TRB1 BÖLGESİNDEKİ İŞGÜCÜ VE EKONOMİK FAALİYETLERİN MİNİMUM GEREKSİNMELER TEKNİĞİ İLE ANALİZİ

Fırat Kalkınma Ajansı’na bağlı olan ve Bingöl, Elazığ, Malatya ve Tunceli illerinden oluşan TRB1 bölgesi, Bitlis, Muş, Hakkari ve Van illerinin oluşturduğu TRB2 bölgesi ile birlikte, Orta Doğu Anadolu Düzey 1 bölgesini oluşturmaktadır. TRB1 bölgesi, daha az yükseltiye sahip olması, Fırat Nehri üzerindeki baraj göllerinden dolayı daha olumlu iklim koşullarına sahip olması, daha zengin tarım arazilerine ve daha yüksek bir gelişmişlik seviyesine sahip olması açısından TRB2 bölgesinden ayrılmış olsa da kendi içerisinde gerek nüfus açısından, gerek gelişmişlik seviyeleri açısından heterojen bir yapıya sahiptir. Yatırımların ülke genelindeki dağılımı açısından daha batıdaki bölgelere göre dezavantajlı bir konumda olan bölgenin sosyo-ekonomik gelişim endeksinde 2003 yılından 2011 yılına kadar geçen sürede daha da geriye gittiği görülmektedir (Şekil.1).

158

Şekil 1. TRB1 Bölgesi’nin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması (Fırat Kalkınma Ajansı, 2014)

Sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyinde yaşanan bu gerileme, bölgenin kalkınmasını hızlandıracak bir takım stratejiler alınması gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bölgenin 2014-2023 yılları arasındaki döneme ait stratejilerini içeren Bölge Planı incelendiğinde, mevcut duruma dair farklı kurumların düzenlediği istatistiklerden yararlanıldığı ve bazı analizler yapıldığı görülmektedir. Yapılan bu analizler Yer Seçimi Katsayısı (LQ) analizini de içermekle birlikte, bu analizlerin bölge kalkınması için oluşturulan stratejilere yansıtılmasında sorunlar yaşandığı görülmektedir. Diğer yandan, yapılan analiz ile 15 sektörün yer seçim katsayısı 1’in üzerinde çıkmış olsa da katsayıların düşüklüğü(15 sektörün 10 tanesinin katsayı değeri 1 ile 1.7 arasındadır), bu sektörlerin temel sektör olarak kabul edilip stratejiler oluşturulması sonucunda verimli sonuçlara ulaşmanın oldukça zor olacağını göstermektedir. Ancak, bu katsayı değerleri söz konusu sektörlerin ülke içerisinde rekabetçi olduğunu göstermeyeceği gibi, bu faaliyetlerin bölgeye ihracat geliri getirmediği anlamına da gelmemektedir.

Bölge planının içeriği incelendiğinde, bölge içerisinde bazı kümelenme gruplarına ve bölgelerarası ilişkilere dair bir takım şekiller oluşturulmuşsa da, bölgedeki ihracat faaliyetlerinin sadece dış ülkelere yapılan ihracatı içerecek şekilde ele alındığı görülmektedir. Oysa ki bölge içerisindeki Elazığ ve Malatya illerinin yakın çevresi için bir merkez özelliği taşıdığı ve bu bölgelere mal ve hizmet ihraç ettiği görülmektedir. Bu nedenle, ülke dışına olan ihracatın yanı sıra, diğer bölgelere yapılan ihracat da bölge kalkınmasına katkı sunmakta ve incelenmesi gerekmektedir.

Bölge için önemli olan bu ekonomik aktivitelerin ve bölge illerindeki işgücü yapılarının analiz edilmesi, hem bölgenin ekonomik kalkınmada daha rekabetçi bir konuma sahip olması hem de fiziksel planlama faaliyetleri ile bu kalkınmayı destekleyecek işgücünün ihtiyaçlarını karşılayacak mekansal kararların verilebilmesi için büyük önem arz etmektedir. Gibson ve Worden’ın da belirttiği gibi, küçük bölgelerde minimum gereksinmeler tekniği, sonuçların verimliliğinden dolayı daha tercih edilebilir görünmektedir (Gibson & Worden, 1981). Çalışmanın bu kısmında TRB1 bölgesinin sahip olduğu işgücü ve ekonomik aktiviteler minimum gereksinmeler yöntemi ile analiz edilecektir.

Daha önce de belirtildiği gibi, ekonomik temel analizlerinde doğru veri türü seçimi analizlerin verimliliği açısından kritik önem taşımaktadır. Çalışma ile bölgedeki işgücü ve ekonomik aktivite yapısının planlama ile entegrasyonunun sağlanması amaçlandığından istihdam verileri ile hesaplama yapılmıştır. TÜİK tarafından yayınlanan 2002 yılı Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı verilerine göre bölge içerisindeki istihdam sayılarında farklılıklar olmakla birlikte, Malatya ve Elazığ bölgedeki en yüksek istihdam sayısına sahiptir(Tablo 1).

Tablo 2. TRB1 Bölgesi Sektörlere Göre İstihdam Sayıları

Ekonomik Faaliyet Kolu Bingöl Elâzığ Malatya Tunceli TRB1 Türkiye

Madencilik ve Taşocakçılığı 13 1246 333 20 1612 77027

76 36

41

52

0 20 40 60 80

Bingöl Elazığ Malatya Tunceli

2003 2011

159

İmalat 946 4875 12321 302 18444 2183286

Elektrik,Gaz ve Su 261 1487 646 203 2597 96430

İnşaat 664 1406 833 314 3217 224874

Toptan ve Perakende Ticaret 2911 11405 14188 1210 29714 1876525

Otel, Lokanta ve Kahvehane 737 2591 2851 599 6778 545167

Ulaştırma, Depolama ve Haberleşme 1329 4754 4262 897 11242 612814 Mali Aracı Kuruluş Faaliyetleri 134 769 713 214 1830 183169 Gayrimenkul Kiralama ve İş

Faaliyetleri 159 797 1104 133 2193 339502

Eğitim 84 702 477 * 1263 79129

Sağlık ve Sosyal Hizmetler 73 1345 1572 19 3009 101193

Diğer Hizmet Faaliyetleri 182 1115 1246 101 2644 177924

TOPLAM 7493 32492 40546 4012 84543 6497040

Kaynak: (TÜİK, 2002’den düzenlenerek oluşturulmuştur)

Bir önceki başlıkta da açıklandığı üzere, minimum gereksinmeler tekniğinde araştırma bölgelerinin belirlenmesinden sonraki adım her bir faaliyet sektörü için bölgeler kümesindeki en düşük Si oranını bulmaktır. Bölgelere ait işgücü sayıları aracılığıyla bölgelerdeki her bir sektör için sahip olunan ei / e oranları hesaplanarak Tablo 2 oluşturulmuştur. Bu aşamada Tunceli’de eğitim faaliyetlerine ilişkin veri bulunmaması ve Bingöl ve Tunceli’deki madencilik ve taşocakçılığı faaliyetlerinin ve Tunceli’deki sağlık ve sosyal hizmetler faaliyetlerinin istihdam verilerinin aşırı düşük olması nedeniyle, hesaplamalarda yanıltıcı sonuçlara ulaşmamak adına, bu sektörel hesaplamalar yapılmış; ancak minimum pay oranının belirlenmesinde değerlendirmeye alınmamıştır. Hesaplanan oranlardan minimum olanları Si sütununda belirtilmiş, aynı zamanda sektörün yerel olduğu bölgenin anlaşılabilmesi için illere ait sütunlarda da bu oranlar kalın çerçeve içine alınarak gösterilmiştir.

Tablo 2. TRB1 Bölgesi ei / e oranları ve minimum pay oranları (Si)

ei / e Bingöl Elazığ Malatya Tunceli Si

Madencilik ve Taşocakçılığı 0,0017 0,0383 0,0082 0,0050 0,0082

İmalat 0,1263 0,1500 0,3039 0,0753 0,0753

Elektrik,Gaz ve Su 0,0348 0,0458 0,0159 0,0506 0,0159

İnşaat 0,0886 0,0433 0,0205 0,0783 0,0205

Toptan ve Perakende Ticaret 0,3885 0,3510 0,3499 0,3016 0,3016 Otel, Lokanta ve Kahvehane 0,0984 0,0797 0,0703 0,1493 0,0703 Ulaştırma, Depolama ve Haberleşme 0,1774 0,1463 0,1051 0,2236 0,1051 Mali Aracı Kuruluş Faaliyetleri 0,0179 0,0237 0,0176 0,0533 0,0176 Gayrimenkul Kiralama ve İş

Faaliyetleri 0,0212 0,0245 0,0272 0,0332 0,0212

Eğitim 0,0112 0,0216 0,0118 - 0,0112

Sağlık ve Sosyal Hizmetler 0,0097 0,0414 0,0388 0,0047 0,0097 Diğer Hizmet Faaliyetleri 0,0243 0,0343 0,0307 0,0252 0,0243

Yapılan hesaplamalar sonucunda, madencilik ve taşocakçılığı, elektrik, gaz ve su, inşaat, otel, lokanta ve kahvehane, ulaştırma, depolama ve haberleşme ve mali aracı kuruluş faaliyetlerinde en düşük payın Malatya’da; gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetler, eğitim, sağlık ve sosyal hizmetler ile diğer hizmet faaliyetlerinde en düşük oranın Bingöl’de; imalat, toptan ve perakende ticaret sektörlerinde ise en düşük oranın Tunceli’de olduğu, yani bu sektörler için bu illerdeki üretimin yerel olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Bölge için bir merkez niteliğinde olan Elazığ’da hiç bir sektör minimum orana sahip değildir. Diğer bir deyişle, Elazığ merkez olma özelliğinden dolayı diğer bölgelere mal ve ürün ihraç etmektedir.

160

Yerel sektör olarak belirlenen ekonomik aktiviteler sadece yerel işgücü içermekte ve üretilen mal ve hizmetlerin tamamı bölge yaşayanlarının ihtiyaçları için üretilmektedir. Ancak, temel sektör olarak belirlenen ekonomik aktivitelerde bölge bütünündeki işgücü, hem temel sektör işgücünü hem de yerel işgücünü içermektedir. Diğer bir deyişle, temel sektörde üretilen mal ve hizmetlerin bir kısmı diğer bölgelere ihraç edilirken, bir kısmı da bölge halkının kullanımı için üretilmektedir. Bu nedenle, bir bölgede temel sektör olarak belirlenmiş ekonomik aktiviteler temel ve yerel işgücü toplamlarından oluşmaktadır. Bölge bütünündeki işgücü için bu ayrımın yapılması, nüfus projeksyonlarının, kentte oluşacak ihtiyaçların ve bunların mekansal çözümlerinin doğru olarak hesaplanması ve kurgulanması açısından oldukça önemlidir. Bu nedenle, her bir bölge için 3 ve 4 numaralı formüller aracılığı ile yerel ve temel işgücü sayıları hesaplanmıştır (Tablo3).

Tablo 3. TRB1 Bölgesi için minimum gereksinmeler yöntemi ile elde edilen temel ve yerel işgücü sayıları

Bingöl Elazığ Malatya Tunceli TRB1

Bölge planlama çalışmaları ile kurulan yatırım stratejileri ve bu stratejilerin yaratacağı işgücünün planlama çalışmalarına yansıması yatırım kararlarının mekansallaştırılmasının çok ötesinde bir çalışma gerektirmektedir. Kent üzerindeki tüm arazi kullanım kararlarının verildiği planlama çalışmaları ile aynı zamanda yaratılacak işgücünün ihtiyaç duyacağı konut, eğitim ve sosyal-kültürel tesisler, idari tesisler, altyapı gibi gereksinimlerin de planlanması gerekmektedir. Bu nedenle bölge planları ile verilecek yatırım kararlarının getireceği işgücü yapısının doğru bir şekilde hesaplanması, sağlıklı bir kentsel alan yaratmak açısından çok önemlidir. Bu noktada, özellikle temel sektör faaliyet alanlarında yapılacak olan yeni yatırımların temel işgücünün yanında yerel işgücü de yaratacağının hatırlanması ve bu işgücünün ve ihtiyaçlarının da çalışmalara dahil edilmesi gerekmektedir. Bu hesaplama 5 numaralı formül ile verilen temel çarpan tekniği ile bulunmaktadır. Bölgedeki toplam işgücünün temel işgücüne oranı ile bulunan bu çarpan, yaratılacak 1 temel işgücünün kendisi dahil kaç kişilik bir işgücü yaratacağını belirtir. TRB1 bölgesi için minimum gereksinmeler tekniği ile yapılan hesaplamalara göre bulunan baz çarpanları Tablo4’te sunulmuştur.

Tablo 4. TRB1 Bölgesi için minimum gereksinmeler yöntemi ile hesaplanan temel çarpanlar Bingöl Elazığ Malatya Tunceli TRB1

BM 3,07 1 3,13 2,95 1,72

Yapılan hesaplamalara göre Bingöl’de temel sektör olarak belirlenmiş faaliyet alanlarında çalışan her 1 temel sektör çalışanı, beraberinde 2,07 kişilik yerel işgücü yaratmaktadır. Benzer şekilde, Malatya’daki bir temel sektör çalışanı beraberinde 2,13, Tunceli’deki bir temel sektör çalışanı ise beraberinde 1,95

161

yerel sektör işgücü yaratmaktadır. Elazığ’daki tüm faaliyetlerin temel sektör olması nedeniyle, bölge genelinde hesaplama yapıldığında temel çarpan oranının 1,72’ye indiği, yani TRB1 bölgesindeki bir temel sektör çalışanının beraberinde 0,72 kişilik bir yerel işgücü yarattığı hesaplanmıştır.