Karúılaútırmalı Hukukta Gözaltına Alma

Gözaltına alma kurumuyla ilgili de÷iúik ülkelerin mevzuatları incelendi÷inde ülkeler arası farklılıklar oldu÷u görülmektedir. Bu farklılıklar genellikle gözaltı süreleri, gözaltına alınan kiúinin hakları ve gözaltına alma kararı verme yetkisi konularında toplanmaktadır.

Avrupaønsan Hakları Sözleúmesi’nin gözaltına alma ve tutuklama kurumunu düzenleyen 5/3. maddesine göre; “ Bu maddenin 1/c fıkrasında açıklanan úartlara göre tutuklanan veya gözaltına alınan herkes hemen bir yargıç veya adli fonksiyon yapmaya kanunla yetkili kılınmıú di÷er bir görevli önüne çıkarılır. Kendisinin makul bir süre içinde muhakeme edilmeye veya adli kovuúturma sırasında serbest bırakılmaya hakkı vardır. Salıverme, ilgilinin duruúmada hazır bulunmasını sa÷layacak bir teminata ba÷lanabilir”. 5/4. maddesi gere÷ince; “ Tutuklanma veya gözaltına alınma nedeniyle özgürlü÷ünden yoksun kılınan herkes, özgürlük kısıtlamasının kanuna uygunlu÷u hakkında kısa bir süre içinde karar verilmesini ve kanuna uygun görülmemesi halinde serbest bırakılmasını sa÷lamak için mahkemeye baúvurma hakkına sahiptir”. 5/5. madde gere÷ince de; “ Bu maddenin hükümlerine aykırı olarak bir tutuklama veya gözaltına alınma iúleminin ma÷duru olan herkesin tazminat istemeye hakkı vardır”107. Maddede geçen hemen kavramı ülkeden ülkeye

farklı düzenlemelere konu olmuútur. Ancak Avrupa Konseyine üye olan ülkelerin ço÷unda gözaltına alınan kiúinin yetkili mahkeme önüne çıkarılma süresi yirmi dört saat olarak düzenlenmiú, bir kısmında ise kırk sekiz saat veya doksan altı saat olarak belirlenmiútir. Teröre iliúkin suçlar ile sıkıyönetim ve ola÷anüstü hallerde yedi ila on güne kadar uzayan gözaltı süreleri bulunmaktadır108. Avrupa ønsan Hakları Komisyonu ve Avrupa ønsan Hakları Mahkemesi verdikleri kararlar ile maddede geçen hemen kavramını adi suçlar için dört gün olarak belirlemiúler ve dört günü aúan gözaltı süresini AøHS’nin 5/3. maddesindeki hakkın ihlali olarak

107

Http://www.todaie.gov.tr/ihadm/avrupa/aihs, eriúim tarihi: 16.05.2011. 108 _{ùahin ølyas, a.g.e., s.56-57.}

belirtmiúlerdir109. Yine Konseye üye olan ülkeler, AøHS’de düzenlenen serbest bırakılmayı sa÷lamak için mahkemeye baúvurma hakkını mevzuatlarında düzenlemiúlerdir.

Karúılaútırmalı hukukta gözaltı süresinin kısa tutulması genel kural olarak gözükmektedir. Bazı mevzuatta bir tek süre kabul edilmiútir ve uzatılmamaktadır: Kanada’da yirmi dört saat, Almanya’da kiúinin yakalandı÷ı günü izleyen günün sonuna kadardır yani kırk sekiz saattir. Rusya’da ise bu süre yetmiú iki saate kadar uzayabilmektedir. Hollanda’da üç defa yirmi dört saat olabilmektedir.110

Bunların dıúında hemen hemen bütün ülkelerde gözaltına alınan kiúinin aydınlatılma, susma, avukata baúvurma, doktor muayenesinden geçme ve yakınlarına haber verme gibi hakları oldu÷u konusunda farklı düzenlemeler bulunmaktadır. ùimdi konuyla ilgili daha iyi de÷erlendirme yapabilmek amacıyla gözaltına alma ile ilgili bazı ülkelerdeki düzenlemeleri açıklamaya çalıúaca÷ız.

2.2.2.1. Almanya

Almanya’da bir kiúinin adli bir suç nedeniyle yakalanabilmesi için kural olarak mahkeme kararı gerekir. Ancak gecikme tehlikesi olması, úüphelinin kaçma ihtimali bulunması hallerinde savcılık ve polis memurları da yakalama yetkisine sahiptirler. Hatta suçüstü halinde veya yeni iúlenmiú bir suç sırasında takip edilen bir kiúinin kaçma úüphesi varsa veya kimli÷i derhal tespit edilemiyorsa herkes yani sivil kiúiler de yakalama yetkisine sahiptir111.

Alman Ceza mevzuatı uyarınca on dört yaúından küçüklerin cezai ehliyetleri bulunmadı÷ı için bu kiúilerin gözaltına alınmaları mümkün de÷ildir. Yine özel idari kabahatlerden dolayı, hürriyeti ba÷layıcı cezayı gerektirmeyen basit suçlarda, para cezası ve muhtemel yargılama giderleri bakımından teminat gösterilmesi durumlarında yakalama ve gözaltına alma iúlemi yapılamaz112.

109

Avrupa ønsan Hakları Komisyonunun Hollanda aleyhindeki 1966 tarih ve 2894/66 sayılı ve Belçika aleyhindeki 1973 tarih ve 4960/71 sayılı baúvurular üzerine verdi÷i kararlar. 110 _{ùahin Cumhur, “CMK Gazi ùerhi”, Seçkin Yayınları, Ankara, 2005, s.278}

111

ùahin ølyas, a.g.e., s. 60-61 112

Yakalanan veya gözaltına alınan kiúinin ne ile suçlandı÷ını bilme hakkı vardır. Bu konuda kendilerine yakalandıkları zaman ne ile suçlandıklarını gösteren bir yakalama belgesi verilir. Polis tarafından gerçekleútirilen ilk sorguda kiúiye isnat edilen suçun ne oldu÷u, isnat ile ilgili sorulan sorulara cevap vermeyi reddetme ve susma hakkı oldu÷u, her aúamada bir avukata baúvurma ve avukatla özel olarak görüúme haklarının oldu÷u, yakalanan veya gözaltına alınan kiúinin akrabasına veya kendisi tarafından seçilen bir kimseye yakalandı÷ını ve gözaltına alındı÷ını bildirme hakkı oldu÷u konusunda bilgi verilir. Gözaltına alınan kiúi yeterince neden göstermek koúuluyla her zaman doktor gözetiminden geçmeyi talep edebilir. Yine kiúi kendine kötü muamelede bulunuldu÷u iddiasında ise ve bunu gösteren emareler varsa hemen bir doktor muayenesine alınır113.

Almanya’da gözaltına alınan kiúi serbest bırakılmadı÷ı takdirde en geç yakalamayı takip eden günün ertesi günü yakalama iúleminin gerçekleúmiú bulundu÷u yerdeki hakimin önüne çıkarılmalıdır. Hakim yakalamayı ve gözaltına almayı haklı bulmaz veya bu sebeplerin ortadan kalkmıú oldu÷una kanaat getirirse kiúinin serbest bırakılmasını emreder. Alman hukukunda gözaltı süresi kırk sekiz saati geçemez. Gözaltı süresi bakımından ferdi suç, toplu suç ayrımı yapılmamıútır114.

2.2.2.2. øngiltere

øngiliz hukukunda yakalama, müzekkereli veya müzekkeresiz olabilir. Müzekkeresiz yakalama hem kanun hem de adet hukukunda öngörülmüútür. Müzekkeresiz yakalamada iki temel kural vardır. ølki, tutuklama iúleminin yapılabilece÷i bir suçu iúleyen veya iúleme úüphesi altında olanların yakalanabilmesidir. økincisi ise, aslında tutuklama iúleminin yapılamayaca÷ı fakat olayın mahiyeti icabı kiúilerin yakalanmasıdır115.

øngiltere’de 1984 yılında yapılan köklü de÷iúiklikler ile gözaltı memuru görevlisi kurumu düzenlenmiútir. Gözaltı memurunun görevi, gözaltına alınan kiúinin sa÷lı÷ı ve durumundan sorumlu olmak, gözaltına alınan kiúiye yasalara uygun

113 A.e., s. 63-65 114 A.e., s. 60 115 A.e., s. 67

davranılmasını sa÷lamak ile soruúturmanın sonunda bir gözaltı raporu hazırlamak olarak belirlenmiútir116.

Yakalanan kiúi karakola getirildi÷inde gözaltı memuru, kiúinin ilgili suçla suçlanması için yeterli delil olup olmadı÷ına bakar. E÷er yeterli delil yoksa gözaltı memuru, kiúinin sorguya çekilip çekilmemesine karar verir. Yaptı÷ı inceleme sonucunda yakalama iúlemini yapan memurun iddiasını yetersiz bulursa, kiúiyi serbest bırakır, úayet yeterli delil varsa suçlama iúlemi yapılır. Bir kiúi suçlama olmaksızın yakalanmasından itibaren yirmi dört saatten daha fazla gözaltında tutulamaz. Ancak delillerin toplanabilmesi için bu süre yetmeyecekse veya delillerin korunması ve karartılmasının önlenmesi gerekiyorsa, kiúinin gözaltında tutulmasına neden olan suç tutuklanabilir a÷ır nitelikli bir suç ise komiser tarafından bu süre otuz altı saate kadar uzatılabilir. ùayet daha fazla süreye ihtiyaç duyuluyorsa, süre ancak mahkeme kararıyla uzatılabilir. Ancak mahkeme kararı ile de olsa, toplam gözaltı süresi hiçbir úekilde doksan altı saati geçemez. Yakalanan kiúi terörist faaliyetlerde bulunma úüphesi olan biri ise, hakim kararı olmaksızın kırk sekiz saat gözaltında tutulabilir117.

Yakalanan kiúiye gözaltına alındı÷ı (yakalandı÷ı) mümkün olur olmaz bildirilir ve yakalama nedenleri yakalama anında veya daha sonra mümkün olur olmaz bildirilir. Aksi takdirde yakalama yasal olmaz. Yakalanan kiúinin durumundan istedi÷i kiúilere haber verilmesini isteme hakkı, gözaltı aúamasında hem müdafie danıúabilme hem de gözaltında iken yapılan sorgusunda yanında avukat bulundurabilme hakkı bulunmaktadır. øngiltere’de sorgu sırasında sorulan sorulara, kaba ve yanıltıcı davranıúlara veya bu tarz durumlara karúı avukatın müdahalesi kabul edilmiútir. Yine gözaltına alınan kiúi susma hakkına, gözaltı kararına karúı itiraz hakkına, gözaltında iken kendisine karúı yapılan muamelenin hukuka aykırı oldu÷u kanaatinde ise úikayet hakkına ve tıbbi yardımdan yararlanma hakkına sahiptir118. 116 A.e., s. 66-67 117 A.e., s. 67-70 118 A.e., s. 72-74

2.2.2.3. Fransa

Fransız hukukunda, hakkında bir suç iúledi÷i ya da iúlemeye teúebbüs etti÷i kanısını uyandıran belirtiler bulunan her kiúi soruúturma gere÷i için gözaltına alınabilir. On yaúından küçük çocuklar hiçbir úekilde gözaltına alınamazlar. On yaúından on üç yaúına kadar olan çocuklar ise, istisnai olarak gözaltına alınabilirler. Gözaltına alma konusunda adli polis memurlarının karar verme yetkilileri yoktur. Gözaltına alma kararı verme yetkisi adli polis amirlerine aittir. Bunların da en kısa sürede Cumhuriyet Savcısını haberdar etmeleri gerekmektedir 119.

Fransa’da polis yakaladı÷ı kiúileri serbest bırakmaması durumunda, adli polis amirinin kararı ve en geç sürenin sonunda savcı huzuruna çıkarmak úartı ile yirmi dört saat gözaltında tutabilir. E÷er bu süreden daha fazla gözaltında tutmak isterse, gözaltına alınan kiúiyi dinledikten sonra Cumhuriyet Savcısının önüne götürmek mecburiyetindedir. Cumhuriyet Savcısı, ilgiliyi dinledikten sonra gözaltı süresinin yirmi dört saatten fazla olmamak üzere uzatılmasına yazılı olarak izin verebilir. østisnai olarak ilgili dinlenmeden de uzatılma kararı verilebilir. Terörizm ve uyuúturucu madde suçlarında kırk sekiz saatlik gözaltı süresi, Cumhuriyet Savcısının talebi üzerine Asliye Mahkemesi baúkanının kararıyla kırk sekiz saat daha uzatılabilir. Bu úekilde bu suçlarda gözaltı süresinin toplam dört güne kadar uzatılabilmesi imkanı tanınmıútır. Devlet güvenli÷ine karúı iúlenen suçlarda ise, ola÷an zamanlarda gözaltı süresi altı güne; ivedi durumlarda da on iki güne çıkarılabilir120.

Gözaltına alınan kiúinin, yakınlarına haber verme, tıbbi muayeneden yararlanma, avukat yardımından yararlanabilme ve susma hakları bulunmaktadır121.

2.2.2.4. øtalya

øtalya Ceza Yargılaması Hukuku ceza soruúturmalarının savcı tarafından veya onun denetiminde adli polis tarafından yapılaca÷ını öngörmüútür. Polisi kontrol etmek, delillerin adil ve dürüst bir úekilde alındı÷ını denetlemek, soruúturma

119 A.e., s. 76 120 A.e., s. 75-77 121 A.e., s. 77-79

sürecinde elde edilen delillerin kabule úayan olup olmadı÷ını de÷erlendirmek, soruúturma süreci içinde kollu÷un aktivitelerini düzenlemek savcının görevidir. Bu ba÷lamda kollu÷un ceza soruúturmalarıyla ilgili ortaya çıkan sorunları, soruúturulan suçun gerekli yönlerini ve elde ettikleri delilleri gecikmeksizin savcıya bildirmek yükümlülükleri bulunmaktadır. Kollu÷un olay hakkında savcıya rapor vermesiyle hazırlık soruúturması resmen baúlamıú olur. Yakalanan kiúi varsa savcı bunun adını resmi kayda geçirir. Suçüstü halinde úüpheliyi kamu görevlisi olsun ya da olmasın herkes yakalama hakkına sahiptir122. Savcı da úüpheli hakkında kaçma tehlikesine iliúkin emarelerin oldu÷u durumların yanı sıra delillerin toplanmasının engellenece÷ine dair tehlike olması, suçun savaú silahlarını veya patlayıcıları ilgilendirmesi gibi durumlarda yakalama kararı verebilir123.

øtalya’da polis úüpheliyi yirmi dört saat gözaltında tutabilir. Bu süre içinde úüpheliyi savcı önüne çıkarmak zorundadır. Savcının úüpheliyi kırk sekiz saat gözaltında tutma yetkisi bulunmaktadır. Bu sürenin sonunda savcı ya úüpheliyi serbest bırakacak ya da hâkim önüne sevk edecektir. Hâkim ise úüpheliyi kırk sekiz saat gözaltında tutma hakkına sahiptir. Bu süre sonunda hâkim ya úüpheliyi serbest bırakacak ya da tutuklanmasına karar verecektir124.

Gözaltına alınan kiúinin polis tarafından ifadesinin alınmasına izin verilmemiútir. Ancak olay henüz gerçekleúmiú ise veya suçun gerçekleúti÷i yerde veya suçun iúlenmesinden hemen sonra polis úüpheliyi dinleyebilir. Polis tarafından savcı gözetiminde olmaksızın alınan ifadelerin geçerlili÷i kanun ile kısıtlanmıútır. Sorgu savunma avukatının yoklu÷unda alınmıú ise kaydedilemez ve yargılama sürecinin herhangi bir aúamasında kullanılamaz. Sadece hâkim veya savcı huzurunda verilmiú ve avukatın hazır bulundu÷u ifadeler delil olarak kullanılabilir125.