler hukuk düzenince ya kısmen korunurlar ya da hiçbir hukuki ehliyete sahip sayılmazlardı.18

1.1.2.2.Türkiye’de Kiúi Özgürlü÷ü ve Güvenli÷i Hakkının Tarihsel Geliúimi

Osmanlıømparatorlu÷u’nda insan hakları ve özgürlükler adına ilk geliúmeleri içeren belge 1808 yılında padiúah ile ayanlar arasında imzalanan ve padiúahın yetkilerini kısıtlayan Sened-i øttifak’tır. Ancak Sened-i øttifak’ta kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i ile ilgili herhangi bir düzenleme bulunmamaktadır.19

Osmanlı ømparatorlu÷u’nda kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷inden ilk söz eden belge; 1839 tarihli Gülhane Hattı Hümayunu (Tanzimat Fermanı)’dur. Bu ferman ile; kiúilerin can ve mal güvenli÷i (müsadere yasa÷ı), úeref ve haysiyeti ile ırz ve namusunun korunması, vergide ve askerlikte eúitlik sa÷lanaca÷ı ilan edilerek kiúi güvenli÷i ile ilgili esaslara yer verilmiútir. Ayrıca kanunlara aykırı hareket edenlerin rütbeye, hatır ve gönüle bakılmayarak cezalandırılmaları için bir ceza kanununun

16 Hatemi Hüseyin, “ønsan Hakları Ö÷retisi”, øúaret Yay., østanbul, 1988, s.250-287

17 Kapani Münci, “ønsan Haklarının Uluslararası Boyutları”, Bilgi Yay., Ankara, 1991, s.106-113 18 Khadduri Majit (Çev. Vehbi Belgil), “øslamiyet’te ønsan Hakları”, ønsan Hakları Aylık D, MEB

Basımevi, Ankara, 1949, s.29 19

(27)

yapılması öngörülmüú, açık yargılama ve hakim tarafından verilmiú bir hüküm olmadıkça hiç kimseye ceza verilemeyece÷i öngörülerek “cezaların kanunili÷i” ve “yargılamasız ceza olmaz” ilkeleri gibi kiúi güvenli÷i açısından önemli geliúmeler kaydedilmiútir.20

1856 tarihinde ilan edilen Islahat Fermanında; Tanzimat Fermanı ile getirilen haklar tekrar edilmiú ve kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i ile ilgili olarak Müslüman olmayanların hakları artırılarak, kimsenin keyfi olarak tutuklanmaması, iúkence ve eziyet yapılmaması, Müslüman ile Müslüman olmayanlar arasındaki davalara karma mahkemelerde bakılması, yargılamaların açık olması öngörülmüútür.21

1876 tarihinde Türk milletinin ilk yazılı Anayasası olan Kanun-i Esasi kabul edilerek I. Meúrutiyet Dönemi baúlamıútır. 1876 Anayasa’sında; herkesin kiúi özgürlü÷üne sahip oldu÷u ve buna kimsenin tecavüz edemeyece÷i, kiúi özgürlü÷üne sadece kanunun belirledi÷i úekilde dokunulabilece÷i, kimsenin kanunda belirtilen sebepler dıúında cezalandırılamayaca÷ı, herkesin kanun önünde eúit oldu÷u, kimsenin kanun ile belirlenmiú mahkemesinden baúka bir mahkemeye gitmeye zorlanamayaca÷ı, müsadere ve angarya ile iúkence ve her türlü eziyetin yasak oldu÷u düzenlenerek kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkını koruyan hükümlere yer verilmiútir.22

1908 tarihinde ilan edilen II. Meúrutiyet’ten sonra, 1909 tarihinde 1876 Kanun-i Esasi’sinde bazı de÷iúiklikler yapılmıútır. Örne÷in; 1876 Kanun-i Esasi’sinde yer alan kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkını koruyan hükümleri adeta yok eden padiúahın sürgün yetkisi yapılan de÷iúikliklerle kaldırılmıú ayrıca 1876 Kanun-i Esasi’sinde hiç kimsenin yasal neden olmaksızın ceza çekemeyece÷i esası yer alırken, 1909 de÷iúikli÷iyle hem tutuklanamayaca÷ı hem de ceza çekemeyece÷i esası getirilmiú ve böylece kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkı güçlendirilmiútir.23

20

Tezcan Durmuú – Erdem Mustafa Ruhan – Sancakdar O÷uz, “Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesi ve Uygulaması”, Ankara Açık Cezaevi Yayınları, Ankara, 2004, s.21; Güneú, a.g.e., s.36; Tanör Bülent, “Osmanlı – Türk Anayasal Geliúmeleri”, Yapı Kredi Yayınları, østanbul, 1998, s. 89-90 21 Kapani Münci, “Kamu Hürriyetleri” Yetkin Yayınları, 1982, s.100; Tanör, a.g.e., s. 96; Güneú,

a,g,e., s.38 22

Güneú, a.g.e., s.40; Arslan, a.g.e., s.21; Kuzu, a.g.e., s.60; ùahbaz, a.g.e., s.61 23 Kuzu, a.g.e., s.61; ùahbaz, a.g.e., s.62-63; Tanör, a.g.e.,s.196

(28)

Osmanlı ømparatorlu÷unda, Tanzimat Fermanına kadar øslam hukuku kurallarına göre muhakeme yapılmaktaydı. øslam hukukunda suç iúlemek úüphesi altında bulunan bir kiúinin bu úüphe üzerine, ihtiyaten hürriyetini tahdit, kazai, adli bir tedbir olarak de÷il; idari ve siyasi bir tedbir olarak kabul edilmiútir. Bu sebeple itham edilenin hapis yetkisi kadı yanında, müddeiumumiler, müstantikler ve zabıta memurları gibi di÷er bir takım kiúilere de tanınmıútı.24 Osmanlıømparatorlu÷unda da özel hakkın ihlal edildi÷i birçok durumda bir sanı÷ın yakalanması ve tutuklanması resmi mercilerin de÷il, bazı gerçek kiúilerin yetkisi içindeydi. Örne÷in; ölüm, hırsızlık, kundakçılık olaylarında suçun iúlendi÷i bölgede yaúayan kiúiler sanı÷ı bulmak ve teslim etmek durumundaydılar. Suç iúlendikten sonra baúka yere kaçanları ise, kaçtıkları tımar ya da mülk sahipleri yakalayıp teslim etmek zorundaydılar.25

Osmanlı ømparatorlu÷unda bir dönüm noktası olan 1839 tarihli Tanzimat Fermanında, 1856 tarihli Islahat Fermanında ve ilk anayasa olan 1876 Kanuni Esasisinde de yakalama ve gözaltı ile ilgili hüküm bulunmamaktaydı. Yakalama ile ilgili ilk hükümler, modern anlamda sahip oldu÷umuz ilk usul kanunu olan 1879 tarihli Usulü Muhakematı Cezaiye Kanununda düzenlenmiútir.26 Bu kanunun 101. maddesinde açıkça yakalama müessesesi düzenlenmiútir. Buna göre; hükümet memurları ya da vatandaú tarafından suçüstü halinde veya izlenerek yakalanan veya suç iúledi÷ini gösteren bir halde bulunan kiúilere karúı, fiil a÷ır cezayı gerektiren bir suç ise, ihzar müzekkeresi olmaksızın yakalama mümkündü ve yakalanan kiúi savcı önüne götürülmekteydi. Di÷er hallerde ise, müzekkere bulunması koúulu vardı. Savcı, úayet sanık aleyhinde kuvvetli suçluluk emareleri varsa, onu yakalatıp gerekli iúlemleri yaptırmak üzere kiúiyi sorgu hakimi önüne sevk edebiliyordu. Yine aynı kanuna göre; sorgu hakiminin ihzaren getirtti÷i kiúi de, sorguya çekilinceye kadar (en çok yirmi dört saat) tutukevine atılmayıp, gözaltında bulundurulacaktı. Bu yirmi dört saatlik süre içinde sanık, ya polis nezaretinde tutulacak ya da istintak dairesinin özel odasında bekletilecekti.27

24

Gölcüklü Feyyaz, “Ceza Davasında ùahıs Hürriyeti, Muvakkat Yakalama - Tevkif (Türk Hukukunda)”, AÜSBF, Ankara, 1958, s.47

25 Centel Nur, “Ceza Muhakemesi Hukukunda Tutuklama ve Yakalama”, østanbul, 1992, s.30-31 26 ùahin ølyas, “Türk Ceza Yargılaması Hukukunda Yakalama ve Gözaltına Alma”, Seçkin

Yayınları, Ankara, 2004, s.50-51

(29)

Osmanlı hukukunda hapis kavramı kural olarak tutuklama anlamında kullanılmaktaydı. Bazı úer’iye sicillerinde zindana koymak veya zindan vermek deyimlerine de rastlanılmaktadır.28

Osmanlı hukukunda kadı marifeti olmadan kimsenin hapsedilmemesi esastı. Ancak bu kural mutlak de÷ildi. Osmanlı hukuku da øslam hukukunun uygulandı÷ı bir alan oldu÷undan kadılar dıúında vali, hükümdar gibi kiúiler tarafından da tutuklama yapılabilmekteydi. Bu durum katı bir kuvvetler ayrılı÷ı ilkesinin bulunmayıúı ve 1876 Anayasası’na kadar bu sayılan kiúiler gibi bazı kiúilerin de bir kısım yargı yetkilerinin bulunmasıyla açıklanabilir.29

Ceza Muhakemesi Kanunu’na benzer anlamda ilk kanun olan 1879 tarihli Usul-ü Muhakemat-ı Cezaiye Kanunu ile tutuklamaya iliúkin ilk defa ayrıntılı düzenlemelere yer verilmiútir. Bu kanuna göre; hakkında hiçbir delil bulunmayan kimse tutuklanamaz, yakalanmıúsa serbest bırakılır (m.123), özgürlü÷ü ba÷layıcı bir cezayı gerektirmeyen suç, sanık belli günde yetkili mahkeme huzurunda hazır bulunmak úartıyla serbest bırakılır (m.126). Tutuklama yetkisi kural olarak hakime ait olmakla birlikte suçüstü hallerinde savcı da tutuklama kararı verebilirdi. Son soruúturma aúamasında ise, tutuklama kararı vermeye sadece mahkeme yetkiliydi.30

Osmanlı hukukunda kefalet etkin bir biçimde kullanılmıútır. Kefalet; sanı÷ın cezanın infazını bekleyen mahkumun ya da cezaevinden kaçmasından endiúe edilen kiúinin istenildi÷inde hazır edilmesi olarak anlaúılıyordu. Kefalette, maddi teminat yerine kiúisel teminat esas alınmaktaydı.31

Osmanlı ømparatorlu÷u’nun yıkılıúı ve Mustafa Kemal Atatürk önderli÷inde kurtuluú mücadelesi ile yeni Türk Devleti kurma çabalarının devam etti÷i sıkıntılı günlerde hazırlanan 1921 Anayasası (Teúkilat-ı Esasiye Kanunu) 23 maddelik çok kısa bir anayasa olup, temel hak ve hürriyetlere iliúkin hiçbir düzenlemeye yer verilmemiútir. 1921 Anayasası 1876 tarihli Kanun-i Esasi’yi yürürlükten

28

Akman Mehmet, “Osmanlı Hukukunda Ceza Yargılaması”,østanbul, 2004, s.106 29

Avcı Mustafa, “Yeni Düzenlemelere Göre Tutuklama”, Yeni CMK Dosyası, Hukuki Perspektifler Dergisi, Sayı: 3, østanbul, Nisan 2005

30 Gölcüklü, “Ceza Davasında ùahıs Hürriyeti Muvakkat Yakalama – Tevkif”, s.52 vd. 31

Akman Mehmet, “Bir Ceza Yargılaması Aracı Olarak Kiúiye Kefalet: Osmanlı Örne÷i”, Ankara, 2004, s.11

(30)

kaldırmamıútır, 1921 Anayasası ile çatıúmayan 1876 Kanun-i Esasi’nin hükümleri geçerliliklerini korumuútur.32

Mustafa Kemal Atatürk önderli÷inde Kurtuluú Savaúı’nın kazanılması ve 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilanından sonra ikinci TBMM yeni bir anayasa yapma sorunuyla karúı karúıya kalmıútı. Zira, 1876 Kanun-i Esasi’si resmen ilga edilmemiúti ve 1921 Anayasa’sı da yeni bir devletin ihtiyaçlarını karúılayacak derecede uzun ve ayrıntılı de÷ildi. Bu düúüncelerle 20 Nisan 1924 tarihinde økinci dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından 1924 Anayasası kabul edilmiútir. 1924 Anayasası’nda temel hak ve özgürlükler 68 ve 88. maddeler arasında sıralanarak, sadece adları sayılmak ve kısaca açıklanmakla yetinilmiútir. Temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınması kapsamında bir düzenlemeye gidilmemiútir.33 Kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkı ile ilgili olarak; 72. maddede, kanunda yazılı hal ve úekillerden baúka hiç kimsenin yakalanamayaca÷ı, gözaltına alınamayaca÷ı ve tutuklanamayaca÷ı, 78. maddede, seferberlik ve sıkıyönetim halleri ile salgın hastalıklardan dolayı kanun gere÷ince alınacak tedbirlerin gerektirdi÷i kısıntıların dıúında yolculu÷un hiçbir kayıt altına alınamayaca÷ı, 76. maddede kanunda yazılı usul ve haller dıúında kimsenin konutuna girilemeyece÷i ve üzerinin aranamayaca÷ı, 73. maddede, iúkence, eziyet, zoralım ve angaryanın yasak oldu÷u hususları düzenlenmiútir.34

2. Dünya Savaúı’ndan sonra Birleúmiú Milletler ve Avrupa Konseyi gibi uluslar arası örgütler tarafından hazırlanıp kabul edilen belgelerden ve Avrupa ülkelerinin anayasalarından etkilenen 1961 Anayasası temel hak ve özgürlükler alanında ayrıntılı bir düzenleme yaparak, son derece ileri adımlar atmıútır. Kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i alanında, Habeas Corpus anlamında kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷inin temelleri 1961 Anayasası ile atılmıútır.35 1961 Anayasası’nın kiúi dokunulmazlı÷ı baúlıklı 14. maddesinde; herkesin yaúama, maddi ve manevi varlı÷ını geliútirme haklarına ve kiúi özgürlü÷üne sahip oldu÷u, kiúi dokunulmazlı÷ı ve özgürlü÷ünün kanunun açıkça gösterdi÷i hallerde ve usulüne göre verilmiú hakim

32

Kuzu, a.g.e., s.62-63 33

Özbudun Ergun, “Türk Anayasa Hukuku”, Yetkin Yayınları, Ankara, 2005, s.31-35; 34

http://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa24.htm, 1924 Anayasası, Eriúim Tarihi: 04.01.2011 35

(31)

kararı olmadıkça kısıtlanamayaca÷ı, kimseye eziyet ve iúkence yapılamayaca÷ı, insan haysiyetiyle ba÷daúmayan ceza verilemeyece÷i belirtilmiútir. Esas olarak kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkı 1961 Anayasası’nın 30. maddesinde kiúi güvenli÷i baúlı÷ı altında düzenlenmiútir. Söz konusu maddede; suçlulu÷u hakkında kuvvetli belirtilen bulunan kiúilerin belirli sebeplerle ve tutuklamayı zorunlu kılan kanunda belirtilen di÷er sebeplerle ancak hakim kararıyla tutuklanabilece÷i, yakalamanın ise kanunda belirtilen úartlarla gerçekleúebilece÷i, yakalanan veya tutuklanan kiúilere yakalama ve tutuklama sebepleri ile haklarındaki iddiaların yazılı olarak hemen bildirilmesi gerekti÷i düzenlenmiútir. Ayrıca yakalanan veya tutuklanan kiúilerin hakim önüne çıkarılma süreleri 24 saat olarak düzenlenmiú ve bu kiúilerin hakim önüne çıkarılınca durumlarının hemen yakınlarına bildirilece÷i ve maddede belirlenen esaslar dıúında yakalanan ve tutuklanan kiúilerin her türlü zararlarının kanuna göre devletçe ödenece÷i öngörülmüútür.36

1961 Anayasası’nın kiúi güvenli÷i baúlı÷ını taúıyan ve yukarıda belirtilen 30. maddesinde, 12 Mart döneminde iki de÷iúiklik yapılmıú, yakalanan veya tutuklanan kiúilerin en geç hakim önüne çıkarılma süresi, 24 saatten 48 saate, savaú ve sıkıyönetim hallerinde ve toplu suçlarda ise bu süre 15 güne çıkarılarak madde son halini almıútır.37

Kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkı, 1982 Anayasasının “Temel Hak ve Ödevler” baúlıklı ikinci kısmının “Kiúinin Hakları ve Ödevleri” baúlıklı ikinci bölümünde, “Kiúi Hürriyeti ve Güvenli÷i” madde baúlı÷ı altında 19. maddede düzenlenmiútir.38 Bu madde ile kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i konusunda birtakım

36

http://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa61.htm, 1961 Anayasası, Eriúim Tarihi: 06.01.2011 37

Gözübüyük ùeref, “Anayasa Hukuku”, Turhan Kitabevi, Ankara, 2002, s.168

38 Herkes kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷ine sahiptir. ùekil ve úartları kanunda gösterilen: Mahkemelerce verilmiú hürriyeti kısıtlayıcı cezaların ve güvenlik tedbirlerinin yerine getirilmesi; bir mahkeme kararının veya kanunda öngörülen bir yükümlülü÷ün gere÷i olarak ilgilinin yakalanması veya tutuklanması; bir küçü÷ün gözetim altında ıslahı veya yetkili merci önüne çıkarılması için verilen bir kararın yerine getirilmesi; toplum için tehlike teúkil eden bir akıl hastası, uyuúturucu madde veya alkol tutkunu, bir serseri veya hastalık yayabilecek bir kiúinin bir müessesede tedavi, e÷itim veya ıslahı için kanunda belirtilen esaslara uygun olarak alınan tedbirin yerine getirilmesi; usule aykırıúekilde ülkeye girmek isteyen veya giren, ya da hakkında sınır dıúı etme yahut geri verme kararı verilen bir kiúinin yakalanması veya tutuklanması; halleri dıúında kimse hürriyetinden yoksun bırakılamaz. Suçlulu÷u hakkında kuvvetli belirti bulunan kiúiler, ancak kaçmalarını, delillerin yok edilmesini veya de÷iútirilmesini önlemek maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunda gösterilen di÷er hallerde hakim kararıyla tutuklanabilir. Hakim kararı olmadan yakalama, ancak suçüstü halinde veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yapılabilir;

(32)

güvenceler getirilmiútir. Buna göre; úekil ve úartları kanunda gösterilen úekilde kiúi özgürlü÷ünün kısıtlanabilece÷i, yakalanan veya tutuklanan kiúilerin yakalama veya tutuklama nedenlerini ö÷renme hakkı ile hakim önüne çıkarılması için geçebilecek azami süre, yakalanan veya tutuklanan kiúinin bu durumunun derhal yakınlarına bildirilece÷i ve tahliye hakkı ile bu iúlemin kanuna uygunlu÷unu yetkili bir yargı merciine inceletmek hakkı, ayrıca maddede belirtilen esaslar dıúında iúleme tabi tutulan kiúilerin tazminat isteme hakkı düzenlenmiútir.

Anayasamızın 19. maddesinde; kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkı tanımlanmamıú, herkes kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkına sahiptir denilmiútir. Maddede; úekil ve úartları kanunda gösterilen úekillerde kiúilerin yakalanabilece÷i, tutuklanabilece÷i ve özgürlüklerinden yoksun bırakılabilecekleri belirtilmiútir. Çalıúmamızın ilk bölümünde dar anlamda kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkının; kiúinin haksız olarak gözaltına alınmaması, tutuklanmaması ve özgürlü÷ünden mahrum edilmemesi demek oldu÷unu belirtmiútik. øúte 1982 Anayasasının 19. maddesi dar anlamda kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkını düzenleyerek, kiúinin cebren bir yerde alıkonulması hususu ile ilgilenmiútir.39

Anayasamızda kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkını dolaylı olarak düzenleyen, baúka bir deyiúle geniú anlamda kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkını düzenleyen baúka hükümler vardır. Anayasanın 10. maddesinde; kanun önünde eúitlik ilkesi, 17. maddesinde; herkesin, yaúama, maddi ve manevi varlı÷ını koruma ve geliútirme, vücut dokunulmazlı÷ı hakkına sahip oldu÷u, hiç kimsenin insan haysiyetiyle

bunun úartlarını kanun gösterir. Yakalanan veya tutuklanan kiúilere, yakalama veya tutuklama sebepleri ve haklarındaki iddialar herhalde yazılı ve bunun hemen mümkün olmaması halinde sözlü olarak derhal, toplu suçlarda en geç hakim huzuruna çıkarılıncaya kadar bildirilir. (De÷iúik: 3/10/2001-4709/4 md.) Yakalanan veya tutuklanan kiúi, tutulma yerine en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç en geç kırk sekiz saat ve toplu olarak iúlenen suçlarda en çok dört gün içinde hakim önüne çıkarılır. Kimse, bu süreler geçtikten sonra hakim kararı olmaksızın hürriyetinden yoksun bırakılamaz. Bu süreler ola÷anüstü hal, sıkıyönetim ve savaú hallerinde uzatılabilir. (De÷iúik: 3/10/2001-4709/4 md.) Kiúinin yakalandı÷ı veya tutuklandı÷ı, yakınlarına derhal bildirilir. Tutuklanan kiúilerin, makul süre içinde yargılanmayı ve soruúturma veya kovuúturma sırasında serbest bırakılmayı isteme hakları vardır. Serbest bırakılma ilgilinin yargılama süresince duruúmada hazır bulunmasını veya hükmün yerine getirilmesini sa÷lamak için bir güvenceye ba÷lanabilir. Her ne sebeple olursa olsun, hürriyeti kısıtlanan kiúi, kısa sürede durumu hakkında karar verilmesini ve bu kısıtlamanın kanuna aykırılı÷ı halinde hemen serbest bırakılmasını sa÷lamak amacıyla yetkili bir yargı merciine baúvurma hakkına sahiptir. (De÷iúik: 3/10/2001-4709/4 md.) Bu esaslar dıúında bir iúleme tabi tutulan kiúilerin u÷radıkları zarar, tazminat hukukunun genel prensiplerine göre, Devletçe ödenir.

39

(33)

ba÷daúmayan bir cezaya veya muameleye tabi tutulamayaca÷ı, iúkence ve eziyet yasa÷ı, 18. maddesinde; zorla çalıútırma ve angarya yasa÷ı, 20. maddesinde; özel hayatın gizlili÷i, 21. maddesinde; konut dokunulmazlı÷ı, 36. maddesinde; hak arama hürriyeti ve adil yargılanma hakkı, 37. maddesinde; kanuni hakim güvencesi, 38. maddesinde; suçta ve cezada kanunilik ilkesi ile masumiyet karinesi düzenlenmiútir.

Dar anlamda yani do÷rudan, kiúi özgürlük ve güvenlik hakkını düzenleyen Anayasamızın 19. maddesi ile Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesinin 5. maddesi birlikte incelenip karúılaútırıldı÷ında; Anayasamızda kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷ini kısıtlayabilecek hallerin AøHS’deki haller ile çok benzeúti÷i ve AøHS’deki gibi tahdidi olarak sayıldı÷ı görülecektir. Ayrıca özgürlükleri kısıtlanan kiúilerin, özgürlükleri kısıtlandıktan sonra sahip olacakları haklar ve teminatlar da büyük benzerlik göstermektedir. 19. maddede belirlenmiú olan gözaltı süreleri, makul sürede yargılanma ve adil yargılanma hakkı, u÷radıkları zararlara karúı tazminat hakkı gibi haklar Avrupa ülkeleri ile kıyaslandı÷ında, Anayasamızdaki düzenlemeler AøHS’nin standartlarına uygundur.40

1.1.3. Uluslararası Belgelerde Kiúi Özgürlü÷ü Ve Güvenli÷i Hakkı 1.1.3.1. ønsan Hakları Evrensel Beyannamesi

Birleúmiú Milletler Antlaúmasını imzalayan devletler, antlaúmada öngörülen amaçların gerçekleútirilmesi, insanlı÷a ve insan haklarına yapılan gelen saldırıların önlenmesi amacı ile tüm halk ve ulusların benimseyece÷i kuralların saptanması için yeni bir çaba içine girmiúlerdir. Bunun sonucu olarak da, 10 Aralık 1948’de Birleúmiú Milletler Genel Kurulu tarafından “ønsan Hakları Evrensel Beyannamesi” kabul edilmiútir.41

ønsan Hakları Evrensel Beyannamesi insan hakları ve temel özgürlükler bakımından geniú bir alanı kapsamaktadır. Beyanname yalnız kiúisel ve siyasal hakları içermekle kalmamıú, ekonomik, sosyal ve kültürel hakları da düzenlemiútir.42

40 Kuzu, a.g.e., s.246-249 41 Gözübüyük, a.g.e., s.291 42 A.e., s.291

(34)

Kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkı kapsamında; Beyannamenin 3. maddesinde herkesin yaúama, özgürlük ve kiúi güvenli÷i hakkına sahip oldu÷u, 5. maddesinde hiç kimseye iúkence yapılamayaca÷ı, zalimce, insanlık dıúı veya onur kırıcı davranıúlarda bulunulamayaca÷ı ve ceza verilemeyece÷i, 8. maddesinde herkesin anayasa veya yasayla tanınmıú temel haklarını çi÷neyen eylemlere karúı yargı yoluna baúvurma hakkı oldu÷u, 9. maddesinde hiç kimsenin keyfi olarak yakalanamayaca÷ı, tutuklanamayaca÷ı ve sürgün edilemeyece÷i, 10. maddesinde herkesin eúit bir úekilde ba÷ımsız ve tarafsız bir mahkemece adil ve açık yargılanma hakkına sahip oldu÷u, 11. maddesinde de kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesi ile masumluk karinesi düzenlenmiútir.

1.1.3.2. Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesi

ønsan Hakları Evrensel Beyannamesinin kabulünden sonra insan haklarının uluslararası düzeyde güvenlik altına alınması amacıyla Avrupa Konseyi, Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesi’ni hazırlamıú ve bu sözleúme üye devletlerce 4 Kasım 1950 tarihinde imzalanarak 3 Kasım 1953’te yürürlü÷e girmiútir. Türkiye de 10 Mart 1954 tarihinde 6366 sayılı yasayla sözleúmeyi onaylayarak iç hukukun bir parçası haline getirmiútir.43

Avrupaønsan Hakları Sözleúmesi, ønsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nden farklı olarak sadece kiúi hak ve hürriyetlerine yer vermiú, sosyal ve ekonomik haklar hiç ele alınmamıútır. Ayrıca sözleúmede, Evrensel Beyannamenin aksine hak ve hürriyetlerin sadece genel formüllerle açıklanması ile yetinilmeyerek bunların mümkün oldu÷u kadar açık ve belirli bir úekilde tanımı ve sınırlarının tespiti yoluna gidilmiútir. Bunlara ilaveten öngördü÷ü hakların gerçekleúmesini sa÷lamak amacıyla uluslararası bir denetim mekanizması kurmuútur.44

Avrupaønsan Hakları Sözleúmesi, kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkını sadece düzenlemekle kalmamıú aynı zamanda kullanma ve sınırlandırma kriterlerini de belirlemiútir.

43

Güneú, a.g.e., s.61-62

(35)

AøHS kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkını direk olarak, özgürlük ve güvenlik hakkı baúlıklı 5. maddesinde düzenlemiútir. Söz konusu maddede; herkesin kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkına sahip oldu÷u belirtilerek, bu hakkın sınırlanmasına izin veren istisnalar birinci fıkrada 6 bent halinde tek tek sayılmıútır. økinci, üçüncü ve dördüncü fıkralarda özgürlü÷ü kısıtlanan kiúinin hakları, beúinci fıkrada ise bu madde hükümlerine aykırı olarak özgürlü÷ü kısıtlanan kiúinin tazminat hakkı düzenlenmiútir.45

AøHS’nin 5. maddesi, kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkını, özellikle Habeas Corpus anlamında (haksız yakalama ve tutuklamaya karúı güvence için) birçok unsurlarıyla düzenlemiútir. Madde, sadece kiúinin alıkonulması meselesi ile ilgilidir ve kiúi güvenli÷inin dar anlamda ve sadece tutuklama ile yakalamaya iliúkin yönünü kapsamaktadır. Dolayısıyla, hem özgürlü÷ü, hem de özgürlü÷ün tutuklama veya yakalamayı gerektiren nedenlerle sınırlanmasını ve bununla birlikte sınırlamanın da sınırını çizmiútir.46 AøHS uyarınca; kiúiyi özgürlü÷ünden mahrum etmeye yönelik her türlü tedbir, çok kısa süreli de olsa özgürlü÷ün sınırlanmasına neden olabilir. Nitekim; Avrupa ønsan Hakları Mahkemesi 28.10.1994 tarihli Murray kararında,

45 1. Herkesin kiúi özgürlü÷üne ve güvenli÷ine hakkı vardır. Aúa÷ıda belirtilen haller ve yasada belirlenen yollar dıúında hiç kimse özgürlü÷ünden yoksun bırakılamaz. a) Kiúinin yetkili mahkeme tarafından mahkum edilmesi üzerine usulüne uygun olarak hapsedilmesi, b) Bir mahkeme tarafından, yasaya uygun olarak verilen bir karara riayetsizlikten dolayı veya yasanın koydu÷u bir yükümlülü÷ün yerine getirilmesini sa÷lamak için usulüne uygun olarak yakalanması veya tutulu durumda bulundurulması, c) Bir suç iúledi÷i hakkında geçerli úüphe bulunan veya suç iúlemesine ya da suçu iúledikten sonra kaçmasına engel olmak zorunlulu÷u inancını do÷uran makul nedenlerin bulunması dolayısıyla, bir kimsenin yetkili merci önüne çıkarılmak üzere yakalanması ve tutulu durumda bulundurulması, d) Bir küçü÷ün gözetim altında e÷itimi için usulüne uygun olarak verilmiú bir karar gere÷i tutulu durumda bulundurulması veya kendisinin yetkili merci önüne çıkarılması için usulüne uygun olarak tutulu durumda bulundurulması, e) Bulaúıcı hastalık yayabilecek bir kimsenin, bir akıl hastasının, bir alkoli÷in, uyuúturucu madde ba÷ımlısı bir kiúinin veya bir serserinin usulüne uygun olarak tutulu durumda bulundurulması, f) Bir kiúinin usulüne aykırı bir surette ülkeye girmekten alıkonulması veya kendisi hakkında sınır dıúı etme ya da geri verme iúleminin yürütülmekte olması nedeniyle usulüne uygun olarak yakalanması veya tutulu durumda bulundurulması, 2. Yakalanan her kiúiye, yakalama nedenleri ve kendisine yöneltilen her türlü suçlama en kısa zamanda ve anladı÷ı bir dille bildirilir. 3. Bu maddenin 1.c fıkrasında öngörülen koúullar uyarınca yakalanan veya tutulu durumda bulunan herkes hemen bir yargıç veya adli görev yapmaya yasayla yetkili kılınmıú di÷er bir görevli önüne çıkarılır; kendisinin makul bir süre içinde yargılanmaya veya adli kovuúturma sırasında serbest bırakılmaya hakkı vardır. Salıverilme, ilgilinin duruúmada hazır bulunmasını sa÷layacak bir teminata ba÷lanabilir. 4. Yakalama veya tutuklu durumda bulunma nedeniyle özgürlü÷ünden yoksun kılınan herkes, özgürlük kısıtlamasının yasaya uygunlu÷u hakkında kısa bir süre içinde karar vermesi ve yasaya aykırı görülmesi halinde kendisini serbest bırakması için bir mahkemeye baúvurma hakkına sahiptir. 5. Bu madde hükümlerine aykırı olarak yapılmıú bir yakalama veya tutulu kalma iúleminin ma÷duru olan herkesin tazminat istemeye hakkı vardır.

46

(36)

gözaltına alınıp emniyete götürülerek burada sorulan sorulara cevap vermeyen ve daha sonra salıverilen baúvuranın 2 saat 15 dakika karakolda tutulmasının kiúi özgürlü÷üne müdahale oldu÷unu,47 24.04.1981 tarihli Mc Weight kararında, sadece kendisinden bazı bilgiler almak için kiúinin gözaltına alınmasının kiúi özgürlü÷üne müdahale oldu÷unu belirtmiútir.48 Yine AøHM, De Wilde, Ooms, Versyp kararında; özgürlükten alıkoyulma durumlarında önemli ö÷enin kiúinin mecbur kılınması yani bulundu÷u yeri terk edemeyecek olması oldu÷unu belirtmiútir.49 AøHM, 30.08.1990 tarihli Fox, Campbell ve Hartley kararında; yakalama nedenlerinin yakalanan kiúiye en kısa zamanda bildirilmesi konusunda, yani ilk yakalanma ve açıklamanın yapılması arasında geçen süreyi o davaya özgü koúullara ba÷lı tutmakla birlikte bu sürenin birkaç saat oldu÷unu belirtmiú50, 21.02.1990 tarihli Van Der Leer kararında ise; yakalama ve tutukluluk nedeniyle özgürlü÷ünden yoksun bırakılan herkesin bu kısıtlamaların yasaya uygunlu÷u hakkında kısa bir süre içinde karar verilmesi aksi halde serbest bırakılması için mahkemeye baúvurma hakkına sahip olması gerekti÷ini ifade etmiútir.51

AøHS, 5. madde dıúında da kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷ini geniú anlamda tamamlayan ve takviye eden birçok baúka hükümleri de içermektedir. Sözleúmenin 3. maddesinde, iúkence ve kötü muamele yasa÷ı, 4. maddesinde zorla çalıútırma ve angarya yasa÷ı, 6. maddesinde adil yargılanma hakkı ve masumiyet karinesi, 7. maddesinde suçta ve cezada kanunilik ilkesi düzenlenmiútir.

Ayrıca Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi üye devletlere tutukluluk hakkındaki R (80) 11 sayılı tavsiye kararında;52 tutuklamanın istisnai bir tedbir

47

Arslan, a.g.e., s.27 48

Malkoç øsmail – Yüksektepe Mert, “Açıklamalar ve Yorumlarla 5271 Sayılı Yeni CMK”, Malkoç Kitabevi, Ankara, 2008, s.457 49 Arslan, a.g.e., s.27 50 Malkoç – Yüksektepe, s.451 51 A.e., s.463 52

Suçlulu÷u sabit oluncaya kadar kiúi masum sayılaca÷ından bir suçla itham edilen kiúi, durumlar kesinlikle gerektirmedi÷inde tutuklanamayacaktır. O halde, tutuklama istisnai bir tedbirdir. Mecburi de÷ildir ve tutuklamaya cezalandırma amaçlı olarak baúvurulamaz. Kendisine bir suç isnat edilen ve hürriyetinden mahrum edilen kiúi derhal hâkim veya adli kuvvet kullanımı ile yetkilendirilmiú di÷er bir kiúi huzuruna çıkarılabilir. Adli makamın huzuruna getirilen kiúi hakkında atılı suçu iúledi÷ine yönelik makul úüphe veya bir tutuklama nedeninin varlı÷ı konusunda kuvvetli sebepler var ise, tutuklama kararı verilebilir. Tutuklama nedenleri, kaçma tehlikesi, adaletin iúleyiúine müdahale etme tehlikesi ve ciddi bir suç iúleme tehlikesidir. Ayrıca bu nedenleri varlı÷ı saptanamadı÷ı ve fakat ciddi bir suç söz konusu oldu÷u takdirde kiúinin istisnai olarak

(37)

oldu÷unu, cezalandırılma amaçlı baúvurulamayaca÷ını, tutuklama nedenlerinin neler oldu÷unu, tutuklama kararı verilirken göz önünde bulundurulması gereken hususların neler oldu÷unu, tutuklama kararı verilebilecek durumlarda kiúinin kendisini temsil ettirme ve tutuklama kararına karúı baúvuru hakkının bulundu÷unu, tutuklulukta geçen sürenin mahkumiyetten indirilmesi gerekti÷ini belirtmiútir.

1.1.3.3. Kiúisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleúmesi

Birleúmiú Milletler teúkilatı tarafından kabul edilen ønsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nden sonra teúkilat bünyesinde yapılan çalıúmalar sonucu beyannamede yer alan haklar ve ödevlerin daha ayrıntılı úekilde düzenlenmesi, ortaya çıkan yeni talep ve ihtiyaçların karúılanması ve böylece beyannamenin tamamlanması amacıyla Birleúmiú Milletler Genel Kurulunca 16 Aralık 1966 tarihinde Kiúisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleúmesi imzalanmıú ve 23 Mart 1976’da yürürlü÷e girmiútir.53

Kiúisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleúmesi; kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkını 9. maddesinde,54 özgürlük ve güvenlik hakkı baúlı÷ı altında

tutuklanması da mümkün olmaktadır. Tutuklama kararı verilirken, isnat edilen suçun niteli÷i ve ciddiyeti, kiúinin suç iúledi÷ine iliúkin delilin kuvveti, mahkûmiyet halinde hükmedilebilecek ceza, kiúinin karakteri, geçmiúi, úahsi ve sosyal durumu ile toplumsal ba÷ları, kiúinin tutumu özellikle önceki ceza yargılaması sürecinde tahmil edilen mükellefiyetleri nasıl yerine getirdi÷i gibi hususlar göz önünde bulundurulmalıdır. Tutuklama kararları gerekçeli olmalı ve bu karar tutuklanan kiúiye derhal bildirilmeli, bir örne÷i de kendisine verilmelidir. Tutuklama kararı verilebilece÷i durumlarda kiúi kanuni olarak temsil edilme hakkından yararlandırılmalıdır. Ayrıca tutuklanan kiúiye bu karara karúı salıverilmesi için baúvuruda bulunma hakkı tanınmalı bu hak da tutuklanan kiúiye bildirilmelidir. Kiúi hakkında mahkûmiyet kararı verilmesi halinde tutuklulukta geçen süre ceza mahkûmiyetinden indirilmelidir. Tutukluluk durumu belirlenecek kısa aralıklarla gözden geçirilmeli ve devam edip etmemesi gerekti÷i konusunda karar verilmelidir.

53

Kuzu, a.g.e., s.35-36

54

1. Herkes kiúi özgürlü÷ü ve kiúi güvenli÷i hakkına sahiptir. Hiç kimse keyfi olarak gözaltına alınamaz veya tutulamaz. Hiç kimse hukukun öngördü÷ü sebepler ve usuller dıúında özgürlü÷ünden yoksun bırakılamaz. 2. Gözaltına alınan bir kimse, gözaltına alınma sebepleri hakkında gözaltına alındı÷ı sırada ve kendisine isnat edilen suçlar konusunda derhal bilgilendirilir. 3. Cezai bir fiilden ötürü gözaltına alınan veya tutulan bir kimse derhal bir yargıç veya hukuken yargılama yetkisine sahip di÷er bir görevli önüne çıkarılır ve bu kimse makul bir sürede yargılanma veya salıverilme hakkına sahiptir. Yargılanan bir kimsenin tutuklanması genel bir kural olamaz; yargılamanın her aúamasında tutuklunun salıverilmesine karar verilebilir; salıverilme bu kimsenin duruúmaya gelmesini sa÷lamak ve mahkum edilmesi halinde hükmün infazını temin etmek için teminata ba÷lanabilir. 4. Gözaltına alınarak veya tutularak özgürlü÷ünden yoksun bırakılan bir kimse, tutulmasının hukukili÷i hakkında hemen karar verebilecek ve e÷er tutulması hukuki de÷ilse salıverilmesine hükmedebilecek bir mahkemeye baúvurma hakkına sahiptir. 5. Hukuka aykırı olarak gözaltına alınmaktan veya tutuklanmaktan ma÷dur olan bir kimse icrası mümkün bir tazminat hakkına sahiptir.

(38)

düzenleyerek; herkesi kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkına sahip oldu÷unu, kimsenin keyfi olarak özgürlü÷ünden mahrum bırakılamayaca÷ını, gözaltına alınan kiúinin derhal bilgilendirilme hakkı ile makul sürede yargılanma veya salıverilme, mahkemeye baúvurma haklarının bulundu÷unu, hukuka aykırı olarak özgürlü÷ünden mahrum bırakılan kiúilerin tazminat isteme haklarının bulundu÷unu belirtmiútir.

Sözleúmenin 10. maddesinde; özgürlü÷ünden yoksun bırakılanların insanca ve saygılı muamele görece÷i, tutukluların mahkumlardan ayrı tutulaca÷ı ve muamele görece÷i, küçüklerin yetiúkinlerden ayrı tutulaca÷ı ve çabuk yargılanmaları gerekti÷i düzenlenmiútir. Bunlar dıúında kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkı ile dolaylı ilgili 7. maddede iúkence yasa÷ı, 8. maddede kölelik yasa÷ı, 14. maddede adil yargılanma hakkı ve masumiyet karinesi, 15. maddede kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesi düzenlemiútir.

1.1.3.4. Amerikan ønsan Hakları ve Ödevleri Bildirgesi

Amerikan ønsan Hakları ve Ödevleri Bildirgesi 2 Mayıs 1948 tarihinde kabul edilmiútir. Bildirgenin 1. maddesinde; “her insanın yaúam, özgürlük ve kiúi güvenli÷i hakkı vardır.” denilerek kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkı düzenlenmiútir. Bildirgenin 2. maddesinde; herkesin yasa önünde eúit oldu÷u, 18. maddesinde; adil yargılanma hakkı, 26. maddesinde; masumiyet karinesi ile suçta ve cezada kanunilik ilkesi düzenlenmiútir.

Kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkı açısından en dikkat çekici madde; “keyfi gözaltına alınmaya karúı korunma” baúlı÷ını taúıyan 25. maddedir. Söz konusu madde uyarınca;

Hiç kimse, daha önce yürürlü÷e konmuú yasayla öngörülen hallerde ve usullere uygun olması hali hariç özgürlü÷ünden yoksun bırakılamaz.

Hiç kimse, yalnızca medeni hukuk/sözleúmesel nitelikte yükümlülüklerin yerine getirilmemesinden ötürü, özgürlü÷ünden yoksun bırakılmaz. Özgürlü÷ünden yoksun bırakılan her bireyin, gözaltına alınmasının hukuka uygunlu÷unun mahkemece tasdik edilmesini ve yersiz gecikme olmaksızın yargılanmayı, hukuka

(39)

aykırılı÷ın saptanması durumunda ise, serbest bırakılmayı isteme hakkı vardır. Her birey aynı zamanda, gözaltında tutuldu÷u sürede insanca muamele görmeye de hak sahibidir.55

1.1.3.5. Afrika ønsan ve Halklar Hakları ùartı

Afrika’nın her biçimi ile sömürgecilikten arındırılması, Afrika halklarının daha iyi bir yaúam sürebilmeleri, insan haklarını koruyabilme ve geliútirebilme amaçlarıyla ønsan Hakları Evrensel Bildirgesini dikkate alan Afrika Birli÷i Örgütü tarafından 21 Haziran 1981 tarihinde Afrika ønsan ve Halklar ùartı kabul edilmiútir. 1986 yılında yürürlü÷e giren bu úartın, 2. ve 3. maddelerinde her bireyin eúit oldu÷u, 5. maddesinde; sömürü ve aúa÷ılamanın, köleli÷in, iúkence, zalimane, insanlık dıúı ceza ve muamelenin yasak oldu÷u, 6. maddesinde; her bireyin kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkına sahip oldu÷u, hiç kimsenin yasa tarafından önceden düzenlenmiú nedenler ve koúullar dıúında özgürlü÷ünden yoksun bırakılamayaca÷ı, özellikle hiç kimsenin keyfi olarak gözaltına alınamayaca÷ı ve gözaltında tutulamayaca÷ı, 7. maddesinde; masumiyet karinesi, adil ve makul sürede yargılanma hakkı, suç ve cezada kanunilik ilkesi, düzenlenmiútir.

1.2. KORUMA TEDBøRLERø 1.2.1. Kavram

Ceza yargılamasının temel amacı maddi gerçe÷e ulaúmaktır. Ceza muhakemesinde bireyin hak ve özgürlü÷ünün korunması ile muhakemenin sa÷lıklı bir úekilde yapılması ve maddi gerçe÷in ortaya çıkarılması amacı arasındaki çatıúmanın en belirgin oldu÷u alan, koruma tedbirleridir. Bir taraftan úayet tedbir alınmazsa, muhakemenin sa÷lıklı bir úekilde iúlevini yerine getirmesi imkansız olacak, di÷er taraftan da alınan tedbirlerle bireyin temel hak ve özgürlü÷üne müdahalede bulunulacaktır.56

55

Kuzu, a.g.e., s.38 56

Aydıner Ömer Faruk, “Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesi ve øç Hukukumuzda Koruma Tedbiri Olarak Tutuklama”, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007, s.13

Referanslar

Benzer Belgeler

İlk hecesi açık, ikinci hecesi kapalı üç heceli yer isimlerinde vurgu kapalı olan ikinci hecededir..  Kütahya, Amasya, Malatya, Mudanya,

Bu ne- denle de bir süre sonra derilerin tabaklanmas› için flap›n yan›nda çeflitli demir tuzlar› ve bitki- lerden elde edilen tanen kullan›lmaya baflland›.. Böylece

Dobutamin çocuklarda da inotropik etki göstermektedir, ancak yetişkinlere kıyasla hemodinamik etkisi biraz daha farklıdır. Çocuklarda kardiyak debi artmasına

Refah ve hak talep eden tek konu odaklı hareketler yerine Hayvan Özgürlüğü Hareketi özgürlük için yap ılan bütün insan mücadelelerini destekler ve insanların, hayvanların

Belediyelerin mülklerinde yapılan kiralama ihaleleri, adı rüşvet iddialarına karışan belediye çalışanlarının bankalarındaki hesapları ve son bir yılda verilen yaklaşık

Çalışmayı doğru şekilde tamamlayabilmen için harflerin sıralanışını iyi bilmen gerekir. Çalışmayı doğru şekilde tamamlayabilmen için harflerin sıralanışını

Yanıklı Hastada Hemşirelik Bakımının Yönetimi Management of Nursing Care in Burn Patient..

genetik inceleme kararı, adli kontrol kararı, adli arınma kararı, yakalama kararına itiraz, gözaltına alma kararına itiraz, tutuklama kararı ve tutuklamaya itirazı