1.2. NECMEDDÎN KÜBRÂ‟NIN HAYATI
1.2.1. Menkıbevî Hayatı
1.2.1.2. Moğollar‟ın Harezm‟i Ġstilâsı ve ġehîd Edilmesi
“Tatarlar‟ın, diğer adıyla Moğollar‟ın Ġslâm diyârına giriĢleri hâdisesini kaleme almaktan yıllarca çekindim. Bu olayları kaydetmeyi hiç de istemiyordum. Bazen bunu yazmanın gereğine inanıyor, bazen de vazgeçiyordum. Ġslâm‟ın ve müslümanların ölüm haberlerini ve baĢlarına gelen büyük felâketi yazmak kimin
188 Câmî, ss. 592-594.
189 Necmeddîn Kübrâ‟nın Ģeyhleriyle yaĢadıkları ile ilgili olarak bkz. Elizabeth Ross Alexandrin, “The Sciences of Intuition and the Riches of Inspiration: Najm al-Dîn Kubrâ in Jâmî‟s Nafahât al-Uns”, ss. 284-297.
54
kolayına gelebilir? KeĢke annem beni doğurmasaydı, keĢke bu büyük felâketten evvel ölüp gitseydim. Adım ve sanım unutulsaydı da bu olayla karĢılaĢmasaydım, böyle bir olayı yaĢamasaydım.”190
Devrin meĢhur tarihçisini bu kadar hüzne boğan ve olayları yazmakla yazmamak arasında bırakan büyük bir katliamı Ġslâm dünyası daha önce hiç yaĢamamıĢtı. Halkın büyük bir kısmının canını ya da malını kaybettiği böyle bir felâketin, insanları çeĢitli efsâneler ve kahramanlıklar üretmeye sevk ettiği muhakkaktır. Elbette olayların dînî, siyâsî ve sosyal bazı sebepleri vardır. Fakat halk bunları, büyük Ģahısların haksız yere öldürülmelerine veya gönüllerinin kırılmasına bağlamaktan memnuniyet duymuĢtur. ĠĢte Necmeddîn Kübrâ‟nın halk nezdinde, Harezm kuĢatmasından önce, kuĢatma sırasında ve Ģehîd olurken oynadığı rolü böyle bir ortamı ve zihnî paradigmayı göz önüne alarak yorumlamak zarûridir.
Peki Moğol istilâsı niçin vuku buldu? Menkıbelere baktığımızda, halifesi Mecdüddîn Bağdâdî‟nin haksız yere katledilmesi karĢısında Necmeddîn Kübrâ‟nın sultana cevabı “Bunun diyeti senin baĢın olacak!” sözüdür. Bunu yapacak olanlar ise kısa bir süre sonra ortaya çıkacak olan Moğollar‟dır. Hâdise Ģu Ģekilde geliĢmiĢtir:
Bir gün Bağdâdî derviĢleriyle birlikte oturuyordu. Sekr hâli kendisine galip geldi ve Ģöyle dedi: “Deniz kenarındaki bir kaz yumurtasıydık, Ģeyh ise bir kuĢ idi.
Terbiye kanadını bizim üzerimize örttü, yumurtadan çıktık. Kaz yavrusu gibi denize gittik, o kenarda kaldı.”
ġeyh Kübrâ kerâmet nûruyla bu sözü bildi. Dilinden Ģunlar döküldü: “Deryâda ölsün!” Mecdüddîn bunu iĢitince korktu, Sa‟deddîn Hammûye'nin huzuruna geldi, yalvarıp yakardı ve Ģöyle dedi: “ġeyh müsait olduğu bir zaman haber
et de gidip özür dileyeyim.” ġeyh de semâ‟ esnasında bir ara hoĢhâl oldu. Sa‟deddîn,
Mecdüddîn‟e haber verdi. Mecdüddîn yalın ayak geldi. Ġçi ateĢ dolu bir leğeni baĢı üzerine koyarak pabuç çıkardıkları yerde durdu. ġeyh ona bakarak Ģöyle dedi: “PeriĢan sözlerinden özrünü dervîĢâne diliyorsun. Din ve imânını selâmete ilettik,
190 Ġbnü‟l-Esîr, XII, 358. Hodgson ise bu hadiseyi Ģu sözleriyle özetler: “Ne olursa olsun, böylesi bir
terör daha önce hiç vâki olmamıĢtı.” Bkz. M.G.S. Hodgson, Ġslâm’ın Serüveni, haz. Heyet, Ġz
55
fakat baĢını vereceksin ve deryâda öleceksin. Biz de senin ardından gideriz, nice serdârların baĢları ve Harezm meliki de senin yüzünden gider ve âlem harap olur.”
Bağdâdî, Ģeyhinin ayağına kapandı. Ama yine de bir zaman sonra onun dediği zuhûr etti. Mecdüddîn, Harezm‟de vaaz ediyordu. Sultan Muhammed‟in anası gayet güzel bir kadındı ve onun vaazlarına geliyordu. Bazen ziyâretine bile giderdi. Ġddiacılar fırsat kolladılar. Sultanın aĢırı sarhoĢ olduğu bir gecede ona Ģöyle bir Ģey arzettiler: “Ananız Ġmam Ebu Hanîfe mezhebince Ģeyhin nikâhlısı olmuĢtur.” Sultan had safhada huzursuz oldu ve “Onu Dicle‟ye atın.” diye emretti, attılar.
Haber ġeyh Kübrâ‟ya ulaĢtı, hâli değiĢti ve Ģöyle dedi: “Ġnnâ lillâhi ve innâ
ileyhi raciûn. Oğlum Mecdüddîn‟i suya attılar, öldü.” BaĢını secdeye koydu. Uzun
bir zaman secdede kaldı. BaĢını secdeden kaldırdı ve Ģöyle dedi: “Hz. Ġzzet'ten Ģunu
istedim: Oğlum Mecdüddîn‟in diyetini Sultan Muhammed‟in mülkünden ala!”
Sultana haber verdiler. Son derece piĢman oldu, yaya olarak Hz. ġeyh‟e geldi. Bir leğen dolusu altın getirdi. Üzerine de bir kılıç ve bir kefen koydu ve: “Diyet
istiyorsanız iĢte altınlar, kısas diyorsanız iĢte kılıç!” dedi.
ġeyh cevap olarak, “Bu Kitap‟ta takdir edildi.” (Ġsra, 17/58) âyetini okudu. “Onun diyeti senin mülkündür. Senin de, birçok kiĢinin de baĢı gider. Biz de sizin
yüzünüzden gideriz.” diye de ekledi. Sultan Muhammed ümitsiz bir vaziyette geri
döndü. Kısa bir zaman sonra Cengiz Han hurûc etti. Olan oldu.191 ***
Hacı BektâĢ Vilâyetnâmesi‟nde geçen aĢağıdaki menkıbede ise Ġslâm
âleminde derin yaralar açan Moğollar‟ın Bağdat‟ı istilâsı ve Abbâsî hilâfetine son vermesi, Necmeddîn Kübrâ‟nın kitabına ilgi göstermeyip suya atan padiĢahtan incinmesine bağlanmıĢtır. Olay Ģöyle cereyân etmiĢtir:
ġeyh rasad bilgisine ait bir kitap yazıp Bağdat padiĢahına sundu. Bu kiĢi Abbasoğulları‟ndandı. Bağdad, Cezâyir, Kürdistan ve Musul onun elindeydi. Fakat aklı biraz kıttı. ġat ırmağının kıyısında yüce bir köĢk yaptırmıĢtı. Oturduğu yerin duvarında, ġat ırmağına karĢı pencereler açtırmıĢtı. Oturur, bu ırmağı seyreder
191
56 dururdu. Aynı zamanda elinde ne varsa suya atardı. Vezirler, “Neden böyle
yapıyorsun?” diye sorduklarında, “Suyun sesi hoĢuma gidiyor.” derdi.
ġeyh Kübrâ yazdığı kitabı götürüp bu padiĢaha verince, o bir müddet kitaba baktı, sonra pencereden suya atıverdi. Vezirler “Aman, ne yapıyorsun? Böyle yüce,
üstün, olgun, bilgin kiĢi ömrünü sarf etmiĢ, rasad bilgisine ait eĢsiz bir kitap yazmıĢ sana getirip sunmuĢ. Sen ise onu suya attın, iyi bir iĢ yapmadın.” dediler. PadiĢah
yine âdeti üzere “Suyun sesi bana hoĢ geliyor, o yüzden attım.” diye cevap verdi. Necmeddîn Kübrâ bu durumu görünce, pek incindi. Mahzun bir halde dıĢarı çıktı, vezirler de çıktılar. ġeyh, vezirlere “Bu yaptığı iĢ nedir? Rasad bilgisi gibi bir
bilgiye ömrümü harcadım, bunca zamandır uğraĢıp bir kitap yazdım, ona sundum, tuttu, suya atıverdi. Benim zahmetim hiçe gitti.” dedi. Vezirler, “Ne yapalım, deli bir adam, aklı kıt, biz de bu hâlinden incinip duruyoruz. Cin mi tutuyor nedir? Dâima böyle yapıyor. Neden yapıyorsun deyince de kızıyor.” dediler.
ġeyh oradan kalkıp yola düĢtü. Bu padiĢaha kinlendi. Ġçinden “Sana bir iĢ
edeyim ki, âlemde destân olsun, söylensin dursun.” dedi. DeĢt-i Kıpçak‟tan ötede,
Tataristan ülkesi vardı. O ülkede Cengiz Han adlı bir melik hüküm sürmekteydi. On oğlu vardı.192
Necmeddîn Kübrâ da bütün bilgilerde eĢsizdi. ġeyh, Cengiz‟in oğullarından her birinin tâlihine baktı. Onların birinin adı Kâvus Han‟dı. ġeyh onun tâlihini pek kuvvetli buldu. Cengiz Han‟a gidip “Ben bütün bilgilerde eĢsizim,
oğlunun tâlihine baktım, eğer ona asker verir Bağdad padiĢâhına gönderirsen bütün memleketleri alır, hiç kimse ona karĢı koyamaz.” dedi. Cengiz Han onun sözüne
inanmadı. “Atalarımız, dedelerimiz nice kere asker çektiler, onlarla baĢa
çıkamadılar. Ben oğlumu yollamam.” dedi. ġeyh Kübrâ, “Ben bulup anladığım Ģeyi söylüyorum. Sözüme inanmıyorsun. Ayın filan gecesi ay tutulacak, gör de bak, sözüm yalan mı gerçek mi?” dedi. Cengiz, “Bakalım, görelim. O gece dediğin gibi, ay tutulursa, oğlumu yollarım.” diye cevap verdi.
Necmeddîn Kübrâ‟nın dediği gece ay tutuldu. ġeyh, Cengiz Han‟ın sarayına gelip kapıcılara “Girin, padiĢâha haber verin, ay tutuldu.” dedi. Kapıcılar, “Uyuyor,
192 Bu bilgilerin tarihî gerçeklere uymadığı açıktır. Zîrâ Cengiz Han‟ın Cuci, Çağatay, Ögedey ve Tuluy adlarında dört oğlu ile beĢ kızı vardı. Bkz. Mustafa Kafalı, “Cengiz Han”, DĠA, VII, 369.
57
uyandıramayız.” dediler. ġeyh oradan koĢtu, Ģehir halkına “Ay tutuldu, tas, tepsi, leğen, hâsılı bakırdan yapılma her ne varsa çalın da bu ay tutulması geçsin.” diye
seslendi. Bunu duyan halk da hemen eline geçirdiği Ģeyi çalmaya baĢladı. ġeyhin maksadı padiĢâhın uyanmasını sağlamak ve sözünün doğru olduğunu ispat etmekti.
Gürültü çoğalınca Cengiz Han uyandı, “Bu nedir?” dedi. “Ay tutuldu.” dediler. Ayağa kalktı, sahiden de ay tutulmuĢtu. ġeyhin sözüne inandı, oğluna yüz bin göçer Tatar evi verdi, oğlan, kız, kavim, kabile hepsini Ģeyhle gönderdi. Onlarla beraber bir de ulu keĢiĢ yolladı. O vakit Tatar, Ġsa dinindendi.193
Kâvus Han o yüz bin Tatar eviyle yürüdü, günün birinde Bağdad‟a geldi. Bağdad padiĢahına haber verdiler, o da asker topladı. Kâvus Han‟a karĢı mücâdele etti. Fakat savaĢta yenildi. Kâvus Han Bağdat‟ı aldı, bütün Irak‟a hükmetmeye baĢladı. Necmeddîn Kübrâ‟nın amacı öç almaktı, maksadına ulaĢtı. Kâvus Han‟dan izin aldı, iĢine gitti.194
***
AĢağıdaki menkıbelere göre, Moğol istilâsının gerçekleĢmesine neden olan olayların baĢ aktörü ġeyh Kübrâ, Harezm savunması esnasında da önemli görevler üstlenmiĢ, hem bir velî olarak çeĢitli kerâmetler göstermiĢ hem de kahraman bir savaĢçı gibi mücâdele vermiĢtir. Hattâ Ģehîd olurken bile baĢını vuran kiĢinin müslüman olması için gayret göstermiĢtir. En sonunda da hayır ve Ģerrin sadece Yüce Allah‟tan olduğunu belirterek teslimiyet halindeki bir sûfî portresi çizmiĢtir. Onun Harezm kuĢatması ve savunması esnasındaki menkıbelerini takip edelim:
193 Bu bilgide bir yanlıĢlık olmalıdır. Çünkü Cengiz Han zamanında Moğolların Ģamanist oldukları bilinmektedir. Moğollar, müslüman ve hrıstiyan milletlerle ilk defa istilâ sırasında karĢı karĢıya gelmiĢlerdir. Onlar genellikle diğer din ve inanç mensuplarına hoĢgörüyle yaklaĢmıĢlar ve din adamlarını vergilerden muaf tutmuĢlardır. Bkz. Özgüdenli, “Moğollar”, DĠA, XXX, 226.
194
Menâkıb-ı Hünkâr Hacı BektâĢ-ı Velî-Vilâyetnâme, haz. Abdülbaki Gölpınarlı, Ġnkılâp Yay., Ġstanbul, 1995, ss. 38-39. Sultan Veled, dedesinin kendi vatanını terk etmesinin sebepleri arasında Muhammed HarezmĢah‟a kırılmasını sayar ve bu yüzden de o toprakların helâk olduğunu söyler. Burada da aynı bakıĢ açısı hâkimdir. Fakat bu sefer olayların odak noktasındaki Ģahsiyet değiĢmiĢtir. “Bahâü‟l-Hak ve‟d-Dîn (ks); Belh'teki halktan incinince, Muhammed
HârezmĢâh'a kırılınca, Yüce Hak da, sen bu vilâyetten çık, ben onları helak edeceğim diye hitâb etti ona. O ilin yıkılmasına, o toplumun helak olmasına, o padiĢah sebeb oldu. Böylece de, zamanın peygamberi incinmedikçe Yüce Hak bir kavmi helak etmez, sözü gerçek oldu. Gönül ehlininin gönlü dertlenmedikçe/Allah hiç bir kavmi rezil-rüsvây etmez.” Bkz. Sultan
58 Hülâgû akĢam vakti Harezm‟i kuĢatınca195
, “Sabahleyin Ģehri tasarruf altına
alacağız.” dedi. Fakat sabah olunca, Harezm görünmez olmuĢtu. Sadece halkın ve
hayvanların sesi kulaklara ulaĢıyordu. Bu durum, Ģeyhin kerâmetlerindendi. Allâme Tûsî, “Sadece Harezmli olan birisi Ģehri görebilir.” deyince, askerler ırmak kenarındaki bir balıkçıyı tutup getirdiler. Tûsî onu Necmeddîn Kübrâ‟nın yanına gönderdi ve ondan kaleyi terk etmesini istedi. ġeyh bunu yapmayacağını bildirdi. Hülâgû ona ailesiyle birlikte Ģehri terk etmesi konusunda izin verdi. O, bu teklif karĢısında Ģu tarihî sözlerini söyledi: “Hayatımın en güzel günlerinde burada idim,
musîbet anında Ģehri terk etmek benim için alçaklık ve zillettir.” Bu cevap üzerine
Tûsî, Hülâgû‟ya atları aksi yönde sürmelerini ve sonra da Ģehre girmelerini tavsiye etti. Hülâgû de bu tavsiyeyi yerine getirdi.196
Kerbelâî‟nin aktardığı rivâyette Necmeddîn Kübrâ ile Moğollar arasında elçilik yapan kiĢi farklıdır. ġeyhin cevabı da daha sert ve meydan okuyucu niteliktedir. Aynı zamanda geleceğe yönelik bir kerâmeti de içermektedir:
Tatar ordusu Buhara‟ya ulaĢınca, devrin en büyük âlimi olan Kadı Han orada idi. Onu orduyla birlikte Harezm‟e getirdiler. Harezm‟in kapısına vardıklarında Kadı Han onlara Ģöyle dedi: Sultânü‟l-MeĢâyih ġeyh Necmeddîn Kübrâ buradadır, o ve müridleri edebsizlik yapıp Ģehri terk etmezler. Orduyu komuta eden Cengiz Han‟ın oğulları Ģu mesajı iletmesi için Kadı Han‟ı Ģeyhin yanına gönderdiler: “Bizim sizinle
ve müridlerinizle bir iĢimiz yok. ġeyh lûtuf buyurup yakınları ve müridânı ile Ģehri terk etsin ki istenmeyen bir hâdise olmasın.” Bu mesaj karĢısında Ģeyhin cevabı Ģu
oldu: “Eğer sizin bizimle iĢiniz yoksa, bizim sizinle iĢimiz var. Zîrâ biz sizin için bir
duâ ettik ve bu belâ duâmız sebebiyle meydana geldi. Mürüvvet ve fütüvvet bakımından bu olaya boyun eğmek gerek. Biz gazâ ve Ģehâdet devletine sizin
195 Hülâgû (ö. 663/1265), Ġlhanlı Devleti‟nin kurucusu ve ilk hükümdârıdır. Dolayısıyla onun Harezm‟in kuĢatmasına katılması tarihen doğru değildir. Bkz. Abdulkadir Yuvalı, “Hülâgû”, DĠA, XVIII, 473-475.
196 Bertels, ss. 450-451. Nebhânî‟deki bir menkıbeye göre, Moğol meliki Bağdat‟ı kuĢatmaya gelince, büyük bir zâtın kokusunu duyduğunu ve Ģehri tahrip etmeden önce ona haber vermelerini söyler. ġeyh Kübrâ da Moğollar‟ın Bağdat‟a gireceğini, kendisinin ve isimlerini verdiği bazı önemli kiĢilerin baĢlarını keseceğini, halkın üçte birini öldüreceğini haber verir ve bunların hepsi doğru çıkar. bkz. Nebhânî, II, 504. Görüldüğü üzere burada Harezm yerine Bağdat Ģehri yer almıĢtır, fakat menkıbenin içeriğinde pek bir değiĢiklik olmamıĢtır.
59
sayenizde ulaĢacağız; siz de bizim sayemizde Ġslâm‟la Ģerefleneceksiniz.” Bu sözüyle
o, Sa‟deddîn Hammûye‟nin oğlu Sadreddîn Ġbrahim vasıtasıyla Sultan Saîd Gāzân Han‟ın müslüman olacağına iĢaret ediyordu.197
Bu elçilik hâdisesi vuku bulunca casuslar, Harezm yöneticisine, Necmeddîn Kübrâ‟nın düĢmanla görüĢtüğünü söylediler. Sultan buna kızdı ve Ģeyhe düĢmanla her türlü teması kesmesini emretti. Sonra müneccimlerden Moğollar‟ın ne ile meĢgul olduklarını öğrenmelerini istedi. Onlar da, Moğollar‟ın atlarının Çin tarafına doğru gittiğini haber verdiler. HarezmĢah Muhammed Ģehrin dıĢına çıkmak istedi, fakat ġeyh Kübrâ Ģehrin kapısına oturmuĢ, ayaklarını uzatmıĢ ve yolu kapatmıĢtı. Sultan ondan ayağını çekmesini istedi. Bu sırada Ģeyh, Hızır‟ın Moğol ordusunun en önünde bulunduğunu gördü. Ona, orada ne iĢi olduğunu sordu. Hızır da kendisinin ġeyh Kübrâ‟nın gözcüsü ve muhâfızı olduğunu söyledi.
Bunun üzerine Ģeyh ayaklarını çekti ve Harezm apaçık göründü. Necmeddîn Kübrâ Ģehrin dıĢına çıktı. Bu esnada Hülâgû‟nun oğlu ona hücum etti ve onun baĢını kılıçla kesti. ġeyh bir eliyle kendi baĢını diğer eliyle de katilin baĢını tuttu, yaĢlı bir kadının bahçesine yöneldi ve orada öldü. Ölüm tarihi için “Ģâh-ı Ģühedâ” (616) tarihi düĢüldü.198
ArkadaĢları Hülâgû‟nun oğlunun perçemini Ģeyhin elinden kurtaramadılar. Tûsî, “Yegâne kurtuluĢ yolu, bu gencin müslüman olmasıdır.” dedi. Bunun üzerine genç kelime-i Ģehâdet getirdi ve müslüman oldu. Bu sırada Necmeddîn Kübrâ dile geldi ve “Biliniz ki ben onu cennete götürüyorum, zîrâ o benim için büyük bir
iftihardır.” dedi. O anda ikisi de görünmez oldular. Hülâgû bu kızgınlıkla Hârezm‟i
katle ve yağmaya giriĢti.199
Nefehât‟te ise ġeyh Kübrâ‟nın Harezm savunması esnasında gösterdiği
kahramanlık Ģu Ģekilde anlatılmaktadır:
197 Kerbelâî, II, 326-327.
198 ġeyh Kübrâ‟nın Ģehâdeti için verilen bu tarihin, Moğollar‟ın Harezm‟i kuĢattığı ve aldığı tarih olan 618/1221‟le uyumlu olmadığı görülmektedir. Mecdüddîn Bağdâdî‟nin Ģehid edildiği tarih olan 616/1219 ile karıĢtırılmıĢ olması muhtemeldir.
199
60 Moğollar Harezm‟e geldiği zaman Ģeyh müridlerini topladı. Bunlar altı yüzden fazlaydı. Sultan Mahmud HarezmĢah kaçmıĢtı. Moğollar ise onu Harezm‟de biliyorlardı. Nihâyet Harezm‟e girdiler.
ġeyh müridlerinden Sa‟deddîn Hammûye, Radıyyüddin Ali Lâlâ ve diğer bazılarını çağırdı ve “Hemen kalkınız, memleketinize gidiniz. Doğu tarafından bir
ateĢ yakıldı. Batıya yakın bir yere gelmiĢtir. Bu büyük bir fitnedir. Bu ümmet içinde onun benzeri görülmemiĢtir.” dedi. Bazı müridleri, “Hz. ġeyh dua buyursa da bu fitne müslümanların diyârından defolup gitse.” dediler. ġeyh, “Hayır bu bir mübrem kazâdır200
, dua ile ona engel olunamaz.” buyurdu. Dostları, “Davarlar hazır, Ģeyh arkadaĢlarıyla beraber uygun görürse Moğollar gelmeden Horasan'a doğru yola çıkalım.” diye ricâda bulundular. ġeyh ise Ģöyle buyurdu: “Ben burada Ģehîd olmak isterim. DıĢarı çıkmak için bana izin yoktur.” Daha sonra müridleri Horasan‟a doğru
yola çıktılar. Kâfirler Ģehre geldi. ġeyh geriye kalan arkadaĢlarını çağırıp Ģöyle dedi: “Hadi, kalkınız! Allah ismi uğruna O‟nun yolunda savaĢalım.” Kendisi de evine gitti. Hırkasını giydi, kemerini iyice kuĢandı. Hırkanın önü açıktı. Ġki koltuğunun altını taĢla doldurdu. Eline de bir ok aldı. DıĢarı çıkıp düĢmanlarla karĢı karĢıya geldi. On- lara taĢ atıyordu. Nihâyet taĢı kalmadı. Kâfirler onu ok yağmuruna tuttular. Bir ok mübarek sînesine isabet etti. Çekip çıkardı, oraya düĢtü ve vefat etti.
ġehîd olacağı sırada bir kâfirin perçemini tutmuĢtu. ġehâdetten sonra hiçkimse onu elinden kurtaramadı. Nihâyet kâfirin perçemini kestiler. Bazı kimseler de Mevlânâ bir manzumesinde bu kıssaya Ģu Ģekilde iĢaret etmiĢlerdi, derler:
Biz ol ızz u kerem kavmindeniz kim Demâdem ıyĢ idüb sâğar tutarlar
Ne Ģol bî-kad ü müflislerdeniz kim Füsûn edüb bize lâğar tutarlar Bir elden nûĢ edip îman Ģarâbın
Bir elde perçem-i kâfir tutarlar.201
200
Bazı âlimlere göre kazâ, herhangi bir Ģart ve sebebe bağlı olmayan “kazâ-i mübrem” ile Ģart ve sebebe bağlı kılınan “kazâ-i muallak” olmak üzere iki çeĢittir. Birincisi değiĢmez, fakat ikincisi değiĢebilir. Bkz. Yusuf ġevki Yavuz, “Kader”, DĠA, XXIV, 62.
201
Bkz. Câmî, ss. 594-595. Osmanlıca metni için bkz. Câmî, Nefehâtü‟l-Üns, tercüme ve Ģerh: Lâmiî Çelebi, Marifet Yay., Ġstanbul, 1980, ss. 479-480. Mevlânâ‟nın Dîvân-ı Kebîr‟inde geçen bu gazelinin asıl metni ve tercümesi Ģöyledir:
61 ġeyh Kübrâ‟nın Harezm kuĢatması esnasında bir savaĢçı gibi değil de, kendi dergâhında müridlerin terbiyesiyle uğraĢan bir mürĢid olarak faaliyetlerine devam ettiğini, fakat sonunda yine Ģehîd olduğunu anlatan diğer bir menkıbeyle de karĢılaĢıyoruz:
Cengiz Han, Harezm‟e ulaĢınca, askerler ellerindeki kılıçlarla Necmeddîn Kübrâ‟nın dergâhına geldiler. ġeyh, kıbleye doğru yönelmiĢ oturuyordu. Askerler onu öldürmek istediler, fakat Ģöyle dediğini duyunca hayretler içerisinde kaldılar: “Ben 40 müridi, 40 hücrede, 40 günlüğüne halvete soktum. 37 gün geçti, onların
Hakk‟a vâsıl olmalarına 3 gün kaldı. 40 gün tamamlanıncaya kadar siz bana el süremezsiniz.” Üç gün daha geçip, süre tamamlanınca, 40 müridin her biri kemâl
mertebesine eriĢtiler. Kâfirler tekrar dergâha geldiler, önce seccâdenin üzerindeki Ģeyhi, sonra da bu 40 velîyi ve Ģeyhin câriyelerini Ģehîd ettiler.202
Moğollar‟ın saldırıları ve her yeri harap etmeleri karĢısında Necmeddîn Kübrâ‟nın ağzından Ģu sözlerin döküldüğü rivâyet edilmiĢtir:
Ey yılana, karıncaya, kargaya ve bülbüle rızık veren Senin kulların tamamıyla helâk oldular
Sen bir avuç köpeği bir bahâne yapmıĢsın
Her Ģey sendendir ve sen yapıyorsun, ne Tatarlar ne Moğollar.203
“Biz ne Ģarap kadehi elinde bulunan varlıklı, tanınmıĢ kiĢilerdeniz ne de sadece bir keçisi olan
zavallı müflislerdeniz / Biz aĢk ateĢi ile yanıp yakılmadaki mânevî lezzeti bulduğumuz için âb-ı hayâtı bırakmıĢız da ateĢ peĢinde koĢanlardanız / Biz herhangi bir evin penceresinden içeri “ay” gibi ıĢığımızı düĢürürsek, o evdeki gece huyluların hepsi de kapının yolunu tutarlar / Feleğin Ģarap kadehlerini kırdığı ümitsiz kiĢiler yüzümüzü görünce, yeni baĢtan zevke, yeni baĢtan neĢ‟eye dalarlar / Kapıyı kapayınız, Ģarap sununuz! Senin aĢkınla benizleri solmuĢ, sararmıĢ âĢıkların kırmızı Ģarâbı içme zamanı geldi / Hak âĢıkları bir elleriyle hâlis imân Ģarabı içerler, öbür elleriyle de kâfirin perçemini tutarlar.” Bkz. Mevlânâ, Külliyât-ı ġems-i Tebrîzî, haz.
Bediüzzaman Firuzanfer, ĠntiĢârât-ı Dostân, Tahran, 1384, s. 237; Mevlânâ, Dîvân-ı Kebîr- Seçmeler, haz. ġefik Can, Ötüken Yay., Ġstanbul, 2000, I, 325-326.
202 Seyyid Muhammed Mübârek Alevî Kirmânî, Siyerü’l-Evliyâ, haz. Ġcazülhak Kuddusi, Urdu Science Board, Lahor, 1992, s. 529.
203
62