MATERYAL VE YÖNTEM

Bingöl İli'nde potansiyel tarım alanlarını tespit etmeyi hedefleyen bu çalışmada, 1/25 000 ölçekli topografya haritaları sayısallaştırılarak sayısal yükselti modeli (SYM) oluşturuldu. Oluşturulan SYM kullanılarak analizin ana kriterlerinden olan eğim, bakı ve yükselti katmanları oluşturuldu. Bunun yanı sıra 2001 yılına ait Bingöl İl Arazi Varlığı verileri kullanılarak analiz için gerekli diğer önemli kriterlerden büyük toprak grubu, toprak derinliği, arazi kabiliyeti, erozyon ve diğer toprak özellikleri katmanları elde edildi. Elde edilen bütün katmanlar aynı piksel boyutunda raster (grid) formatına dönüştürüldü. CBS ortamında katmanların çakıştırılmasıyla ortaya çıkan sonuçlar değerlendirilerek, araştırma alanında her bir arazi kullanımı için fiziki coğrafya unsurlarının uygunluğu tespit edildi. Bahsi geçen bu işlemler gerçekleştirilirken Arc-GIS 10.1 CBS yazılımı kullanıldı. AHS tekniğinin uygulanması esnasında gerçekleştirilen hesaplamalar ise Excel programı yardımıyla yapıldı. CORINE 2012 yardımıyla da araştırma alanının mevcut arazi kullanım özellikleri belirlendi.

67

Tablo 1: Arazi Kullanım Türleri İçin Yapılan Uygunluk Analizinde Kullanılan Alt Kriterler ve Uygunluk Puanları

Kriter Alt Kriter Tarım Ağırlık

Kahverengi Topraklar 2 Kuzeydoğu 3

Kireçsiz Kahverengi T. 2 Doğu 2

Kestanerengi Topraklar 2 Güneydoğu 2

Kahverengi Orman Toprakları 3 Güney 2

Kireçsiz Kahverengi Orman T. 3 Güneybatı 2

Araştırma alanının potansiyel tarım aşanlarını tespit etme sürecinde Çok Nitelikli Karar Verme (ÇNKV) teknikleri içerisinde önemli bir yeri olan ve geniş bir uygulama alanı bulunan AHS yöntemi kullanıldı.

AHS yöntemi ile çalışma sahasının arazi uygunluk değerlendirmeleri yapılırken öncelikli olarak araştırma alanında tarımsal arazilerin kullanımında etkili olabilecek kriterler ve bunların alt kriterleri tespit edilmiştir. Alt kriterler ve alt kriterlere ait uygunluk puanları, ziraat mühendisleri, orman mühendisleri, ayrıca çiftçiler, literatürde yer alan çalışmalar ve arazi gözlemleri referans alınarak tespit edildi. Çalışmada tarım alanları için toprak türü, arazi kabiliyeti, toprak derinliği, diğer toprak özellikleri, erozyon, jeomorfoloji, yükselti, eğim, bakı, sıcaklık ve yağış kriterleri değerlendirilerek, bunların alt kriterlerine ait uygunluk puanları saptandı (Tablo 1).

68

Saaty (1982)'de belirtildiği gibi AHS' de belirlenen kriterler her düzey için kendi aralarında belirlenmiş olan ve önem derecesi tablosunda 1 ile 9 arasında değerlere sahip önem derecesi ile karşılaştırıldıktan sonra elde edilen sonuçlar bir matris formuna işlenir (Tablo 2). Bu yöntem, bir düzeydeki öğelerin, hiyerarşide hemen bir üst düzeyde yer alan öğeler açısından göreli önemlerini saptayacak şekilde puanlama yapılması ve ikili karşılaştırmalar matrisi oluşturulması esasına dayanır (Akbulak, 2010, s.

564).

Tablo 2: AHS Değerlendirme Ölçeği (Saaty, 1980) Önem Derecesi Açıklama

1 Ölçütler eşit derecede öneme sahiptir.

3 1. ölçüt 2.’ye göre biraz daha önemlidir.

5 1. ölçüt 2.’ye göre fazla önemlidir.

7 1. ölçüt 2.’ye göre çok fazla önemlidir.

9 1. ölçüt 2.’ye göre çok yüksek derecede önemlidir.

2,4,6,8 İki yakın ölçüt arasındaki ara değerler

Değerlendirmeye alınan kriterlerin ağırlık puanlarının AHS tekniği ile belirlenme sürecinde ilk olarak her bir arazi kullanım türü için kriterlerin etkinlik derecesi göz önünde tutularak ikili karşılaştırmalar yapıldı ve bu doğrultuda ilgili matrisler oluşturuldu (Tablo 3), daha sonra analizde kullanılan her bir kriterin ağırlık puanı tespit edildi ve son olarak da elde edilen özvektörün tutarlılık kontrolü yapıldı.

Tutarlılık kontrolü, yargıların mantıksal tutarsızlığını ölçer ve yargılarda olabilecek hataların tanımlanmasına olanak sağlar. Yöntemin geçerli olması için tutarlılık oranı 0,10 (% 10) veya daha küçük olmalıdır. Eğer bu oran 0.10’dan büyük ise ikili karşılaştırma matrislerinin yeniden oluşturulması gerekir (Saaty 1980).

Bu çalışmada tarım arazi kullanım türü için yapılan ikili karşılaştırmalarına uygulanan tutarlılık oranı 0,10 (% 10) oranının altında değere sahiptir.

Tablo 3: Tarım İçin İkili Karşılaştırma Matrisi

TARIM Jeo Yük Eğim Bakı Sıc Yağ BTG TD DTÖ Eroz AKK.

Jeomorfoloji 1 3 3 5 4 4 3 3 6 6 0,5

Yükselti 0,33 1 0,25 2 2 2 0,33 0,5 3 2 0,14

Eğim 0,33 4 1 5 4 4 0,33 3 5 5 0,25

Bakı 0,2 0,5 0,2 1 0,33 0,33 0,2 0,33 2 1 0,125

Sıcaklık 0,25 0,5 0,25 3 1 1 0,33 2 2 2 0,17

Yağış 0,25 0,5 0,25 3 1 1 0,33 2 2 2 0,17

BTG 0,33 3 3 4 3 3 1 3 6 4 0,2

TD 0,33 2 0,33 3 0,5 0,5 0,33 1 4 3 0,2

DTÖ. 0,17 0,33 0,2 0,5 0,5 0,5 0,17 0,25 1 0,33 0,11

Erozyon 0,17 0,5 0,2 1 0,5 0,5 0,25 0,33 3 1 0,14

AKK 2 7 4 8 6 6 5 5 8 7 1

TOPLAM 5,36 22,33 12,68 35,5 22,83 22,83 11,27 20,41 42 33,33 3,005

λmax= 11,862 CI= 0,086 CR= 0,057

69

AHS tekniğinin uygulanması sonucunda tespit edilen kriterlerin uygunluk puanları ile ağırlık değerleri CBS ortamında birleştirilerek her bir piksel için arazi kullanım türlerine göre Fiziksel Uygunluk Endeks (FUE) değerleri saptandı. Arazi kullanım türlerine göre kriterlerin uygunluk ve ağırlık puanlarının birleştirilmesinde aşağıda verilen denklem kullanıldı.

n

U = Σ Wi Xi

U, toplam arazi uygunluk puanı; Wi , i arazi uygunluk kriterinin ağırlık değeri; Xi , i arazi uygunluk kriterine ait alt kriter puanı; n, arazi uygunluk kriterinin toplam sayısıdır (Cengiz vd., 2013). AHS tekniği ile yapılan uygunluk analizlerinde kullanılan kriterler aynı zamanda arazi kullanımını etkileyen faktörlere karşılık gelmektedir. Hesaplamalar sonucunda her bir kriter için saptanan değer 0-1 arasında değişmekte olup, toplamları 1’e eşittir (Tablo 1). Araştırma alanı için potansiyel tarım alanları tespit edilirken, bu arazi kullanım türü için öncelikler, araştırma sahasının doğal ortam koşulları, sürdürülen beşeri ve ekonomik aktiviteler ile mevcut kaynakların potansiyeli göz önünde bulundurularak uzman görüşleri doğrultusunda AHS tekniği yardımıyla belirlenmiştir.

BULGULAR

Bingöl İli'nde potansiyel tarım alanlarının belirlenmesini amaçlayan bu çalışmada 11 ana kriter analize tabi tutulmuştur. Bu kriterlere ait alt kriterler de ayrıntılı olarak tanımlanmış ve alt kriterin tarım arazi kullanım türü için etki şiddetleri doğrultusunda puanlama yapılarak ana kriterlerle birlikte uygunluk analizine dahil edilmiştir (Tablo 1).

Analizler neticesinde, her türlü bitkisel üretim için elverişli olan "çok uygun" alanların 52 km² alansal dağılış ile il toplam alanının % 0,64'lük kısmını oluşturduğu görülmektedir. Bununla birlikte ilde, bitkisel üretimin etkin yapılabilmesine engel olabilecek bazı sorunların mevcut olduğu, bu nedenle de bazı toprak koruma önlemlerinin alınması gerektiği ve de sulama problemi olan araziler "orta derecede uygun" sınıfına karşılık gelmektedir. Bu sınıfa ait araziler 649 km²'lik yayılışa sahiptir. Bu sayısal değerle "orta derecede uygun" sınıfına ait araziler il toplam alanının son derece sınırlı alanda dağılış göstermektedir (% 8,0). Bingöl İli'nde tarım yapılabilecek arazi il toplam alanının sadece % 8,64'ünü oluşturmaktadır (Şekil 2, Tablo 4).

Tablo 4: Bingöl İli'nde Tarım Alanları İçin Uygunluk Sınıfları Uygunluk Sınıfı Tarım

Alan(km²) %

Çok Uygun 52 0,64

Orta Derecede Uygun 649 8,0

Az Uygun 5303 65,4

Uygun Değil 2055 25,4

Yerleşme 44 0,54

Toplam 8103 100

"Az uygun" sınıfına ait araziler ise ancak zaruriyetler halinde tarım yapılabilecek alanları oluşturmakta olup daha ziyade mera alanı olarak değerlendirilmesi gereken araziler olarak görülmektedir. Bu gruba ait araziler 5303 km²'lik alansal dağılışa sahiptir. Bu sayısal değer il arazisinin yarısından fazlasını oluşturmakta olup, % 65,4'lük orana sahiptir. Bitkisel üretime hiçbir şekilde imkan tanımayan araziler olarak görülen "uygun değil" sınıfı da ilde önemli bir alansal dağılış göstermektedir. Bu alanlar il toplam arazisinin % 25,4'ünü oluşturmaktadır. Bingöl İli'nde tarım yapmaya uygun olmayan ve az uygun olan arazilerin toplam araziler içindeki payı % 90,8’dir.

70

Şekil 2: Bingöl İli'nin Potansiyel Tarım Alanları Haritası.

Tarım alanları için yüksek uygunluk gösteren alanlar araştırma sahasında çok sınırlı olup, genellikle Murat Nehri ve kollarının oluşturduğu alüvyal düzlüklere karşılık gelmektedir (Şekil 2). "Orta derecede uygun" alanlar ise nispeten eğim değeri düşük ova ve havza tabanlarına karşılık gelmektedir. Bu alanlarda çoğunlukla su problemi yaşandığından, sürdürülen tarımsal aktivitelerden alınan verim de düşüktür. Araştırma alanında genel olarak eğim değerlerinin yüksek olması, toprak kabiliyetinin tarım yapmaya uygun olmaması, toprak derinliğinin az olması ve erozyonun şiddetinin fazla olması gibi nedenlerden ötürü toplam arazi içerisindeki tarım yapmaya uygun arazilerin payı oldukça düşük değerler göstermektedir (Tablo 4, Şekil 2). Ancak günümüz itibariyle il toplam alanının % 17,1' i tarım arazisi olarak değerlendirilmektedir (Tablo 5). Bu değer ilde 710 km²'lik alanının potansiyelinin üstünde arazi kullanımına tabi tutularak baskı altına alındığını göstermektedir.

71

Tablo 5: Bingöl İli’nde Tarım Alanlarının Dağılışı (2016).

Kullanım Durumu Alan (Ha) İl Toplam Arazi Varlığındaki

Oranı (%)

Tarla 22 708 2,75

Nadas 5 352 0,65

Meyve ve Uzun Ömürlü Bitkiler 3 512 0,42

Sebze 1 227 0,14

Tarıma Elverişli Olup Kullanılmayan Arazi 26 091 3,16

Çayır Otu (Özel Mülkiyet) 82 237 9,96

TOPLAM TARIM ALANI 141 128 17,1

Mera 350 234 42

TOPLAM TARIM- MERA ALANI 492 362 59,1

Kaynak: Bingöl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü.

SONUÇ ve ÖNERİLER

Uzman görüşleri ile CBS ve AHS tekniklerinin kullanımı sonucunda elde edilen verilerin birleştirilmesiyle Bingöl İli'nde tarımsal üretim yapılabilecek alanların saptanmasına yönelik uygunluk analizleri yapılmış olup, bu doğrultuda bahsi geçen sahanın potansiyel tarım alanları tespit edilmiştir.

Bingöl İli’nde tarımsal üretimin uygulanma biçimi, mevcut tarım alanlarının sınırlı olmasından dolayı son derece önemlidir. Ayrıca il nüfusunun önemli bir kısmı tarım ve hayvancılıktan (% 85) geçimini sağladığı için ilde en önemli sermayeyi toprak oluşturmaktadır. Bu bakımdan en değerli doğal kaynak olan toprağın işlenmesi ile ilgili yürütülecek projelerin titizlikle oluşturulması gerekmektedir.

Bingöl İli'nde tarım potansiyeli yüksek olan topraklar son derece sınırlı alansal dağılışa sahiptir. Mevcut tarımsal üretim yapılan alan 1411,28 km²'lik alanla % 17,1’lik bir varlığa sahipken, yapılan analiz sonuçları 701 km²'lik alanın % 8,64'lük oranla ekolojik açıdan tarımsal üretime uygun olabileceğini göstermiştir. Coğrafi potansiyeli tarımsal üretime uygun olmayan bu alanlarda yanlış arazi kullanımından kaynaklanabilecek toprak kaybı oluşmadan önce yasal düzenlemelerle toprağın potansiyeline uygun şekilde kullanılması gerekmektedir. Bununla birlikte yanlış arazi kullanımlarının önüne geçilebilmesi için en yakın zamanda çalışma alanına ait diğer alan kullanım tipleri için potansiyel kullanımların belirlenmesi ve de sürdürülebilir arazi yönetim kararlarının alınması zorunluluk taşımaktadır.

72

KAYNAKLAR

Akbulak, C., (2010). “Analitik Hiyerarşi Süreci ve Coğrafi Bilgi Sistemleri ile Yukarı Kara Menderes Havzası’nın Arazi Kullanımı Uygunluk Analizi”, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 7(2), 557-576.

Akıncı, H.; Özalp, A. Y.; Özalp, M.; Turgut. B., (2015). Büyük Barajların Tarım Arazileri Üzerindeki Etkilerin İncelenmesi ve Artvin'de CBS ve AHP Yöntemi Kullanılarak Alternatif Tarım Arazilerinin Belirlenmesi, TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, 15. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı, 2528 Mart 2015, Ankara.

Bayındır, F., (2006). Malatya İli'nin Arazi Kullanım Durumunun Yükselti Kuşaklarına Göre Dağılımı, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ

Bandyopadhyay, S.; Jaiswal, R.K.; Hegde, V.S.; Jayaraman, V., (2009). Assessment of Land Suitability Potentials for Agriculture Using Aremote Sensing and GIS Based Approach, International Journal of Remote Sensing, 30(4), 879-895.

Chen, C-F., (2006). Applying the Analytical Hierarchy Process (AHP) Approach to Convention Site Selection, Journal of Travel Research, S. 45(2), s. 167-174.

Cengiz, T.; Akbulak, C.; Özcan, H.; Baytekin, H., (2013). Gökçeada’da Optimal Arazi Kullanımının Belirlenmesi, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarım Bilimleri Dergisi, 19, 148-162, Ankara.

Dağlı, D. & Çağlayan, A., (2016). Analitik Hiyerarşi Süreci İle Optimal Arazi Kullanımının Belirlenmesi:

Melendiz Çayı Havzası Örneği, Türk Coğrafya Dergisi, 66, 83-92, Ankara.

Esen, F. (2016). Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) ile Bingöl Ovası ve Yakın Çevresinde Optimal Arazi Kullanımının Belirlenmesi, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (The Journal of Academic Social Science), 4/38, 176-193.

Esen, F. (2017), Bingöl İli Arazi Kullanım Özelliklerinin CORINE Sistemine Göre Analizi ve Sürdürülebilir Arazi Kullanım Önerileri", Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (The Journal of Academic Social Science), 5/40, 176-193.

Mokarram, M.& Aminzadeh, F., (2010). GIS Based Multicriteria Land Suitability Evaluation Using Ordered Weight Averaging with Fuzzy Quantifier: A Case Study in Shavur Plain, Iran, The International Archives of The Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences, 38(II), 508512.

Ozdemir, M. S.; Saaty, T. L., (2006). The Unknown in Decision Making What to Do About It, European Journal of Operational Reserarch, 174, 349-359.

Razmi, J., Rahmejat H., Khan M.K., (2000). The new concept of manufacturing “DNA” within an analytic hierarchy process‐driven expert system, European Journal of Innovation Management, 3, I. 4, 199 - 211 Saaty, T. L., (1980). The Analytic Hierarchy Process, McGraw-Hill Comp., U.S.A.

Timor, M. , (2011). Analitik Hiyerarşi Prosesi, Türkmen Kitabevi, İstanbul.

Tonbul S., (1990a). Bingöl Ovası ve Çevresinin Jeomorfolojisi ve Gelişimi, Coğrafya Araştırmaları Dergisi, C. 2, S. 2, s.329–352

Tonbul, S., (1990b). Bingöl Ovası ve Çevresinin İklimi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , 4(1 ), 347-374.

Yılmaz, E., (2009). Bir Arazi Kullanım Planlaması Modeli: Cehennemdere Vadisi Örneği, Çevre ve Orman Bakanlığı, Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Yayın No: 3, Mersin.

Zengin M., (2007). Ardahan Kura Nehri Ve Yakın Çevresi Alan Kullanımlarının Belirlenmesi Ve Optimal Alan Kullanım Önerileri. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erzurum

Bingöl İli Arazi Varlığı, (2001). T.C. Başbakanlık Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları. Bingöl İli Toprak Kaynağı Envanter Raporu. 1978.

73

Determining of Yield and Quality Characteristics of Some Wheat