Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesi

ønsan Hakları Evrensel Beyannamesinin kabulünden sonra insan haklarının uluslararası düzeyde güvenlik altına alınması amacıyla Avrupa Konseyi, Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesi’ni hazırlamıú ve bu sözleúme üye devletlerce 4 Kasım 1950 tarihinde imzalanarak 3 Kasım 1953’te yürürlü÷e girmiútir. Türkiye de 10 Mart 1954 tarihinde 6366 sayılı yasayla sözleúmeyi onaylayarak iç hukukun bir parçası haline getirmiútir.43

Avrupaønsan Hakları Sözleúmesi, ønsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nden farklı olarak sadece kiúi hak ve hürriyetlerine yer vermiú, sosyal ve ekonomik haklar hiç ele alınmamıútır. Ayrıca sözleúmede, Evrensel Beyannamenin aksine hak ve hürriyetlerin sadece genel formüllerle açıklanması ile yetinilmeyerek bunların mümkün oldu÷u kadar açık ve belirli bir úekilde tanımı ve sınırlarının tespiti yoluna gidilmiútir. Bunlara ilaveten öngördü÷ü hakların gerçekleúmesini sa÷lamak amacıyla uluslararası bir denetim mekanizması kurmuútur.44

Avrupaønsan Hakları Sözleúmesi, kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkını sadece düzenlemekle kalmamıú aynı zamanda kullanma ve sınırlandırma kriterlerini de belirlemiútir.

43

Güneú, a.g.e., s.61-62

AøHS kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkını direk olarak, özgürlük ve güvenlik hakkı baúlıklı 5. maddesinde düzenlemiútir. Söz konusu maddede; herkesin kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkına sahip oldu÷u belirtilerek, bu hakkın sınırlanmasına izin veren istisnalar birinci fıkrada 6 bent halinde tek tek sayılmıútır. økinci, üçüncü ve dördüncü fıkralarda özgürlü÷ü kısıtlanan kiúinin hakları, beúinci fıkrada ise bu madde hükümlerine aykırı olarak özgürlü÷ü kısıtlanan kiúinin tazminat hakkı düzenlenmiútir.45

AøHS’nin 5. maddesi, kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷i hakkını, özellikle Habeas Corpus anlamında (haksız yakalama ve tutuklamaya karúı güvence için) birçok unsurlarıyla düzenlemiútir. Madde, sadece kiúinin alıkonulması meselesi ile ilgilidir ve kiúi güvenli÷inin dar anlamda ve sadece tutuklama ile yakalamaya iliúkin yönünü kapsamaktadır. Dolayısıyla, hem özgürlü÷ü, hem de özgürlü÷ün tutuklama veya yakalamayı gerektiren nedenlerle sınırlanmasını ve bununla birlikte sınırlamanın da sınırını çizmiútir.46 AøHS uyarınca; kiúiyi özgürlü÷ünden mahrum etmeye yönelik her türlü tedbir, çok kısa süreli de olsa özgürlü÷ün sınırlanmasına neden olabilir. Nitekim; Avrupa ønsan Hakları Mahkemesi 28.10.1994 tarihli Murray kararında,

45 _{1. Herkesin kiúi özgürlü÷üne ve güvenli÷ine hakkı vardır. Aúa÷ıda belirtilen haller ve yasada} belirlenen yollar dıúında hiç kimse özgürlü÷ünden yoksun bırakılamaz. a) Kiúinin yetkili mahkeme tarafından mahkum edilmesi üzerine usulüne uygun olarak hapsedilmesi, b) Bir mahkeme tarafından, yasaya uygun olarak verilen bir karara riayetsizlikten dolayı veya yasanın koydu÷u bir yükümlülü÷ün yerine getirilmesini sa÷lamak için usulüne uygun olarak yakalanması veya tutulu durumda bulundurulması, c) Bir suç iúledi÷i hakkında geçerli úüphe bulunan veya suç iúlemesine ya da suçu iúledikten sonra kaçmasına engel olmak zorunlulu÷u inancını do÷uran makul nedenlerin bulunması dolayısıyla, bir kimsenin yetkili merci önüne çıkarılmak üzere yakalanması ve tutulu durumda bulundurulması, d) Bir küçü÷ün gözetim altında e÷itimi için usulüne uygun olarak verilmiú bir karar gere÷i tutulu durumda bulundurulması veya kendisinin yetkili merci önüne çıkarılması için usulüne uygun olarak tutulu durumda bulundurulması, e) Bulaúıcı hastalık yayabilecek bir kimsenin, bir akıl hastasının, bir alkoli÷in, uyuúturucu madde ba÷ımlısı bir kiúinin veya bir serserinin usulüne uygun olarak tutulu durumda bulundurulması, f) Bir kiúinin usulüne aykırı bir surette ülkeye girmekten alıkonulması veya kendisi hakkında sınır dıúı etme ya da geri verme iúleminin yürütülmekte olması nedeniyle usulüne uygun olarak yakalanması veya tutulu durumda bulundurulması, 2. Yakalanan her kiúiye, yakalama nedenleri ve kendisine yöneltilen her türlü suçlama en kısa zamanda ve anladı÷ı bir dille bildirilir. 3. Bu maddenin 1.c fıkrasında öngörülen koúullar uyarınca yakalanan veya tutulu durumda bulunan herkes hemen bir yargıç veya adli görev yapmaya yasayla yetkili kılınmıú di÷er bir görevli önüne çıkarılır; kendisinin makul bir süre içinde yargılanmaya veya adli kovuúturma sırasında serbest bırakılmaya hakkı vardır. Salıverilme, ilgilinin duruúmada hazır bulunmasını sa÷layacak bir teminata ba÷lanabilir. 4. Yakalama veya tutuklu durumda bulunma nedeniyle özgürlü÷ünden yoksun kılınan herkes, özgürlük kısıtlamasının yasaya uygunlu÷u hakkında kısa bir süre içinde karar vermesi ve yasaya aykırı görülmesi halinde kendisini serbest bırakması için bir mahkemeye baúvurma hakkına sahiptir. 5. Bu madde hükümlerine aykırı olarak yapılmıú bir yakalama veya tutulu kalma iúleminin ma÷duru olan herkesin tazminat istemeye hakkı vardır.

46

gözaltına alınıp emniyete götürülerek burada sorulan sorulara cevap vermeyen ve daha sonra salıverilen baúvuranın 2 saat 15 dakika karakolda tutulmasının kiúi özgürlü÷üne müdahale oldu÷unu,47 24.04.1981 tarihli Mc Weight kararında, sadece kendisinden bazı bilgiler almak için kiúinin gözaltına alınmasının kiúi özgürlü÷üne müdahale oldu÷unu belirtmiútir.48 Yine AøHM, De Wilde, Ooms, Versyp kararında; özgürlükten alıkoyulma durumlarında önemli ö÷enin kiúinin mecbur kılınması yani bulundu÷u yeri terk edemeyecek olması oldu÷unu belirtmiútir.49 AøHM, 30.08.1990 tarihli Fox, Campbell ve Hartley kararında; yakalama nedenlerinin yakalanan kiúiye en kısa zamanda bildirilmesi konusunda, yani ilk yakalanma ve açıklamanın yapılması arasında geçen süreyi o davaya özgü koúullara ba÷lı tutmakla birlikte bu sürenin birkaç saat oldu÷unu belirtmiú50, 21.02.1990 tarihli Van Der Leer kararında ise; yakalama ve tutukluluk nedeniyle özgürlü÷ünden yoksun bırakılan herkesin bu kısıtlamaların yasaya uygunlu÷u hakkında kısa bir süre içinde karar verilmesi aksi halde serbest bırakılması için mahkemeye baúvurma hakkına sahip olması gerekti÷ini ifade etmiútir.51

AøHS, 5. madde dıúında da kiúi özgürlü÷ü ve güvenli÷ini geniú anlamda tamamlayan ve takviye eden birçok baúka hükümleri de içermektedir. Sözleúmenin 3. maddesinde, iúkence ve kötü muamele yasa÷ı, 4. maddesinde zorla çalıútırma ve angarya yasa÷ı, 6. maddesinde adil yargılanma hakkı ve masumiyet karinesi, 7. maddesinde suçta ve cezada kanunilik ilkesi düzenlenmiútir.

Ayrıca Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi üye devletlere tutukluluk hakkındaki R (80) 11 sayılı tavsiye kararında;52 tutuklamanın istisnai bir tedbir

47

Arslan, a.g.e., s.27 48

Malkoç øsmail – Yüksektepe Mert, “Açıklamalar ve Yorumlarla 5271 Sayılı Yeni CMK”, Malkoç Kitabevi, Ankara, 2008, s.457 49 Arslan, a.g.e., s.27 50 Malkoç – Yüksektepe, s.451 51 A.e., s.463 52

Suçlulu÷u sabit oluncaya kadar kiúi masum sayılaca÷ından bir suçla itham edilen kiúi, durumlar kesinlikle gerektirmedi÷inde tutuklanamayacaktır. O halde, tutuklama istisnai bir tedbirdir. Mecburi de÷ildir ve tutuklamaya cezalandırma amaçlı olarak baúvurulamaz. Kendisine bir suç isnat edilen ve hürriyetinden mahrum edilen kiúi derhal hâkim veya adli kuvvet kullanımı ile yetkilendirilmiú di÷er bir kiúi huzuruna çıkarılabilir. Adli makamın huzuruna getirilen kiúi hakkında atılı suçu iúledi÷ine yönelik makul úüphe veya bir tutuklama nedeninin varlı÷ı konusunda kuvvetli sebepler var ise, tutuklama kararı verilebilir. Tutuklama nedenleri, kaçma tehlikesi, adaletin iúleyiúine müdahale etme tehlikesi ve ciddi bir suç iúleme tehlikesidir. Ayrıca bu nedenleri varlı÷ı saptanamadı÷ı ve fakat ciddi bir suç söz konusu oldu÷u takdirde kiúinin istisnai olarak

oldu÷unu, cezalandırılma amaçlı baúvurulamayaca÷ını, tutuklama nedenlerinin neler oldu÷unu, tutuklama kararı verilirken göz önünde bulundurulması gereken hususların neler oldu÷unu, tutuklama kararı verilebilecek durumlarda kiúinin kendisini temsil ettirme ve tutuklama kararına karúı baúvuru hakkının bulundu÷unu, tutuklulukta geçen sürenin mahkumiyetten indirilmesi gerekti÷ini belirtmiútir.