Muhtelif Konulara Dair Kaynaklar

1. Halîl b. Ahmed (175/791): Kitâbu’l-ayn.630

2. Ebû Nuaym Fadl b. Dukeyn (219/834): es-Salât.631 3. Ebû İshâk Cûzcânî (259/873): el-Mütercem.632

4. İbn Ebü’d-Dünyâ (281/894): Kitâbu’l-îdeydn.633

5. İbn Şâhîn (285/996): Kitâbu’l-îdeydn.634 6. İbn Ebû Âsım (287/900): el-Libâs.635 7. İbn Ebû Âsım (289/900): es-Sıyâm.636

8. Ebûbekir el-Mervezî (292/904): Kitâbu’l-îdeydn.637

9. Muhammed b. Nasr el-Mervezî (294/906): Ta'zîmü kadri's-salât.638 625 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 156.} 626 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 5, s. 328.} 627 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 156.} 628 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 5, s. 256.} 629 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 2, s. 521.} 630 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 6, s. 229.} 631 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 242.} 632 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 6, s. 252.} 633 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 5, s. 425.} 634 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 6, s. 66.} 635 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 2, s. 167.} 636 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 299.} 637 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 6, s. 86.}

10. Muhammed b. Nasr el-Mervezî (294/906): Kıyâmü'l-leyl.639 11. Ca’fer Firyâbî (301/913): es-Salât.640

12. Ca’fer Firyâbî (301/913): Sıfatü’l-münâfık.641 13. Ca’fer Firyâbî (301/913): Kitâbu’l-îdeydn.642

14. Ahmed b. Şuayb en-Nesâî (303/915): Amelü’l-yevmi ve’l-leyle.643

15. Ahmed b. Muhammed ed-Dîneverî (364/975): Amelü'l-yevm ve'l-leyle.644

16. Abdullâh b. Muhammed el-İsfahânî (369/979): Sevâbü'l-a'mâl.645

17. İbn Zeber er-Rib’î (379/989): Vasâya’l-ulemâ.646 18. Hatîb el-Bağdâdî (463/1071): el-Cehru bi’l-besmele.647

19. İbn Akîl (513/1119): el-Fünûn.648

20. Ebû Mûsâ el-Medînî (581/1185): el-Vezâif.649 21. Ebü’l-Kâsım İbn Asâkir (571/1176): ez-Zelâzil.650 22. Muhammed b. Abdülvâhid el-Makdisî: el-Muhtâra.651 23. Ebûbekir el-Hatîb: Kunût.652

638 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 61.} 639 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 3, s. 200.} 640 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 2, s. 518.} 641 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 181.} 642 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 6, s. 86.} 643 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 5, s. 190.} 644 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 6, s. 247.} 645 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 2, s. 314.} 646 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 3, s. 219.} 647 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 4, s. 299.} 648 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 444.} 649 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 4, s. 26.} 650 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 6, s. 255.} 651 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 415.} 652 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 6, s. 212.}

24. Ebûbekir Abülazîz b. Ca’fer: eş-Şâfî.653 25. el-Muammerî: Amelü’l-yevmi ve’l-leyle.654 26. Ebû İsmâîl el-Ensârî: el-Fârûk.655

27. Hüseyin b. el-Hasan el-Mervezî: Kitâbü's-sıyâm.656

İbn Receb’in Kaynak Kullanımına Dair Değerlendirme

Tespit ettiğimiz kaynaklardan yola çıkarak İbn Receb’in Fethu’l-Bârî’sinin tamamlanmamış olmasına rağmen zengin bir kaynak yelpazesi olduğunu söyleyebiliriz. Müellifin kaynak kullanımına dair öne çıkan ilk husus atıfta bulunduğu eserlerin oldukça erken döneme ait olmasıdır. Evet, onun kullandığı eserlerin çoğu hicrî ilk 4 asırın âlimlerinin yazdığı eserlerdir. Ayrıca maalesef büyük bir kısmı günümüze ulaşamamış olan Bakî b. Mahled’in Müsned’ine yaklaşık 30 kere atıfta bulunmuş olması bu kıymetli eseri görüp ondan istifade ettiğini göstermektedir.

İbn Receb’in şerhinde önemle üzerinde durduğu konulardan biri de illetler konusudur. Bu alanda farklı kaynaklardan istifade etmiştir. İlletler konusunda kendisinden en çok istifade ettiği âlim, bu alanın önde gelen şahsiyetlerinden Dârekutnî olmuştur. Dârekutnî’nin el-İlel’ine 47 yerde müracaat etmiştir. Ayrıca İbn Ebû Hâtim, Ebû Osmân el-Berzaî, Esrem, Tirmizî, Hallâl, Abdullah b. Ahmed b. Hanbel gibi âlimler ilel ilminde İbn Receb’in istifade ettiği âlimlerdir.

Müellif, mezhebî kabullerinin de etkisiyle Ahmed b. Hanbel’den çokça yararlanmıştır. Bu hususta suâlât tarzı eserlerin çokça kullanıldığını görmekteyiz. Örneğin Harb el-Kirmânî’nin hocası Ahmed b. Hanbel’e sorduğu sorulardan oluşan es-Suâlât’a 93, Hanbel b. İshâk’ın es-Suâlât’ına 43 kere başvurmuştur. Ayrıca Ca’fer b. Muhammed, Ebü’l-Hâris, Hasan b. Sevr, Ebû Dâvûd es-Sicistânî, müellifin bu alanda yararlandığı diğer âlimlerdir.

653 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 223.} 654 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 5,, s. 154.} 655 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 3, s. 109.} 656 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 4, s. 5.}

İbn Receb’in kaynak kullanımında dair dikkat çekici bir başka husus da müracaat ettiği şerhlerdir. Bu alanda en fazla İbn Abdülberr ve Hattâbî’den yararlanmış; bu iki âlimin şerhleri onun en fazla istifade ettiği eserler olmuştur. Temhîd ve İstizkâr’a toplam 200’den fazla, Hattâbî’nin şerhlerine ise 100’den fazla müracaat etmiştir. Ayrıca Ebü’l-Velîd İbnü’s-Saffâr, el-Mühelleb b. Ahmed b. Ebû Sufra, İbnü's-Salâh şerhlerinden yararlandığı diğer âlimlerdir.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

İBN RECEB’İN FETHU’L-BÂRÎ’DEKİ ŞERH METODU

Bu bölümde ele alınacak temel konular; İbn Receb’in sened ve metin değerlendirme metodu, kelimeleri tahlil metodu, hadislerin muhteva izahı, muhtelifü’l-hadîs alanında yaptığı değerlendirmeler ve Buhârî’nin Sahîh’inde kullandığı bâb başlıklarının değerlendirilmesi olacaktır. İlk olarak sened ve metin değerlendirme konusu ele alınacağı için bu alana dair bazı bilgileri aktaracağız.

Süyûtî, İbn Cemâa’dan (733/1333) nakille usûl-i hadîs’i şöyle tarif etmiştir: “Kendisiyle makbûl ve merdûd olması açısından sened ve metnin bilindiği kurallar bütünüdür.”657 _{Bu tarife bakıldığında muhaddislerin hem sened hem de metin}

değerlendirmesine verdiği önem göze çarpmaktadır. Öyleyse muhaddisler hadisin sıhhatini tespit noktasında sadece senedle meşgul olmamış bilakis hadisi hem sened hem de metin kriterlerine tâbi tutmuşlardır. Bu husus sahih hadisin şartları incelendiğinde de açık bir şekilde görülür. Zira hadis âlimlerine göre sahih hadisin şartları şunlardır:

1. Senedin muttasıl olması, 2. Râvilerin âdil olmaları,

3. Râvilerin zabt sahibi olmaları, 4. Şazlığın bulunmaması,

5. İlletin bulunmaması.658

Bu beş şarttan ilk üç tanesi senedle alakalı, son iki şart ise hem metin hem de senedle alakalıdır. Çünkü şaz ve illetli oluşun tespiti için mutlaka rivâyetler arasında mukayese yapmak gerekmektedir. Ayrıca şüzûz ve illet bulunması gerekçesine

657 _{Suyûtî, Tedrîbü’r-râvî, c. 1, s. 26.} 658 _{Suyûtî, Tedrîbü’r-râvî, c. 1, s. 60.}

binaen “senedin sıhhati metnin sıhhatini gerektirmez”659 şeklinde ifade edilen usûl kaidesi de muhaddislerin hadisin sıhhatini tespitte metne verdikleri ihtimamın bir başka göstergesidir.

3.1. İbn Receb’in Sened Tenkit Metodu

İbn Receb el-Hanbelî’nin Fethu’l-Bârî’deki sened tenkit metodu incelendiğinde onun hadisçiliğinin daha çok konuyla alakalı farklı kaynaklardan getirdiği rivâyetleri değerlendirirken ortaya çıktığı görülecektir. Buna gerekçe olarak Buhârî’nin hadislerinin sıhhati noktasındaki genel kabul gösterilebilir. Bununla birlikte aşağıda örneği verileceği üzere bazı noktalarda Buhârî’ye tenkitleri de bulunmaktadır.

Buhârî’nin muallâk olarak getirdiği isnadların tespiti şârihlerin üzerinde durduğu konulardandır. İbn Receb de diğer şârihler gibi muallâk isnadlar üzerinde durmuştur. Örneğin Buhârî,

ملس نم ملسملا

هديو هناسل نم نوملسملا

Müslüman, diğer Müslümanların elinden ve dilinden emin olduğu kimsedir.”660

hadisinin senedini Şa’bî Abdullah b. Amr olarak muallâk aktarmıştır. İbn Receb hemen bu muallâk isnadın mevsûl halini okuyucunun dikkatine sunmuştur. Bu muallâk isnadın mevsûl şekli şöyledir: Şu’be Abdullah b. Ebü’s-Sefer ve İsmâîl b. Ebû Hâlid Şa’bî Abdullah b. Amr.661

Muallâk olan isnadın muttasıl olarak tespitine dair bir başka örnek de şudur: Buhârî, İbn Mes’ud’un (r.a) aktardığı “Yakîn, imanın tamamıdır.” rivâyetini sened zikretmeden muallâk olarak aktarmış, İbn Receb ise bu sözün senedini tespit edip zikretmiştir. Mezkûr rivâyet; A’meş Ebû Zabyân Alkame İbn Mes’ûd tarikiyle aktarılmıştır.662

659 _{Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed es-Sehâvî, Fethu’l-muğîs bi} şerhi elfiyyeti’l-hadîs, I-IV, thk. Ali Hüseyin Ali, Mektebetü’s-sünne, Mısır, 2003, c. 1, s. 119. 660 _{Buhârî, “İmân”, 3.}

661 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 71.} 662 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 55.}

İbn Receb, Buhârî’nin bazı değerlendirmelerine katılmadığı zaman bunu açıkça belirtmektedir. Örnek olarak Buhârî’nin, İbn Abbâs tarikiyle rivâyet etmiş olduğu Rasûlullah’ın (s.a.s.), eşi Meymûne (r.anhâ) ile birlikte aynı kaptan yıkandığını bildiren rivâyet gösterilebilir.663 Buhârî bu rivâyeti önce, Ebû Nuaym İbn Uyeyne Amr Câbir b. Zeyd İbn Abbâs tarikiyle aktarmış, ardından İbn Uyeyne’nin daha sonraki rivâyetinde İbn Abbâs’tan sonra senede Meymûne’yi (r.anhâ) eklediğini bildirmiştir. Buhârî’ye göre doğru isnad, ilk senedde olduğu gibi İbn Abbâs yoluyla aktarılan isnadtır. Ancak İbn Receb, Buhârî’nin bu tercihine katılmamaktadır ve birçok hadis hâfızının Buhârî’ye ihtilaf edip isnadlarında Meymûne’yi (r.anhâ) zikrettiklerini söyler. Ayrıca metin noktasında da müdahalede bulunan müellif, bu konunun İbn Abbâs tarafından bilinemeyecek mahrem bir konu olduğuna dikkat çekmiştir. İbn Receb, Buhârî’nin tercihini vehim olarak değerlendirmiştir.664

İbn Hacer’e göre Buhârî’nin Ebû Nuaym isnadını tercih etmesinin gerekçesi, muhaddislerin ihtilaflı durumlarda kullandıkları tercih sebeplerinden birisi olan hadisi önce işiten râvinin rivâyetinin öncelenmesi kaidesidir.665 Buhârî de bu kaideyi uygulamış ve Ebû Nuaym’ın İbn Uyeyne’den semâının daha eskiye dayanmasından dolayı Meymûne’nin (r.anhâ) zikredilmediği isnadı tercih etmiştir.

Bu konuda farklı görüşlerin ileri sürülmesinin sebebi âlimlerin tercih sebeplerine yaklaşım farklılığı olmuştur. Buhârî semâın daha eskiye dayanmasını tercih sebebi görürken, İbn Receb râvilerin çokluğunu tercih sebebi görmüştür. Bu farklı yaklaşım doğal olarak sonuca yansımıştır.

İbn Receb’in Buhârî’nin isnadını yönelttiği tenkitlerden bir diğeri de şu rivâyettir:

مهيلعو مكلف اوئطخأ نإو ،مكلف اوباصأ نإف ،مكل نولصي

663 _{Buhârî, “Ğusl”, 3.} 664 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 238.} 665 _{İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 622.}

“İmamlar sizin için namaz kıldırırlar. Eğer isabet ederlerse/doğru kıldırırlarsa hem sizlere hem de onlara sevap vardır. Eğer yanlış kıldırırlarsa size sevap onlara günah vardır.”666 _{Hem bu rivâyeti tahrîc etmek, hem de senedde bulunan}

Abdurrahmân b. Abdullah b. Dînâr’dan hadis aktarmak noktasında Buhârî’nin teferrüd ettiğini yani; Müslim’in rivâyet etmediği halde sadece Buhârî’nin rivâyet ettiğini söyleyen İbn Receb, İbn Maîn ve başka münekkitlerin Abdurrahmân b. Dînâr’ı tazîf ettiğini, Ali b. Medînî’nin “Onun rivâyetlerinden bir kısmında, başkaları tarafından rivâyet edilmeyen münkerler vardır. Hadisleri zayıflar kategorisine yazılır.” diyerek cerh ettiğini aktarmıştır.667

İbn Receb bazen de vehim olduğu gerekçesiyle Buhârî’nin isnadına tenkit yöneltir. Gusül bölümünde aktarılan senedi örnek olarak zikredebiliriz. Buhârî “Kadının cinsel uzvundan erkeğe isabet eden şeylerin yıkanması” bâbında üç farklı sened aktarmıştır. Aktardığı senedler şu şekildedir:

Ebû Ma’mer Abdü’l-Vâris el-Hüseyin Yahyâ Ebû Seleme Atâ b. Yesâr Zeyd b. Hâlid el-Cühenî (sahâbî) Osmân b. Affân.

… Yahyâ Ebû Seleme Urve b. ez-Zübeyr Ebû Eyyûb el-Ensârî.

Müsedded Yahyâ Hişâm b. Urve Urve b. ez-Zübeyr Ebû Eyyûb el- Ensârî Übeyy b. Ka’b.668

İbn Receb rivâyetleri aktardıktan hemen sonra yukarıda verdiğimiz ikinci ve üçüncü senedi değerlendirmeye başlar. İkinci senede göre, Ebû Eyyûb hadisi doğrudan Hz. Peygamber’den dinlemiş, üçüncü senedde ise Übeyy b. Ka’b vasıtasıyla almıştır. Müellif, Ebû Eyyûb’un hadisi doğrudan Allah Resûlü’nden aldığına işaret eden ikinci senedin vehim olduğuna dikkat çekip buna delil olarak üçüncü senedi göstermiştir. Zira üçüncü senedde, Ebû Eyyûb hadisi doğrudan Hz.

666 _{Buhârî, “Ezân”, 55. Ahmed b. Hanbel’in rivâyetindeki ziyadeyi dikkate aldığımız için hadisi,}

“Eğer isabet ederlerse/doğru kıldırırlarsa hem sizlere hem de onlara sevap vardır.” şeklinde tercüme ettik. Zira Müsned’deki ibare şu şekildedir: “ _{ْمُهَل َو ْمُكَلَف اوُباَصَأ ْنِإَف”. Bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, c. 14,} s. 299, h. 8663. İbn Hacer de hadisin bu şekilde anlaşılması gerektiğine atıfta bulunmuştur. Bkz. İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, c. 2, s. 573.

667 _{İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, c. 4, s. 142.} 668 _{Buhârî, “Gusül”, 29.}

Peygamber’den almamış, Übeyy b. Ka’b’tan öğrenmiştir. İbn Receb bu vehime Dârekutnî’nin de temas ettiğini belirterek onu referans göstermiştir.669

İbn Receb’in Dârekutnî’den referansla gündeme getirdiği vehime İbn Hacer de dikkat çekmiş, ancak onun değerlendirmesi vehmi ortadan kaldırmaya yönelik olmuştur. İbn Hacer’e göre Ebû Eyyûb, hadisi hem doğrudan Allah Resûlü’nden (s.a.s.) dinlemiş hem de Übeyy b. Ka’b’tan almıştır. Zira Übeyy b. Ka’b vasıtasıyla aktardığı rivâyette, doğrudan Hz. Peygamber’den aktardığı rivâyette bulunmayan bir kıssa yer almaktadır. Bu durum iki isnadın sıyâkının farklı olduğunu göstermektedir. Ayrıca Ebû Eyyûb’un hadisi doğrudan Hz. Peygamber’den dinlediğini gösteren sened ile Übeyy b. Ka’b vasıtasıyla aldığını gösteren sened karşılaştırıldığında, Ebû Seleme’nin Hişâm b. Urve’den kıymet, yaş ve ilim bakımından daha üstün olduğu görülecektir. Yani İbn Hacer’e göre şayet bir tercihte bulunmak gerekirse Ebû Eyyûb’un hadisi doğrudan Allah Resûlü’nden aldığını gösteren Ebû Seleme tarikini tercih etmek gerekir. İbn Hacer, Ebû Eyyûb’un hadisi doğrudan Hz. Peygamber’den de aldığını ispat etmek için Dârimî670 ve İbn Mâce’nin671 rivâyetlerini delil göstermiştir.672

Hadis kaynakları içerisinde en sahih olan kitap, Buhârî’nin Sahîh’i, ardından da Müslim’in Sahîh’idir.673 _{Buradaki öncelik kitabın tamamı itibariyledir. Ayrı ayrı her}

bir hadis için aynı öncelik durumu söz konusu olmayabilir. Örneğin, Buhârî, Yahyâ b. Sâlih Fuleyh b. Süleymân Hilâl b. Ali Enes b. Mâlik kanalıyla

لاقف ،ربنملا يقر مث ،ةلاص ملسو هيلع الله ىلص يبنلا انب ىلص :لاق ،كلام نب سنأ نع

:عوكرلا يفو ةلاصلا يف

«

مكارأ امك يئارو نم مكارلأ ينإ

»

669 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1 s. 331. Dârekutnî yukarıda İbn Receb’in temas ettiği vehime el-} İlel’inde temas etmiştir. Bkz. Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed ed-Dârekutnî, el-İlelü’l-vâride fî ehâdîsi’n-Nebeviyye, I-XV, thk. Mahfûzu’r-Rahmân Zeynullah es-Selefî vd., Dâru Taybe, 1985,

Riyad, c. 3, s. 32.

670 _{Abdullah b. Abdurrahman ed-Dârimî, Sünen, thk. Ammâr et-Tayyâr ve İzeddîn Dallî,}

Müessesetü’r-risâle, Beyrut, 2017, “Tahâret”, 73.

671 _{İbn Mâce, “Teyemmüm”, 110.} 672 _{İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 673.}

673 _{Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî, Ulûmu’l-hadîs,}

Rasûlullah (s.a.s.) bize namaz kıldırdı, sonra minbere çıkıp namaz ve rukû’ hakkında şöyle buyurdu: “Ben sizi önümden gördüğüm gibi arkamdan da görüyorum.”674 _{hadisini aktarmıştır. İbn Receb değerlendirmesine Müslim’in}

isnadına atıfta bulunarak başlar ve onun bu hadisi Şu’be ve Saîd b. Ebû Arûbe’nin Katâde kanalıyla aktardığını söyler.675 _{Ardından Buhârî’nin, Müslim’in bu hadiste}

tercih ettiği isnadı neden tercih etmediğine değinen müellif gerekçe olarak Müslim’in isnadındaki Katâde’nin semâını tasrih etmemesi üzerinde durur. Buhârî ise Sahîh’inde, Fuleyh b. Süleymân’ın Hilâl b. Ali tarikiyle aktardığı başka hadisler de aktarmıştır.676 _{Öyleyse Buhârî bu tariki bildiği için tercih etmiştir.}

İbn Receb daha sonra Hilâl b. Ali ve Fuleyh b. Süleymân’ı incelemeye başlamıştır. Hilâl için; İmam Mâlik ve diğer muhaddislerin kendinden hadis rivâyet ettiğini, hadisi yazılabilecek bir şeyh olduğunu belirtmiş, Fuleyh b. Süleymân’la alakalı ise; İbn Maîn (233/848), Ebû Hâtim ve Nesâî’nin, Fuleyh’in kavî olmadığını belirttiklerini, ayrıca İbn Maîn’in “Kendisiyle ihticâc edilmez.” diyerek tazîf ettiğini, Ebû Kâmil’in, Fuleyh’in hadisinden sakındığını, Ebû Zur’a er-Râzî’nin de (264/878) Fuleyh’i tazîf ettiğini aktarmıştır. Tüm bu değerlendirmelerin ardından İbn Receb, Müslim’in tercih ettiği Şu’be Katâde Enes tarikinin, her ne kadar Katâde semâını tasrih etmese de Fuleyh Hilâl Enes tarikinden daha güçlü olduğu sonucuna varmıştır.677 _{Bu örnekte, İbn Receb hem Buhârî’nin tercihine tenkitte}

bulunmuş hem de Müslim’in isnadını daha sahih kabul etmiştir.

İbn Receb, Buhârî’deki bir isnadı değerlendirirken mukayese yaparak diğer kaynaklardaki isnadlara da atıf yapmaktadır. Örneğin Ebû Âsım İbn Cüreyc İbn Ebî Müleyke Urve b. Zübeyr Mervân b. el-Hakem Zeyd b. Sâbit tarikiyle aktarılan hadiste Zeyd b. Sâbit, Mervân’a

ىلوطب أرقي ملسو هيلع الله ىلص يبنلا تعمس دقو ،راصقب برغملا يف أرقت كل ام

نييلوطلا

674 _{Buhârî, “Salât”, 40.}

675 _{Müslim, “Salât”, h. 425.}

676 _{Bkz. Buhârî, “Cenâiz”, 32, 70, “Bedu’l-halk”, 8.} 677 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 2, s. 276-277.}

“Neden akşam namazında kısâr-ı mufassaldan okuyorsun. Hâlbuki ben Rasûlullah’ın (s.a.s.) tûle’t-tûleyn (iki uzun sureden daha uzun olanı) okuduğunu işittim.”678 _{demiştir. Hadisi aktardıktan sonra diğer isnadlara değinen İbn Receb,}

Nesâî’nin bu hadisi iki ayrı tarikten aktardığını belirtmiştir. Tariklerden birisi; Şuayb b. Ebî Hamza Hişâm b. Urve Urve b. Zübeyr Âişe679 _{tariki, diğeri ise; Ebü’l-}

Esved Urve b. Zübeyr Zeyd b. Sâbit680 _{tarikidir. Ayrıca bu hadis, Yahyâ el-}

Kattân (198/813), Leys b. Sa’d (175/791), Hammâd b. Seleme (167/784) tarafından şu tarikle aktarılmıştır: Hişâm b. Urve Urve b. Zübeyr Zeyd b. Sâbit. İbn Receb, İbn Hibbân681 _{ve Dârekutnî’nin}682 _{bu isnadı tashih ettiği bilgisini aktarmıştır.}

Değerlendirmesine devam eden müellif, Hişâm b. Urve merkezli ihtilafa dikkat çekmiştir. Hişâm’dan sonra isnadlar şu şekildedir:

1. Hişâm Urve Âişe, Hişâm Urve Zeyd b. Sâbit, Hişâm Urve Ebû Eyyûb ve Zeyd b. Sâbit (birlikte aktarmışlar).

2. Hişâm Urve Ebû Eyyûb veya Zeyd b. Sâbit (şek ile aktarılmış).

3. Hişâm Urve- Mervân Zeyd b. Sâbit, Hişâm Urve (mürsel olarak aktarılmış).

Görüldüğü gibi isnadla alakalı geniş bir mukayese yapan İbn Receb, son olarak isnaddaki bu iztırab yüzünden Müslim’in hadisi aktarmadığına değinmiştir. Çünkü Müslim’e göre bu isnadlardan doğru olan, Mervân’ın senedde yer aldığı isnaddır. Ancak o, Mervân’dan münferiden hadis rivâyet etmediği için bu hadisi kitabına almamayı tercih etmiştir.683

İbn Receb’in sened değerlendirmesiyle alakalı öne çıkan diğer hususlar şunlardır:

678 _{Buhârî, “Ezân”, 97.}

679 _{Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-Nesâî, es-Sünen, Müessesetü’r-risâle, Beyrut, 2015,}

“İftitâh”, 67.

680 _{Nesâî, “İftitâh”, 67.}

681 _{İbn Hibbân, es-Sahîh, h. 1836.}

682 _{Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed ed-Dârekutnî, el-İlzâmât ve’t-tettabbu’, thk. eş-Şeyh}

Abdurrahmân Mukbil b. Hâdî, Dâru kütübi’l-ilmiyye, Beyrut, 1985, s. 314.

1. Senedde zikredilen râviyi tanıtması. Örneğin, Ümeyr b. Habib isimli ravinin sahabî olduğunu ifade etmiştir.684

2. Konuyla alakalı zikretmiş olduğu rivâyetlerin isnadı hakkında hüküm belirtmesi. Örneğin, İbn Huzeyme ve Hâkim’in, İbn Ömer’den rivâyet ettiği: “Biz bir insanı yatsı ve sabah namazlarında görmediğimizde onun hakkında kötü düşünürdük.”685 _{hadisinin isnadının sahih olduğunu belirtmiştir.}686

3. Ravilerin sika ve zayıf olma açısından durumunu belirtmesi. Örneğin, Süleymân b. Bilâl isimli ravi hakkında “sika-sebt” ifadesini kullanmıştır.687

Abdulkerîm Ebû Ümeyye isimli raviyi ise “metrûku’l-hadîs” diyerek cerh etmiştir.688

4. Hadisin isnadında merfû ve mevkûf olması açısından bir ihtilaf bulunması halinde bu ihtilafı zikretmesi ve tercihini açıklaması. Örneğin, Huzeyfe’den (r.a) “İslâm sekiz hissedir: İslâm bir hisse, namaz bir hisse, zekât bir hisse, hac bir hisse, ramazân bir hisse, cihâd bir hisse, ma’rûfu emretmek bir hisse, münkerden sakındırmak bir hissedir. Hiçbir hissesi bulunmayan kimse hüsrana uğramıştır.”689

şeklinde aktarılan rivâyetin merfû ve mevkûf tariklerinin bulunduğu daha doğrusunun mevkûf olanı olduğunu belirtmiştir.690

5. İbn Receb bazen râvilerin tabakalarına temas etmektedir. Ukaylî’den yaptığı alıntı buna örnek olarak verilebilir. “Ukaylî, Abdullah b. Dînâr’ın talebelerinin üç tabaka olduğunu zikretmiştir. Mâlik, Şu’be, Süfyân b. Uyeyne gibi güvenilir olanlar. Süheyl, Yezîd b. el-Hâd ve İbn Aclân gibi şeyh691 _{olanlar. Ukaylî, bunların Abdullah}

684 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 54.}

685 _{Ebû Bekr Muhammed b. İshâk b. Huzeyme es-Sülemî en-Nîsâbûrî, Muhtasarü’l-muhtasar mine’l-} müsned ani’n-nebî sallallāhu aleyhi ve sellem bi-nakli’l-adl ani’l-adl mevsûlen ileyhi sallallâhu aleyhi ve sellem min ğayri kat’ fi’l-isnâd ve lâ cerh fî nâkıli’l-ahbâri’lletî nezküruhâ bi meşîeti’llâhi Teâlâ, I-

IV, thk. Muhammed Mustafâ el-A’zamî, el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrut 2003, c. 2, s. 370; Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed Hâkim en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek alâ’s-sahîhayn, I-IV, thk. Mustafâ Abdulkâdir Atâ, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1990, c. 1, s. 330.

686 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 4, s. 39.} 687 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 68.} 688 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 3, s. 279.}

689 _{Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân el-Heysemî, Mecma’u’z-zevâid ve menba’u’l-} fevâid, I-X, thk. Hüsâmüddîn el-Kudsî, Mektebetü’l-kudsî, Kahire, 1994, c. 1, s. 38, h. 108.

690 _{İbn Receb, Fethu’l-Bârî, c. 1, s. 64.}

691 _{Zehebî, şeyh kavramını tadîl lafızlarının en aşağı derecesinde değerlendirmiştir. Bkz. Mîzânü’l-} i’tidâl fî nakdi’r-ricâl, I-IV, thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Dâru’l-ma’rife, Beyrut, 1963, c. 1, s. 4.

b. Dînâr’dan rivâyetlerinde ıztırâb olduğunu söylemiştir. Son tabaka ise zayıf ravilerdir. Bunlar Abdullah b. Dînâr’dan münker rivâyetlerde bulunurlar. Ancak bu rivâyetler Abdullah b. Dînâr’a değil, zayıf ravilere hamledilir.”692

6. İbn Receb bazen isnadı tam olarak zikreder, bazen sadece sahabî ravisini zikreder, bazen isnadı muhtasar olarak aktarır, bazen de isnadı tamamen hazf eder. Örneğin, Rasûlullah’tan aktarılan “Bana, hiçbir şeyi Allah’a ortak koşmamak üzere biat ediniz.”693 hadisinin senedini; Ebü’l-Yemân Şuayb Zührî Ebû İdrîs Âizullah b. Abdullah Ubâde b. es-Sâmit Rasûlullah, şeklinde tam olarak aktarmıştır.694 _{“İbn Abbâs, teyzesi Meymûne’nin yanında geceledi.”}695 _hadisini

sadece sahabî ravisini zikrederek aktarmıştır.696 _{“Müslüman, diğer Müslümanların}

elinden ve dilinden emin olduğu kimsedir.”697 hadisinin isnadını; Şa’bî Abdullah b. Amr Rasûlullah şeklinde muhtasar olarak aktarmıştır.698 _{“Rasûlullah (s.a.s.) öğle}

namazını zevalden sonra/güneşin en sıcak olduğu vakitte kılardı.”699 _{rivâyetinde ise}

isnadı tamamen hazf etmiştir.700

7. İbn Receb konuyla alakalı getirmiş olduğu rivâyetin isnadının Buhârî’nin

Belgede İbn Receb el-Hanbelî’nin Hadis Şerhçiliği (Fethu’l-Bârî Örneği) (sayfa 132-145)