Metin kanavası ve dil

Bir metin yapısal birimleri ile birlikte kanavasını biçimlendiren unsurlarla meydana gelir. Bunlar geleneksel olarak giriĢ, geliĢme, sonuç diye sınıflandırılır ve hemen her metin bu yapının gerektirdiği özel dil kullanımıyla inĢa edilir. Terminolojik olarak farklı adlandırmalarla da olsa dramatik metnin kanavası da bu yapı taĢları ve bunların doğasına uygun dil kullanımıyla var olur. Kanava konu, olay, durum gibi anlatılmak istenilen unsurların sergilendiği düzleme denirken, dram sanatına konu olan malzemenin biçimlendirilme düzlemine olay dizisi / örgüsü adı verilmektedir. Murat Tuncay‟ın tanımı Ģöyledir:

―Dramatik metnin olay dizisi oyunun baĢlangıç noktasından bitiĢ noktasına kadar uzanan; sahne üzerindeki diyalog, hareket ve

165 _{Doğan Cüceloğlu, agy., s.121.}

166 _{Paragraf türlerinin anlatıldığı ve alıntıların kullanıldığı bölüme iliĢkin kaynak: Bkz., Yard.Doç.Dr.}

Hülya Pilancı, “Anlatım Birimleri”, Sözlü ve Yazılı Anlatım, Anadolu Üniv. Açıköğretim Fak.Yay., EskiĢehir, 1998, ss.34-35

plastik anlatımla bütünleĢerek oyunun öyküsünü ortaya çıkaran bir akıĢ olarak değerlendirilmelidir.‖167

Bu belirgin tanımlamaya paralel Özdemir Nutku, ―yazarın öyküsünü düzenleme iĢlemine olay dizisi yapımı‖168

, Aziz Çalışlar, öykünün bir oyunda olay dizisi olarak gerçekleĢmesi169

, Turgut Özakman ise, ―konunun, tema-tür-kiĢiler vb. öğelerin dikkate alınarak örülmesi, iĢlenmesi, kurgulanması, konuya biçim verilmesi, konuyu öyküleme‖170

açılımında bulunur.

Metin ile dramatik metin arasındaki aktarım düzlemine iliĢkin böylesi bir terminolojik farklılık, özleri itibariyle –teknikleri dikkate almazsak- yukarıda sözünü ettiğimiz bölümlemeleri içerirler. Yinelemek gerekirse, her metnin belli bir kanavası ve -bazı istisnalar olsa da- bu kanavanın giriĢ, geliĢme, sonuç diye ayrıĢabilen bölümlemeleri vardır. GiriĢ, alımlayıcının metnin dünyasına ısındırıldığı; olayın, durumun, kiĢilerin, mekanın ve atmosferin tanıtımının yapıldığı, açıklayıcı ve gevĢek bir dil kullanımının sergilendiği bölümdür. Buradaki dil metnin kanavasını anlaĢılabilir kılmaya özen gösteren bir yapıdadır. Öyle ki, doğrudan veya dolaylı bilgilendirme yapar. Dramatik metinde ise ―olay dizisini ortaya çıkaran temel öğeler serim, çatıĢma, düğüm, doruk nokta ve çözüm‖171_{olarak sınıflandırılıp, serim giriĢ} kısmı ile eĢleĢtirilmiĢtir. Burada oyunun geneline iliĢkin doğrudan veya dolaylı bilgi aktarımı yapılmaktadır. Serim, baĢta Antik Yunan oyunları olmak üzere bazı oyunlarda, bir kiĢinin seyirciye, oyun baĢlamadan oyunun konusunu anlatması biçiminde uygulanırken, özellikle Rönesans‟ta baĢlayan oyun geleneğinde ise oyunun akıĢı içinde ve tiyatral bir sunumla yapılagelmektedir. Doğrudan bilgilendirmenin yapıldığı serimlerde dil, düz anlatım biçimindedir. Dolaylı, yani oyunun akıĢının bir parçası olan serimlerde ise yalın ve gerilime veya komik olana hazırlayıcı bir konuĢma örgüsü biçiminde kullanılmaktadır. Her iki kullanım biçiminde de amaç seyircinin ilgisini çekebilmektir.

167 _{Murat Tuncay , Dramaturgi Çalışmalarında Çözümleme ve Bir Yöntem Önerisi, Dokuz Eylül}

Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Yayınları, Ġzmir, 1992, s.32

168 _{Özdemir Nutku, Dram Sanatı, Kabalcı Yayınları, Ġstanbul, 1990, s.169} 169 _{Bkz., Aziz ÇalıĢlar, Tiyatronun Abcsi, Simavi Yayınları, Ġstanbul, 1993, s.24}

170 _{Turgut Özakman, Oyun ve Senaryo Yazma Tekniği, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1998, s.155} 171 _{Özdemir Nutku, Dram Sanatı, s.167}

Hülya Nutku, Shakespeare‟in oyunlarından serim örnekleri vererek,

yazarın hemen oyun baĢlar baĢlamaz, seyircinin ilgisini çekmek için serimi nasıl kullandığının altını çizer. Romeo ve Juliet‟de düĢman iki aile mensupları, bir kan davasından ötürü dövüĢmektedirler; bu da seyirciyi sahneye odaklayacak bir yöntem olarak kullanılmıĢtır. Yine Hamlet oyununun hemen baĢlangıcında Hamlet‟in arkadaĢlarının hayaletle ilgili söyledikleri ya da Macbeth‟de doğaüstü varlıkların / cadıların söyledikleri de benzer bir yöntemdir.172

. Özdemir Nutku, serimlerin yazarın ustalığı ile orantılı olarak, eylemin geliĢimi içinde, yani oyun boyunca seyirciye belli edilmeden yapılmasının gerekliliğine değinmiĢtir173_{. Serimi, aynı}

iĢlevsel yönü ile ele alan Özakman, iletim aĢamasını beĢ baĢlık altında toplamıĢtır: a- Önceki olayları (iletmek), b- sahne dıĢında ve perde aralarında geçen olayları (iletmek), c- kiĢiler (hakkında bilgi vermek), ç- ön serim (Özakman ön serimi radyo oyunları ve filmler için ele almıĢ. Bir önceki sahnenin son repliği ile gelecek sahne hakkında seyirciyi hazırlamak / bilgilendirmek), d- seyirciyi yanıltma (verilen yanlıĢ ve kasıtlı bilgilerle)174

.

Metnin kanavasının diğer bir unsuru da geliĢme bölümüdür. Burada, bir önceki bölümde yapılan alımlayıcıya dönük hazırlık veya bilgilendirme süreci, artık egemen olan düĢüncenin / iletinin ayrıntılarıyla aktarımına dönüĢmüĢtür. Dramatik metinde geliĢim bölümü kendi içinde düğüm, çatıĢma, doruk nokta biçiminde alt unsurlara ayrıĢmaktadır. Böylece geliĢim, düğümün asal olarak ilk atıldığı yerde baĢlayıp, çözüldüğü yerde biter. Yani, ―kararlılığın bozulması üzerine, durum iliĢkiler düzeni değiĢir, çatıĢma(lar) çıkar vb. Böylece konu akmaya baĢlar, ilerler ve sonuca ulaĢır‖175

. Oyunun geliĢim bölümünde, olay dizisi, tartıĢılması tasarlanan sorunun açığa çıkması için kurgulanır. Dil oyunun türüne göre değiĢkenlik gösterse de, genel olarak eylemi ateĢleyici ve geliĢtirici, rol kiĢilerini nitelendirici, düğümleri ve çatıĢmayı taĢıyıcı bir dinamizme sahiptir. Ayrıca ortama uygun, hızı ve ritmi kurgunun doğası paralelinde, doğurgan, akıcı, inandırıcı, sözcük ve sözcük dizimi

172 _{Bkz. Hülya Nutku, Oyun Yazarlığı, s.120} 173

Bkz, Özdemir Nutku, Dram Sanatı, s.171

174 _{Bkz. Turgut Özakman, Oyun ve Senaryo Yazma Tekniği, ss.177-182.} 175 _{agy., s.161}



Uyaklı konuĢmaya dayanan Antik Yunan tragedyaları, romantik oyunlardaki Ģiirsel söylevler, Ģairane ve patetik konuĢmalar, gerçekçi oyunlardaki düĢünsel ve güncel boyut, politik oyunlardaki sloganvari söylemler, absurd oyunlardaki iletiĢimsizliği veren kesintili ya da birbirinden ayrı geliĢen konuĢmalar, üsluplaĢtırılmıĢ oyunlardaki aykırı konuĢma biçimi, modern oyunlardaki atlamalı ve ekonomik geliĢmeli diyaloglar gibi. (Bkz., Hülya Nutku, Oyun Yazarlığı, ss.113-114).

seçimi kulak tırmalamayan ama ilginç olan bir yapı da barındırır. Buradan Ģu sonuç çıkmaktadır: Dramatik metnin dili, varlık olarak geliĢim bölümü dediğimiz aĢamada asıl kendini gösterir. Veya bir oyunun dilsel niteliği neredeyse geliĢim bölümünde kullanılan yapıyla eĢdeğerdir.

Kanavaya iliĢkin son aĢama ise genel literatürde çözüm olarak da adlandırılan sonuç bölümüdür. Metin, öncesinde geliĢtirerek açıkladığı ileti sunumunu bu bölümde amaçlanan ana düĢünce ile sonlandırırken, dil metnin yapısallığı doğrultusunda biçim alır. Dramatik metinde ise çatıĢmanın sonlanıp düğümlerin çözüldüğü aĢamadır sonuç bölümü. Ancak baĢta çağdaĢ oyunlar olmak üzere bazı oyunlarda çözüm herhangi bir sorunu ortadan kaldırmaz, yani herhangi bir düğüm çözümlenmez. Örneğin Godot‟yu Beklerken‟de olduğu gibi, sorun çözümü olmayan bir durumdan kaynaklanıyor olabilir. Hülya Nutku, ―modern metinlerde çözümsüzlük de bazen çözümü oluĢturduğu gibi, çözüm ortada da bırakılmaktadır‖176

biçiminde bir saptamada bulunurken, Özakman, ―Final iki türlü olur: Kapalı son, açık son. Kapalı son, geliĢen olayın kesin olarak sonuçlandığı, bütün açık noktaların cevaplandığı sondur. Açık sonda ise, geliĢim bitmez, sonuç izleyicinin hayaline bırakılır‖177

diyerek konuya açıklık getirir.