EMEVÎLER DÖNEMİNDE MÛSİKÎ

Hulefâ-i Râşidîn döneminin ardından İslam tarihinde ilk hanedan devleti Emevîler’in kurucusu, Hz. Peygamber’in vahiy Kâtibi Muaviye b. Ebû Süfyân’dır. Adını Ümeyye oğulları, Emevîler kabilesinden alan bu devletin başkenti Suriye’nin merkezi Dımaşk’tır. 661-750 yılları arasında üçü Süfyânî ve on bir tanesi ise Mervânî olmak üzere toplam on dört halife bu aileden çıkmıştır.43

Yaklaşık bir asırlık dönemde Muaviye b. Ebû Süfyân, Abdülmelik b. Mervân, Hişam b. Abdülmelik ve I. Velîd, dönemin yetmiş yılı halifelik görevinde bulunmuş, diğer on halife ise yirmi yıl kadar görev yapmıştır. Emevî halifeleri arasında Ömer b. Abdülaziz dönemi hariç diğer bütün halifelerin hilâfetinde devletin iç ve dış siyasetinin olumsuzluklar içerisinde olduğu ve birçok tehlikelerle karşı karşıya kaldığını söyleyebiliriz.44 Bu dönemi, kendinden önce kurulmuş kurumların bir kısmının değiştirildiği, bir kısmının ise yeniden tesis edildiği, özellikle İslâm medeniyetinin temellerinin atıldığı bir dönem olarak kabul edebiliriz.45

Emevîler döneminde mûsikî, sosyal hayatın bir parçası olmuş ve toplum tarafından takdir ve kabul gören bir meslek haline dönüşmüştür.46

Bu dönemde gerek hususi gerekse umuma açık yerlerde konserler verilmekte ve bunlara yoğun ilgi

41 _{Farmer, ag.e., s.47.} 42

Farmer, a.g.e., s.48.

43

İsmail Yiğit, “Emevîler”, DİA, İstanbul-1995, XI, s.88-89.

44 _{İrfan Aycan; İbrahim Sarıçam, Emeviler, Ankara T.D.V Yayınları, 1993, s. 157.} 45 _{İrfan Aycan; İbrahim Sarıçam, Emeviler, s. 159.}

18

gösterilmekteydi. Özellikle mûsikîşinas cariye ve köleler, efendileri tarafından daha fazla önemsenmiş ve himaye edilmişlerdir.47

Emevî devletinin ilk halifesi olan Muaviye, başkenti Dımaşk’a taşımış olmasından ötürü48

Bizans ve İran gibi köklü bir medeniyete sahip devletlerle etkileşimler meydana gelmiş ve kültürel açıdan birtakım gelişmeler kaydedimiştir.49

Muaviye’nin oğlu Yezîd ve kızı ‘Atika da mûsikîyi himaye eden kimseler arasındaydı. Atika, aynı zamanda mûsikîşinas olup kendi bestelerini Mekke ve Medine’den gelen şarkıcılara öğretmiştir.50

Emevilerin fetihler sonucu elde ettiği ganimetler, devletin ekonomik yapısını güçlendirmiş, bu da ülkenin birçok bölgesinde gerek mimarî gerekse diğer sanat türlerinde estetik duyguların daha ön planda tutularak icra edilmesine olanak sağlamıştır. Ancak I. Velîd’den sonra israfın ve eğlencenin toplumda yaygınlaşması, özellikle devlet adamlarının zevk u safa içinde yaşamaları, devletin çöküşünü hızlandıran en önemli sebepler arasında yer almaktadır.51

Dönem mûsikîsinde özellikle Bizans ve İran tesirini açıkça görmekteyiz. Arap mûsikîsini profesyonel olarak icrâ eden erkek ve kadınların büyük çoğunluğu Arap asıllı olmayanlardan oluşmaktaydı. Fetihler sonucu Hicaz’a gelen binlerce köle ve cariye kendileriyle beraber kültür ve medeniyetlerini de getirmiş oldular. Bu sayede Emevî toplumu, köle ve cariyelerin getirmiş olduğu kültürlerin bir parçası olan mûsikî ve âletlerini de tanımış oldu. Köle ve cariyeler özel meclislerde, daha önce Arap kültüründe olmayan yeni tarz okuyuşları icra ederek dinleyenleri hayran bırakmış52, bu sayede Hicaz, Şam ve diğer bölgelerde eşine daha önce rastlanılmamış yeni bir mûsikî kültürü meydana gelmiştir. Bir yandan da Saib Hasir, Tuveys, İbn Miscah gibi mûsikîşinaslar Arap mûsikîsine yeni esaslar getirerek bu kültürü geliştirmişlerdir. Tuveys’in remel ve hezec usülünü îcâdı, Saib Hasîr’in yabancı

47

Rıza Savas, "Emevîler Devri Eğlence Hayatından Kesitler ve Dönemin Bazı Kadın Şarkıcıları", İstem, Konya 2006, c. IV, sy. 8, s. 59-61.

48 _{Shiloah, Music in the world of İslam: A socio-cultural study, s.18.; Farmer, George Henry,}

Tarihu’l-Mûsîkâ’l-Arabiyye, ter: Cercis Fethullah el-Muhâmî, Beyrut, s. 115.

49 _{Turabi, "Klasik İslâm Düşüncesinde Mûsikî Tasavvuru", Sanat ve Klasik, s.103.} 50

Bahriye Üçok, "İslâm'da Mûsikî Üzerine", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara- 1967, XIV, s.89.

51 _{İrfan Aycan vd., Emevîler Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı, s. 109.}

52 _{En-Nâtûr, "İslâma Göre Ses ve Mûsikî Sanatı", çev: Yrd. Doç. Dr. Ruhi Kalender-Dr. Adem Akın,}

19

besteleri Arap mûsikîsine uygun tarzda okumaya çalışması, İbn Miscah’ın yabancılar tarafından okunan şarkıları Arap mûsikîsine aktarması53_{, İran asıllı İbn Muhriz’in} yaşadığı bölgelerdeki eserleri sentez yapması, Garîz’in papazların hüzünlü bestelerinden etkilenerek yeni bir form oluşturması, İbn Miscah’ın Bizans, Şam ve İran ziyaretlerinden etkilenerek yeni bir mûsikî kültürü oluşturması bunlara örnek olarak verilebilir.54 Bu dönemde özel olarak mûsikîşinas yetiştiren teknik okul ve enstitü tarzı merkezler kurulmaya başlanmış ve bununla beraber mûsikî artık akademik bir hüviyete bürünmüştür.55

Bu dönemin önemli mûsikîşinasları arasında Tuveys, İbn Sayyâd, Saib Hasîr, İbn Süreyc, Ma‘bed, Cemîle, Azzetü’l-Meylâ, İbn Muhrîz, Hakem b. Meymun, Garîz, İbn Âişe, Mâlik b. Ebi’s-Semh, İbn Miscâh, Habbâbe, Sellâme, Huneyn el-Hirî, Yûnus el-Kâtib, Dehman lakaplı Abdurrahman b. Ömer, Sıyât, Abâdil b. Atiyye gösterilebilir.56 Bunlara ilaveten Ömer el-Vadî, Uttared, Dahaman el-Eşkar, Ahmed en- Nasîy, Ebû’l-Feyâz, İbrahim b. el-Heysem, İbrahim b. Cercîs, Hammâde b. Mabed, Hunefâu gibi kişiler gösterilebilir.57

Sonuç olarak özellikle I. Yezîd ve II. Velîd’in halifeliğinde mûsikî büyük bir himaye görmüştür. Bazı idarecilerin Şam’a göndermek üzere Hicaz’daki valilerine şarkıcı sipariş ettiklerini, üstelik bu uğraşı da devlet işlerini aksatacak kadar öncelediklerini öğrenmekteyiz.58

Velid b. Yezid şarkıcı Ma’bed’i huzura çağırır şarkılarını dinledikten sonra on bin dinar ihsanda bulunurdu. Hatta yol masrafları için ilaveten iki bin dinar da verirdi.59 Yezid b. Abdülmelik’in profesyonel mûsikîşinaslara çok büyük ihsanlarda bulunduğu, özellikle şarkıcı Habbâbe’ye olan hayranlığından dolayı haftalarca devlet işlerini aksattığı aktarılmıştır. Habbâbe’nin uduyla güzel şarkılar icra etmesi, halifenin Cuma namazını kıldırma görevini dahi başkasına tevdi etmesine yol açmış, onun devlet idaresinde söz sahibi olacak kadar yetkiyle donatılması

53 _{En-Nâtûr, "İslâma Göre Ses ve Mûsikî Sanatı", s.193.} 54 _{Aycan, Emeviler, s. 153-155.}

55 _{En-Nâtûr, a.g.m. , s.195.} 56

Aycan İrfan vd., s.109-145., Farmer, A History of Arabian Music, 59-89,

57

Et-Tahhân, Havi’l-fünûn ve Selvetü’l-Mahzûn, s. 108..

58 _{Aycan, İbrahim Sarıçam, s.144.}

59 _{Rıza Savaş, “Emevîler Devri Eğlence Hayatından Kesitler ve Dönemin Bazı Kadın Şarkıcıları”, İstem,}

20

yönetimde büyük zafiyetlere sebep olmuştur. Habbâbe’nin ölümünün ardından Yezîd de üzüntüsüne dayanamayarak ölmüştür.60

İslam tarihinde birçok devlet gibi Emevîler de kurulma, yükselme devrinin ardından Abbasîler tarafından hicri 131’de bozguna uğratılarak yıkılmışlardır. Savaş sonucunda ise harp meydanında Emevîler’e ait sayısız ud, tanbur, ney gibi mûsikî âletlerine rastlanmıştır.61