Mecrûr Zamir Üzerine İsm-i Zâhirin Harf-i cersiz Atfı

Nahivciler, mecrûr zamir üzerine açık ismin atfedilmesi konusunda ihtilaf etmişlerdir. Basralı dilcilerin büyük bir kısmına göre mecrûr zamir üzerine ism-i zâhirin atfı, ancak harf-i cerin tekrar edilmesiyle mümkün olup zaruri durumlar müstesnadır. Kûfeliler ile Basralılardan Ahfeş, Yunus b. Habîb gibi dilciler ise mecrûr zamir üzerine açık ismin atfına, zaruret hali ile sınırlandırmaksızın cevaz vermişlerdir. Buna göre Kûfeli dilciler için “َ ديزوَكبَ ُتررم^{” şeklindeki bir kullanım mümkündür. Bu kullanıma cevaz verenlerin en}

önemli delilleri ise yedi kıraat imamından Hamza’ya ve yedi kıraat imamı dışında kalan İbrahim en-Nehaî, Katâde, Yahya b. Vessâb, Talha b. Musrif ve A’meş’e nispet edilen {َّماحرلأاوَهبَنولءآستَيذلاَللهاَاوقتاو}⁶⁷⁴ âyetindeki {ماحرلأاو} kelimesinin mecrur kıraatidir. Söz konusu kelime, Hamza dışındaki yedi kıraat imamı tarafından mansûb okunurken Hamza, mecrur okumuştur.675

Hamza kıraati, gerek dilciler ve gerekse tefsirciler arasında en çok tartışılan kıraatlerden biridir. Bu kıraat, dilcilerin kıraatlere yaklaşımı konusunda belirleyiciliği yüksek bir özelliğe sahip olmuştur. Tartışmalı diğer kıraatler, Arap dilinin imkânları çerçevesinde bir şekilde tevil ve takdir edilmiş, kıraatleri tartışma konusu eden dilciler genellikle kıraatlerin aksine görüş beyan etmekten kendilerini uzak tutmayı başarabilmişlerdir. Kıraatler konusunda temkini elden bırakmayan kimi dilciler, bu kıraat söz konusu olduğunda önceki tavırlarının aksi bir tavır içerisine girerek bambaşka bir noktaya gelmişlerdir. Başlangıçta kıraatlerin sünnet kapsamında değerlendirilmesini ilke olarak

673

Zâhid, en-Nahviyyûn, s. 136. 674

“Adını kullanarak birbirinizden dilekte bulunduğunuz Allah'tan ve akrabalık haklarına riayetsizlikten de sakının.” Nisâ, 4/1.

675

161

benimseyen çoğu dilci, bu kıraat karşısında söz konusu ilkeye bağlı kalamayıp kıraatlerin eleştirisine soyunmuştur.

Dilcilerin bu nahiv meselesine ve dolayısıyla bu kıraate getirdikleri izahlara bakacak olursak; mesela Sîbeveyh, zamirler üzerine atıf konusunu ele alırken “للهاَ ُدبعوَ َتبهذ” örneğini zikrederek merfu zamir üzerine atfın çirkin olduğunu söylemiş ve bunun ancak şiir zarureti halinde mümkün olduğunu belirtmiştir. Ardından “َ ديزوَ كبَ تررم” örneğini zikrederek mecrur zamir üzerine açık ismin atfının çirkin olduğunu söylemiştir.676

Ferrâ, bu âyeti ele alırken Hamza kıraatini Arapların “َِمحرلاوَ ِللهاب” sözüne benzetmiş ve “bu çirkindir. Çünkü Araplar açık ismi, zamire atfetmezler.” diyerek buna benzer kullanımlara şiir zarureti dışında cevaz vermemiştir.677

Süyûtî, sözü edilen tartışmada Ahfeş’in atfa cevaz verenler arasında yer aldığını belirtmiştir.678

Oysa Ahfeş, bu âyette geçen farklı okuyuşla ilgili olarak mecrûr zâhirin, mecrûr zamir üstüne atfedilemeyeceği gerekçesiyle mansûb okunuşun daha iyi olduğunu söylemiştir. Ayrıca başka bir münasebetle (ism-i failin mefulü nasb edip etmeyeceği, muzaf olup olmayacağı konusunda) {كَتأرماَ لاإَ كَلهأوَ كوجنمَ انإ}⁶⁷⁹ âyetini ele alırken zamirin üstüne ism-i zâhirin atfedilemeyeceğini söylemiştir.⁶⁸⁰ Dilcilerden Müberred de benzer şekilde Basra ekolünün görüşü çerçevesinde yaklaşarak bu tür atıfların zaruri durumlar dışında mümkün olmayacağını söylemiştir.681

Zeccâc, ماحرلأاو kelimesinin mecrûr şekilde okunuşunu ele alırken “Güzel olan kıraat mansûb olmasıdır. Mecrûr olması ise Arapça açısından bir hatadır ve şiir zarureti dışında doğru değildir.” diyerek bir kıraati Arapça açısından eleştirmiştir. Arapça açısından kıraatin değerlendirmesini yaparken nahivcilerin ism-i zâhirin mecrûr zamirin üzerine harf-i ceri tekrar etmeksizin atfedilmesinin çirkin olduğu yönündeki icmâsına

676 Sîbeveyh, el-Kitâb, II, 380, 381. Ancak mecrur zamir üzerine açık ismin atfedilmesine cevaz vermeyen Sîbeveyh Hamza kıraatine hiç yer vermemiştir. Burada üç ihtimal söz konusudur. Sîbeveyh; ya Hamza kıraatinden haberdar değildir (ki daha önce de izah edildiği üzere bunun örnekleri vardır.) Ya Hamza kıraatindeki mecrurluğun atıftan kaynaklandığını düşünmemektedir. Ya da kıraatlere olan saygısından dolayı Hamza kıraatini nahvin tartışmalı konuları arasına indirgemek istememiştir.

677

Ferrâ, Meâni’l-Kur’ân, I, 252; Dayf, el-Medârisu’n-nahviyye, s. 220. 678

Süyûtî, Hem’u’l-hevâmi’, III, 189. 679

Ankebût, 29/33. 680

Ahfeş, Meâni’l-Kur’ân, I, 89, 90; Ahfeş, Meâni’l-Kur’ân, I, 243. 681

162

vurgu yapmıştır. Buna göre nahivciler, “َ ديزوَ كبَ تررم\َ ديزوَ هبَ ُتررم” şeklindeki kullanımları çirkin görürler. Doğru olan, harf-i cerin atıf harfinden sonra da tekrar edilmesi ve “َهبَ ُتر_رم

َ ديزبو \

َ ديزبوَ كبَ تررم ” denmesidir.682

Dil meselelerindeki doyurucu tahlilleriyle dikkat çeken İbn Cinnî ise sözü edilen kıraatten bahsederken Hamza kıraatini müdafa etmiştir. Bu kıraat, İbn Cinnî’ye göre Müberred’in düşündüğü kadar Arapçanın çerçevesinden uzak, çirkin ve zayıf bir kıraat değildir. Aksine bu kıraat, Arapçanın sınırlarına yakın, hafif ve latif bir kıraattir. Burada {_{ماحرلأا}} kelimesi mecrûr zamir üzerine atfedilmemiş, bilakis orada sanki ikinci bir ب harf-i cer varsayılarak {ماحرلأابو} denmiş, sonra da daha önce geçtiğinden _ب harf-i ceri hazfedilmiştir. Nitekim “َْرُرمأَ ْررمتَنمب^{” ve “}َْلِزنأَ ْلزنتَنمَىلع^{” denir de,}

daha önce geçtiklerinden “هبَ ْرُرمأَ ْررمتَنمب^{” ve “}هيلعَ ْلِزنأَ ْلزنتَنمَىلع^{” denmez. Bu bakımdan daha}

önce geçtiği yere hem konum hem de hüküm itibariyle benzemesi sebebiyle {_{َِماحرلأاو}} sözünden ب harf-i cerinin hazfedilmesi münasip görülmüştür.⁶⁸³

İbn Yaîş, prensip olarak açık ismin mecrur zamir üzerine atfını doğru bulmamakla birlikte Hamza kıraati aleyhine söylenenleri kabul etmemiş, kıraatin sahih olması halinde reddedilemeyeceğini belirttikten sonra sözü edilen kıraati atfın dışındaki değerlendirmelere başvurarak izah etmiştir.684

İbn Mâlik, hem bu âyeti hem de daha sonra zikredilecek olan {َِماَرَحْلاّ د ج سَم لاَوّ ه بّ ر ف كَوّللهاّليبسّنعّ دصو}⁶⁸⁵ âyetini ve bazı hadisleri delil göstererek harf-i cer tekrar edilmeden mecrûr zamir üzerine atfın caiz olduğu görüşündedir.686

Bir görüşe göre zâhirin zamire atfı {َاموَكيلإَلزنأَامبَنونمؤملاوَمهنمَملعلاَىفَنوخسرلاَنكل َكلبقَنمَلزنأ

نيميقملاو

َ

ةلاصلا }⁶⁸⁷ âyetinde geçen نيميقملا kelimesinin كيلإ veya كلبق kelimelerindeki ك’e atfında söz konusudur.688

682

Zeccâc, Meâni’l-Kur’ân ve i‘râbuhu, II, 6; Mekrem, Eseru’l-kırâât, s. 78. 683

İbn Cinnî, el-Hasâis, I, 285, 286. 684

İbn Yaîş, Şerhu’l-mufassal, II, 281, 282. 685

“…(İnsanları) Allah yolundan çevirmek, Allah'ı inkâr etmek, Mes-cid-i Haram'ın ziyaretine mani olmak ve halkını

oradan çıkarmak ise Allah katında daha büyük günahtır.” Bakara, 2/217.

686

Cemâleddin Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Mâlik, Şevâhidu’t-tavdîh ve’t-tashîh li

muşkilâti’l-Câmiı’s-sahîh (thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî), Kahire: Mektebetu Dâru’l-urûbe, tsz., 53-56. Ancak Ahfeş buradaki

{َِماَرَحْلاَ ِدِج ْسَمْلاَو} ifadesinin hemen öncesindeki zamire atfedilmediğini, aksine {ليبس} kelimesine atfedildiğini ve

dolayısıyla mananın {مارحلاَ ِدجسملاَنعٌَدص } şeklinde olacağını söyler. Ahfeş, Meâni’l-Kur’ân, I, 184. و

687

“Fakat içlerinden ilimde derinleşmiş olanlar ve müminler, sana indirilene ve senden önce indirilene iman edenler,

namazı kılanlar, …var ya…” Nisâ, 4/162.

688

163

Buraya kadar ifade edilenler, dilciliği ile ön plana çıkanların görüşleridir. Tefsir ve Kur’ân ilimlerindeki paylarıyla kendilerinden söz edilen müelliflerin sözünü ettiğimiz konu ile ilgili görüşlerine yer vermenin de faydalı olacağı kanaatindeyiz. Sözgelimi Taberî, ihtilaflı olan {ماحرلأاو} kelimesi için mansubluk dışında bir ihtimale yer vermemiş ve böylece Hamza kıraatini dikkate almamıştır.⁶⁸⁹ İbn Hâleveyh’e göre ise {ماحرلأاو} kelimesi للها lafzı üzerine atfedilmiştir. Basralılara göre bu âyetin okunuşu böyle olmalıdır. Çünkü onlar söz konusu kelimenin mecrûrluğunu inkâr ederler ve bu şekilde okuyanın da lahn yaptığını söylerler. Mecrûr zamir üzerine açık ismin atfedilmesi ancak harf-i cerin tekrar edilmesiyle olur ki bu da ancak şiirde zaruri durumlar söz konusu olduğunda mümkündür. Kur’ân’da ise böyle zaruri durumlara yer yoktur. Kûfeliler ise mecrûr okunuşa cevaz verirler. Böyle okuyan kıraat âlimini harf-i ceri gizlediğini söyleyerek savunurlar. Kendisine “كدجتَفيك” diye sorulan Rü’be b. Abdullah el-Accâc’ın (ö. 145/762) “للهاَكافاعَ ريخ” diye cevap vermesini delil olarak gösterirler. Buna göre Accâc “َ ريخب” demek istemiştir.690

Zemahşerî’ye göre açık ismin zamir üzerine atfı doğru değildir.691

Fahreddin Râzî ise önce tartışmalı kullanıma cevaz vermeyenlerinin görüşlerine yer vermiştir ki zikrettiği vecihler arasında Ali b. İsa er-Rummânî’nin görüşü dikkat çekicidir. Ona göre Araplar ism-i zâhirin mecrûr zamir üzerine atfını güzel saymadıkları gibi asıl itibariyle ism-i zâhirin merfu muttasıl zamir üzerine de atfını güzel görmezler. Mesela “ٌَديزوََْبهذإ” ve “َ ُتبهذ ٌَديزو” demezler de “ٌَديزوَتنأََْبهذإ” ve “ٌَديزوَانأَ ُتبهذ” derler.” Rummânî’nin bu görüşünü, âyeti kerimede geçen {ةنجلاَكُجوزوَتنأَ ْنكسا}⁶⁹² ve {لاتاقفَكُّبروَتنأَبهذاف}⁶⁹³ ifadesi de teyit etmektedir. Rummânî’nin dikkat çektiği bir durum da şudur: Merfu zamir, kelimeden ayrılabileceği için güçlü, mecrûr zamir ise kelimeden ayrılamayacağı için zayıftır. Güçlü olduğu halde ism-i zâhirin merfu zamir üzerine atfı mümkün olmazken, zayıf olan mecrûr zamir üzerine atfı hiç mümkün değildir. Râzî, Hamza kıraatine yöneltilen itirazlara yer verdikten sonra bütün bu itirazların Hamza’dan gelen rivayetleri geçersiz kılacak güçte

689

Taberî, Câmiu‘l-beyân, VI, 346. 690

İbn Hâleveyh, el-Hucce, s. 118-119 Fahreddin Râzî’nin benzer yaklaşımı için bkz. Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, IX, 170. 691

Zemahşerî, Keşşâf, II, 6. 692

“Sen ve eşin (Havva) beraberce cennete yerleşin…” Bakara, 2/35, A’râf, 7/19. 693

164

olmadığını belirtmiş, Hamza’nın yedi kıraat imamından biri olduğunu, bu kıraati kendi kafasından uydurmadığını, bilakis Allah Rasûlü’nden (s.a.) rivayet ettiğini ve dolayısıyla bu kullanımın doğruluğunun kesinlikle kabul edilmesi gerektiğini vurgulamıştır. Örümcek ağından daha zayıf olan bu tür kıyasların nakil/sema karşısında cılız kalacağını belirttikten sonra Hamza kıraatinin izahını yapmış, Arap şiirinden deliller getirmiştir. Ardından nahivcilerin bu kullanımı Kur’ân ilminde selef ulemasının en büyüklerinden olan Hamza ve Mücahid kıraatine dayanarak değil de söyleyeni belli olmayan iki beyite dayanarak kabul etmelerini şaşkınlıkla karşıladığını ifade etmiştir.694

Bu konudaki en aykırı görüş Radıyyüddîn Muhammed b. el-Hasen el-Esterâbâdî’ye (ö. 688/1289’dan sonra) aittir. Radî’ye göre Hamza, Kûfeli olduğu için Kûfe ekolünün görüşlerine binaen bu kullanıma cevaz vermiştir.695

Ancak aksinin daha doğru olduğu, bir başka ifadeyle Kûfeli dilcilerin kıraat imamlarından böyle bir kıraat rivayet edilmesinden dolayı dildeki böyle bir kullanıma cevaz verdikleri söylenerek itiraz edilmiştir.696

Görüldüğü gibi Radî gibi müelliflere göre kıraat imamları kendi dil ekollerine göre kıraatleri şekillendirirken, öte yandan kimilerine göre de dilciler ve dil ekolleri görüşlerini kıraatlerin çerçevesine göre şekillendirmektedirler.

Netice olarak mecrur zamir üzerine açık ismin harf-i cer tekrar edilmeksizin atfına cevaz vermeyenlerin itirazları anahatlarıyla iki başlık üzerinde toplanabilir: Birincisi, harf-i cer ile onun mecrûru bir bütündür. Mecrûr muttasıl zamir üzerine bir isim atfedildiğinde sanki harf-i cere atfedilmiş gibi olur. İsmi harf üzerine atfetmek ise caiz değildir. İkincisi, nasıl ki “_{كوَديزبَتررم}” şeklinde zamiri açık isme atfetmek caiz değilse aksi olan açık ismin mecrûr zamir üzerine atfı caiz değildir. Çünkü isimler, atıf konusunda müşterektirler. Bir isim üzerine atfı caiz olmayan kelimeye başka bir kelimenin atfı da caiz değildir. Bu kullanıma cevaz verenler ise başta Hamza kıraatini ve ona ilave olarak Arap şiirlerini delil göstermişler ve muhataplarını nahvin en önemli kaynağını görmezden gelmekle suçlamışlardır.

Bu çerçevede değerlendirilen âyetlere gelince;

694

Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, IX, 169, 170. Hicri onuncu asır dilcilerinden Eşmûnî de ism-i zâhirin zamir üzerine atfını mümkün görenlerdendir. Eşmûnî görüşünü teyit etmek üzere bir şiirle istişhâdta bulunduktan sonra Hamza kıraatini zikreder. Bkz. el-Eşmûnî, Şerhu’l-Eşmûnî alâ Elfiyeti İbn Mâlik, II, 430.

695

Radî, Şerhu’l-kâfiye, II, 336. 696

165

{َِّللهاَ َدنِعَ ُرَبْكَأَ ُهْنِمَ ِهِلْهَأَّ جاَر خ إَوَ ِماَرَحْلاّ د ج سَم لاَوّ ه بّ ر ف كَوَ ِ ّللهاَ ِليِب َسَ نَعَ ٌّد َصَوَ ٌريِبَكَ ِهيِفَ ٌلاَتِقَ ْلُق}⁶⁹⁷ âyetinde geçen {د ج سَم لاَو} kelimesi ile ilgili farklı bir okuyuş rivayet edilemese de bu ifadenin, öncesinde geçen {ّ ه ب} ifadesindeki zamire mi yoksa {َِليِب َس^{} kelimesine mi atfedildiği tartışılmış ve ism-i}

zâhirin mecrûr zamire atfını mümkün görenler ilkini, bu tür atfı mümkün görmeyenler ikincisini kabul etmişlerdir. Yine {َّبوقعي_{َ قاحسإَ ءآروَ نموَ َّقاحسإبَ انرشبف}}⁶⁹⁸ âyetindeki بوقعي

kelimesini İbn Kesîr, Nâfî, Ebû Amr ve Kisâî merfu, İbn Âmir ve Hamza mansûb okumuşlardır. Âsım ise Ebûbekir Şu‘be b. Ayyâş’tan (ö. 193/809) gelen rivayete göre merfu, Ebû Ömer Hafs b. Süleymân’dan (ö. 180/796) gelen rivayete göre mansûb okumuştur.⁶⁹⁹ Ferrâ, {بوقعي} kelimesinin merfuluğunun da mansubluğunun da mümkün olduğunu söylemiş700

, ancak Hamza’nın {بوقعيبَ قاحساَ ءاروَ نمو} şeklinde mecrûr olarak okuduğunu ve ب harf-i ceri açıkça tekrar edilmediği takdirde mecrûrluğun olamayacağını vurgulamıştır.701

Hamza kıraatini atfın dışında başka ihtimallerle izah eden İbn Cinnî, harf-i cer ile mecrûrunun aralarının ayrılmasını caiz görmediğinden hatta bu tür ayrımı muzaf ile muzafun ileyhin aralarının ayrılmasından daha çirkin gördüğünden {بوقعي} kelimesinin, âyetin başında geçen ve {_قاحسإ} kelimesine bitişen harf-i cer ile mecrûr olmasını uygun görmemiş, çeşitli şiirlerden örnekler vererek görüşünü temellendirmiştir. Aynı okuyuşu harf-i cerle mahallen mecrûr olmasından ziyade “Bence bu okuyuş için en güzel olanı gizli bir fiille mansûb olmasıdır.” diyerek farklı bir yolla izah etmiştir.⁷⁰² Bazıları, bahsi geçen kıraatin sahibi olan Hamza’yı lahne düşmekle itham etmişlerdir. Müberred’in “Eğer arkasında namaz kıldığım imam o kıraati okuyacak olursa namazımı bozarım.”703

sözünü aktaran Ebû Muhammed Kâsım b. Ali el-Harîrî (ö. 516/1122), Müberred’i şöyle eleştirmiştir: İşte bunlar onun düştüğü büyük yanlış ve kusurlardan birkaçıdır. Çünkü bu

697

“De ki: O ayda savaşmak büyük bir günahtır. (İnsanları) Allah yolundan çevirmek, Allah'ı inkâr etmek, Mes-cid-i

Haram'ın ziyaretine mani olmak ve halkını oradan çıkarmak ise Allah katında daha büyük günahtır.” Bakara, 2/217.

698

“Ona İshak'ı, İshak'ın ardından da Ya'kub'u müjdeledik.” Hûd, 11/71. 699 İbn Mücâhid, Kitâbu’s-seb‘a, s. 338; Ukberî, et-Tibyân, s. 204.

700 _{Ferrâ {}َ ٌضيبٌََددجَلابجلاَنموَاهناولأَ افلتخمَ تارمثَهبَانجرخأف} (Fâtır, 35/27.) ayetinde de benzer bir durum olduğunu söyler. Bkz. Ferrâ, Meâni’l-Kur’ân, I, 384.

701

Ferrâ, Meâni’l-Kur’ân, I, 197; II, 22; Dayf, el-Medârisu’n-nahviyye, s. 222. 702

İbn Cinnî, el-Hasâis, II, 395-397. 703

166

kıraat, mütevatir olan yedi kıraattendir ve Müberred burada bir çıkmaza girmiştir. Tıpkı onun gibi bazı nahivciler de yedi kıraatin kendilerine göre mütevatir olmadığı iddiasıyla yanlışa düşmüşlerdir.704

Dilcilerin ve tefsircilerin Hamza’ya nispet edilen kıraat hakkındaki değerlendirmeleri bu şekildedir. Daha önce de ifade edildiği üzere nahvin kurallarına öncelik verildiği takdirde sözü edilen kıraat, nahvin kapsamı dışında kalmaktadır. Öte yandan kıraatlere öncelik verildiğinde ise dilciler tarafından tespit edilen bir kural, geçerliliğini yitirmektedir. Kanaatimizce nahiv tartışmalarının düğümlendiği bu tür noktalarda kıraat gibi bir kaynağı görmezden gelmek veya kusurlu bulmak yerine sorun çözücü olarak görmek daha sağlıklı sonuçlara imkân verecektir.

3.3.1.4. و ve ف Harflerine Bitişen ve Şart Cümlesinin Cevabına Atfedilen Muzari