2.1. KEMÂLÜ EDEBİ’L-GINÂ’NIN TANITIMI
2.1.5. NÜSHA TAVSİFİ
Bu eserin tanıtımı konusunda okumakta zorlandığımız veya okuyamadığımız bölümlerin anlaşılır kılınması için Amnon Shiloah’ın eser hakkındaki çalışmasından istifade ettik. Shiloah bu konuda şu bilgileri veriyor: Kemâlü Edebi’l-Ğınâ’nın İstanbul Topkapı Sarayı Kütüphanesi’ndeki tek nüshası, Diyarbakır’ın kuzeyindeki yönetim bölgesi antik Sincâr şehrinde yazılmıştır.95
Eserin bu nüshası el-Hasan b. Yusuf b. Ebi’l- Kâsım el-Melikî el-Eşrefî tarafından 607(h)/(1210-11) çıkarılmıştır. Ibn Hallikan’a96 göre bu eseri çoğaltan kişi, cömert ve büyük bir zekâ olan Eyyûbî hükümdarı el-Melik el-Eşref’in kâtibidir.97 Bu eserin çoğaltılmasının onun girişimiyle olduğunu söylemek mümkündür. Eserin tarifi aşağıdaki gibidir:
Eser 22×15 cm boyutunda, 124 varak (248 sf.), bir sayfası 9 satır halinde düzenlenmiştir. Son 3 varakta (6 sf.) çeşitli açıklamalara yer verilmiş, eserin doğrudan bir kısmını teşkil etmemektedir. Sayfa numaralama düzeni Arapça, yazı şekli ise Eyyûbî
94
Ethem Fehmi Karatay Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi-İstanbul, 1966, C.III, s.880-881
95
El-Kâtib, Hasan b. Ahmed b. Ali, Kemâlü Edebi'l-Ğınâ, (Fransızca çev. Amnon Shiloah), Librairie Orientaliste Paul Geuthner-Paris, 1972, s.3.
96 Shiloah, Kemâlü Edebi’l-Ğınâ, s.3; İbn Hallikan, Vefayâtü’l-a’ yân, II, s. 205-206. 97 Shiloah, Kemâlü Edebi’l-Ğınâ, s.3.
28
döneminde yaygın olarak kullanılan yazı türüdür. Her bâb ebced yazısına göre sıralanmış olup, eserin sayfaları Arap rakamlarına göre sıralanmıştır.98
Kitabın başlığı Kitâbül-Mûsîkâ (
يقيسوملا باتك
), bir alt satırda / (لامك هانعم و
ءانغلا بدا
) ma‘nahu Kemâlü Edebi’l-Ğınâ [mânâsı Ğınâ ilimlerinin kemâli] ve sonraki satırda (بتاكلا يلع نبا دمحا نبا نسحلا فيلات ) (telif eden el-Hasan b. Ahmed b. Ali el-Kâtib) ifadeleri birinci sayfada ikişer defa yazılmıştır.Amnon Shiloah’a göre “ هانعم و يقيسوملا باتك ” [Mûsikî kitabı ve mânâsı] ifadesi esere sonradan eklenmiş ve bu ibare, bir başka kişi tarafından yazıya geçirilmiştir. Shiloah, buna delil olarak da yazmanın yirminci sayfasında eserin isminin müellif tarafından “ءانغلا بدا لامك”99
olarak verildiğini göstermektedir. Eserin kaleme alınışı konusunda müellif özellikle şunları belirtmektedir: “Esere verdiğim isim, onun
anlamını yansıtmaktadır: “Mûsikî ilimlerinin Kemâli”. Bu sebeple eserin ismini ne burada ne de başka bir bölümde “Kitâbü’l-Mûsiki” (Mûsikî İncelemesi-Kitabı) şeklinde isimlendirmek mümkün değildir. Bu şekilde hatalı isimlendirme eserin isminin hemen üzerine eklenmiştir. Bunun başka biri tarafından yazıldığı anlaşılmaktadır.”
Kitabın ikinci sayfasının giriş cümlesi (
يلكوت هيلع و ميحرلا نمحرلا الله مسب
) Besmele ve aleyhi tevekkulî. 240. sayfanın son cümlesi ise:(رخآ اذه و هنم كحضلا هباتك روهظ ترظتناو
باتكلا
/
هتمحر و الله نوعب
) Tercümesi: (Ona gülmek için kitabının çıkmasını bekledim. Bu Allah’ın inayeti ve rahmeti ile kitabın sonudur.)Eserin ne zaman ve kim tarafından istinsah edildiğine dair son tetimme cümlesi ise şöyledir (s. 240-241): ( نم مرحملا رشع يداح اعبرلاا موي هنم غارفلا قفاو و باتكلا مت يفرشلاا ىكلملا مساقلا يبا فسوي نب نسح كولمملا هقَلع ةسورحملا راجنسب ةئامتس نيرشع و سمخ ةنس ًاملسم و نيرهاَطلا هلآ ىلع و يملاا يبنلا دمحم انديس ىلعًايلصم و لله ًادماح نارفغلا ىلاعتو هناحبس الله لاسي و
ملاسلا هيلع دمحم ةما يلو هل
. )
Tercümesi:“Eserin sonu; eserin aslından çıkarılan bu kopya 625 senesi Muharrem ayı 11’i Çarşamba günü, korunmuş olan Sincer’de tamamlanmıştır.
98
Shiloah, Kemâlü Edebi’l-Ğınâ, s.3.
99 El-Kâtib, Hasan b. Ahmed b. Ali, Kemâlü Edebi’l-Ğınâ, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Revan
Kitaplığı Bölümü, no: 1729, Müstensih Memluk Hasan b. Yusuf b. Ebû'l-K. [y.y.]: Yazma, 1228. 121 vr. s.20.
29
Eserinde çıkarılan bu kopya Hasan b. Yusuf ebi’l-Kâsım / el-Melikî el-Eşrefî tarafından talik yazılmıştır. Allah u Teala’ya hamd, efendimiz Muhammed Mustafa’ya ve temiz aile üyelerine salât u selâm olsun. Allah (c. c) aynı zamanda bu kulu ve Muhammed ümmetini affeylesin.”
Eserin başlangıç ve son iki sayfasında birçok gözden geçirme yazısı, telif yazıları ve birtakım kayıtları içeren yazılar bulunmaktadır. Başlangıç sayfasında bulunan yazılar aşağıdaki şekildedir: Sayfanın üst kısmında solda, 835/1431-1432 tarihli telif simgesi, ilk satır silinmiş; (silinmiş kelime)… sene 835 Muhammed b. Ömer b. Ahmed b. Ali…
Yine sol kenarda, yatay olarak, gözden geçirme yazısı, tabib Ebû Bekr b. Yusuf b. Muhammed’in ismi. “ للهافع بيبطلا دمحم نبا فسوي نبا ركب وبا / هبر ةمحر ريقف باتكلا اذه يف رظن ةئامينامث و نيرشع و ةعست ةنس روهش يف كلذ و هنع ”
Tercümesi “Bu kitabı Rabbinin merhametine muhtaç Ebûbekir b. Yusuf b. Muhammed et-Tabîb 829 senesinde incelemiştir.”
Sol kenarda, yatay şekilde biraz aşağıda, 885 /1480-81 tarihi görülmektedir : “ نم
بتك
..
.. ” Min kütüb veya men ketebe (okunamayan isim) sene 885.
Sayfanın üst sağ tarafında okunamayan bir mühür bulunmakta ancak içinde okunamayan silik bir yazı yer almaktadır. Mührün hemen altında
“بصنم لهاج نم ريخ دناعم ملاع ليق و لهاجلا و لقاعلا نع كرسب درفنا ءلاضفلا دعب لاق ”
Tercümesi: Bazı bilgeler derki: “sırrını âlim ve câhilden gizle. Denilir ki inat olan âlim, öfkeli câhilden hayırlıdır.
Yatay olarak sağ kenarda iki deyim yer almaktadııyor. “ ربص نم و مدن مكحي مل نم و
منغ ... / نم ريخ لقاع و
لهاجلا ةنراقم ”
Tercümesi: Kim hüküm vermezse pişman olur ve kim sabrederse umduğunu
30
3. Sayfanın sol üst köşesinde Shiloah’ın ifadesine göre III. Osman’ın tuğrasını andıran bir tuğra basılmıştır. Bu, Osmanlı padişahı II. Mustafa’nın oğlu olup 1754-67 yılları arası hüküm sürmüştür.100
240. sayfanın alt kısmında 810/1407-08 tarihli bir inceleme damgası vurulmuştur. Bir kısmı silinmiş olmasına rağmen sonraki sayfanın alt kısmında görülebiliyor. İsmail ibn. Hasan ibn. Sâlim el-Fev῾er e ait olduğu düşünülüyor. “ هيف رظن
رعوفلا ملاس نبا نسح نبا لعامسا كولمملا / ةغلابلا هناعمل لامأتم / ةغباصلا ماعنلاب هكلامل ًايعاد / يف كلذ و رصع ةنس روهش / ةئم نامث و ”
Tercümesi: “Bu kitabı memlük İsmail b. Hasan b. Selim el-Fev’er beliğ mânâlarını düşünerek ve müellifine bol bol dua ederek 810 senesinde inceledi.”
241. sayfada birçok açıklama yer almaktadır: Sayfanın sol üst kısmında, eğik yazılmış şekilde tarihsiz bir inceleme damgası yer almaktadır: ريقفلا دبعلا /باتكلا اذه يف رظن
ىلاعت الله ىلا / بتكلا ديبع هبر وفع يجارلا / ركب وبا نيملاعلا بر لله دمحلا و . ”
Tercümesi “Bu kitabı Cenâb-ı Hakk’a muhtaç ve onun affını dileyen Ebûbekir Ubeyd el-Kâtib inceledi. Hamd alemlerin rabbınadır.”
Sayfanın ortasında sağda dikey olarak hafîfçe aşınmış aynı kişiye ait bir inceleme notu ve imza yer almaktadır: “ نيملسملا ةلودل الله ىلا ريقفلا دبعلا /باتكلا اذه يف رظن ”
Tercümesi “Bu kitabı Allah’a kul, fakir birisi müslüman devletinde inceledi.”
Sayfanın ortasında solda, bu eserin bir kopyasını 626/1228-29 yılında yazan kişinin düştüğü not yer alıyor: “ ديزم واقبلا لوطب هكلامل ًايعاد / يولعلا لعامسا نب دمحم نب نسح هلقن
كلملا / ةئمتس و نيرشع و تس ةنس رفص يف لاعلا و /
لوجعلاب ةفورعملا ةلزنملاب
Tercümesi “Bu kitabı Hasan b. Muhammed b. İsmail el-alevî müellifinin uzun yaşaması ve maddi manevi servetler kazanması için dua ederek Acûl’de 626 senesi Safer ayında istinsah etti.”
31
-Sayfanın alt sol çaprazında 804 tarihli bir inceleme notu yer almaktadır: “ هيف رظن
يرسيندلا نسح نب دمحا كولمملا / ةغبانلا ماعنلاب هكلامل أيعاد ةغابلا هناعمل لامأتم / عبرا ةنس روهش يف كلذ و ةئم نامث و ”
Tercümesi “Bu kitabı memlük Ahmed b. Hasan ed-Diniyserî beliğ mânâlarını düşünerek ve müellife bol bol dua ederek 804 senesinde inceledi.”
Sayfanın altında sağ tarafta çapraz şekilde 240. sayfada yer alan damganın bir benzeri yer alıyor.
Amnon Shiolah eserin son üç varağında çeşitli açıklamaların yer aldığını ancak bunların mûsikî konularıyla ilgili olmadığını ifade etmektedir. Bununla birlikte Shiloah, 245. sayfanın bir kısmı, 246 ve 247’inci sayfalarındaki bilgilerin Beyrut 1958 tarihli Barhebreus’un Tarih Muhtasar ed-Duvel isimli eserinde yer aldığını belirtmektedir. 245. sayfada alttan 8 ve 9. satırda “Kâne el-vezîr Nizâm el-mülk … ila sadef” şeklinde bir dize yer almaktadır. Burada bahsedilen vezir Nizam el-Mülk’tür. Sayfanın altından 3-5 no’lu satırlarda “Lenâ tabîb … fi-l-hadid” şeklindeki dizede zikredilen kişiyse meşhur Yahudi doktor Ebû el-Bereket’tir. Sayfanın altında 2-3 no’lu satırlarda “Ve
dehaltu cennetuhu … vech el-melik” şeklinde Hibbetullah b. Hüseyn el-Tabib
bestelenmiş iki dize vardır. Sayfanın altında 2-1 no’lu satırlarda “Yahya b. Said …
nücûm el-rücûm” olarak Yahya b. Said’in kaleme aldığı dize yer almaktadır. Sayfa 246:
Hülagu tarafından Eyyûbî hâkimi el-Melik el-Nasir’e hitaben yazılmış bir mektup; sayfa 247 ise Barhebreus’un eserinden 30-31’inci sayfalardan bölümlerdir.…101