Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi

İlgili literatürde bireylerin ihtiyaçları ile ilgili yapılan çalışmalarda en çok kullanılan ve atıfta bulunulan kuramlardan biri Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi kuramıdır. Bireylerin davranışlarını şekillendiren temel unsur olarak ihtiyaç kavramını gören bu kuram hâlâ pek çok çalışmanın temelini oluşturmakta ve çoğu çalışmada da benzer ya da karşıt görüşler sunmak adına bir referans noktası olarak kullanılmaktadır. Maslow ihtiyaçlar arasındaki hiyerarşiyi tanımlamak ve göstermek için bilinen piramit modelini kullanmıştır. Maslow’un ihtiyaçlar piramidinde en alt katmandan en üst katmana doğru sıralanan beş farklı ihtiyaç kategorisi

bulunmaktadır. Bu ihtiyaçlar aşağıdan yukarıya doğru fizyolojik ihtiyaçlar, emniyet ve güvende olmaya dair ihtiyaçlar, sosyallik ve aidiyet ihtiyaçları, öz-saygı ve başarı ihtiyaçları ve son olarak piramidin en üstünde yer alan kendini gerçekleştirme ihtiyacıdır. Piramidin en altında bulunan fizyolojik ihtiyaçlar bireylerin en temel ihtiyaçları olarak görülmektedir ve piramidin alt katmanlarından yukarılara doğru çıkıldıkça ihtiyaçların bireyler açısından aciliyeti azalmaktadır. Bireylerin yaşamak için ihtiyaç duydukları en temel şeyler hava, su, yiyecek gibi fizyolojik ve maddi ihtiyaçlar olarak tanımlanmıştır. Bu ihtiyaçların karşılanması durumunda birey piramitte gösterilen bir sonraki kategori içinde yer alan ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik davranışlarda bulunmaktadır. Fizyolojik ihtiyaçların karşılanmasından sonra emniyet ve güvende olmaya dair ihtiyaçlar önem kazanmaktadır. Anlaşılacağı üzere herhangi bir bireyin piramidin alt katmanlarında yer alan ihtiyaçlarının karşılanması durumunda piramidin daha üst katmanlarında yer alan ihtiyaçların karşılanmasına yönelik eylem ve davranışlarda bulunması önem kazanmaktadır. Maslow’un kuramında belirttiği üzere bireylerin belirli bir seviyedeki ihtiyaçlarının giderilmesi o bireyleri belirli bir tatmin seviyesine de taşıyacağı için bireyler piramidin bir üst seviyesinde yer alan ihtiyaçlar doğrultusunda hedefler belirleyebilmektedir. Bireylerin piramidin alt seviyelerinde yer alan temel ihtiyaçları tatmin edildikçe psikolojik sağlıklarının da daha iyi duruma geleceği öngörülmektedir (Lester, 2013:15).

Lester vd. Maslow’un ihtiyaçlar piramidindeki beş temel ihtiyaçla tatmin duygusu arasındaki ilişkiyi incelemek üzere bir araştırma yapmıştır. Araştırmada söz konusu ihtiyaçların sağlanması durumunda bireylerin tatmin seviyelerinin nasıl değiştiğine bakılmıştır. Araştırmanın sunduğu başlıca sonuçlardan biri ihtiyaçların karşılanmasına paralel olarak artan tatmin seviyesinin bireylerin duygusal dengesizliklerini azalttığı ve bireylerdeki dışa bağımlılık hissinin azalmasını sağladığıdır (Lester vd., 1983:83-85). Buna göre piramidin alt basamaklarından başlanarak bireylerin tatmin duygusunu tatmaları piramitteki ihtiyaçların karşılanması yoluyla sağlandığı ölçüde söz konusu bireylerin motivasyon düzeyleri de artmaktadır.

Şekil 1 Maslow'un İhtiyaçlar Hiyerarşisi

Kaynak: Ataman, G. (2002). İşletme Yönetimi, Türkmen Kitabevi, İstanbul.

Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi kuramının literatürde çok önemli ve referans verilen bir kuram olmasına karşın Maslow’un ihtiyaçlar arasında kurduğu hiyerarşinin işlevselliğine karşı çıkan çalışmalar da mevcuttur. Bu tür çalışmalarda işlevsellik kavramı üzerinden yapılan argüman Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisindeki beş ihtiyacın karşılanması durumunun bireylerin psikolojik sağlıklarını olumlu yönde etkilediğine dair somut verilerin olmamasına dairdir. Ayrıca Strong ve Fiebert (1987:492) bu konudaki çalışmaların çoğunda katılımcıların ihtiyaç düzeylerine ilişkin ‘ya hep ya hiç’ benzeri kararlar vermek zorunda bırakıldıklarını, bu durumun da bireyleri belli ihtiyaç düzeylerine sabitlediğini belirtmektedir. Dolayısıyla Maslow’un kuramı işlevsel ve metodolojik olarak geçerli ve yeterli görülmemektedir.

Strong ve Fiebert’in araştırmasında ortaya konan bulgular literatürdeki başka çalışmalar tarafından da savunulmuş olsa da, Lester bu tür çalışmalarda elde edilen bulguların ortaya çıkma sebebini söz konusu araştırmanın çeşitli kısıtlamalar altında yapılmasına bağlamaktadır. Araştırma grubunun salt psikoloji öğrencilerinden ve büyük oranda kadın öğrencilerden oluştuğunu belirten Lester bu grubun dolayısıyla sınırlı bir örneklem sunduğunu belirtmektedir. Buna ek olarak

Kendini Gerçekleştirme Öz-saygı ve Başarı

İhtiyaçları

Sosyallik ve Ait Olma İhtiyaçları Emniyet ve Güvende Olma İhtiyaçları

Lester’ın bu araştırmaya dair yaptığı analizde Strong ve Fiebert’in araştırma grubuna yönelttiği anket sorularının dillendirilme biçiminin bireyler üzerinde yönlendirici bir etki yaratabileceği belirtiliyor. Bu analize göre Lester ölçeği söz konusu beş ihtiyacın ankete katılanlar tarafından ne kadar tatmin edildiğini ölçerken Strong ve Fiebert’in ölçeğinde ihtiyaçlardan her birinin cevap verenler için ne kadar önemli olduğu değerlendirilmiştir. Sonuç olarak ölçümü yapılan meselelerin farklı şekillerde dillendirilmiş olması farklı sonuçların ortaya çıkmasını ve farklı unsurların ölçülmesini beraberinde getirmiştir.

Maslow’un kuramının işlevselliğine dair dile getirilen eleştiriler olmasına karşın Maslow’un ihtiyaçlar piramidi literatürde önemli bir referans noktasıdır. Aslen psikoloji alanında yapılan çalışmalarda ortaya çıkan kuram, pek çok farklı alana uyarlanmıştır. Maslow’un ihtiyaçlar arasındaki hiyerarşiyi bir piramit modeli kullanarak gösterdiği kuramının örgüt bağlamına uyarlanması konusunda Bull tarafından yürütülmüş güncel bir çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmada söz konusu olan temel ilke, Maslow’un piramit modelinde gösterilen bireylerin temel ihtiyaçları fikrinden yola çıkılarak bir şirketi yasal bir kişilik olarak görmek ve bu doğrultuda piramidin işleyişini yeniden gözden geçirmektir. Bu bağlamda bir yasal kişilik olarak görülen ve tanımlanan örgütler için sürdürülebilir başarıya ulaşmanın yolu örgütün durağan, değişmeyen bir yapı olarak değil; dinamik ve değişime açık bir yapı olarak görülmesidir. Böylece söz konusu ihtiyaçları göz önünde bulundurmak da mümkün olacaktır. Maslow’un bireyler üzerinden tanımladığı piramit modeliyle ifade edilen beş ihtiyaç kategorisi, Bull’un örgütlere uyguladığı modelde ufak değişiklikler göstermekte ve ihtiyaçlar altı temel kategoriye ayrılmaktadır.

Bull’un örgüt bağlamında düşünerek yeniden belirlediği altı ihtiyaç kategorisi piramidin alt basamaklarından üst basamaklarına doğru verimlilik, hayatta kalma, etkililik, yöneticilik, yeterlilik ve başarı olarak sıralanmaktadır. Bu ihtiyaç modelinde en alt basamakta verimlilik ihtiyacı yer almasına karşın aslında verimlilik ihtiyacı bir üst basamakta bulunan hayatta kalma ihtiyacı ile beraber düşünülmektedir. Bu modelde bahsedilen hayatta kalma ihtiyacı Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisindeki fizyolojik ihtiyaçlar kategorisine denk düşmektedir.

Yapılan değerlendirmede bir örgütün ve örgüt içindeki bireylerin iflas etmesinin başlıca nedeninin kâr etmemek olmadığı, iflasın altında yatan nedenin aslında eldeki paranın tükenmesi olduğu ileri sürülmektedir. Bu bağlamda düşünecek olursak bir örgütün verimlilik ihtiyacı doğrultusunda eylem ve davranışlarda bulunması eldeki paranın da tükenmemesini sağlayacağı için örgütün hayatta kalmasını da sağlayacaktır. Bull’un ortaya koyduğu bu çerçeveden bakıldığında bir örgütün devamlılığı ve uzun vadede başarıya ulaşması için öncelikli olarak en temel ihtiyacı olan nakit akışının karşılanması gerekmektedir. Nakit akışı ihtiyacı karşılandığında ve örgütün hayatta kalması sağlandığında etkililik, yöneticilik, yeterlilik ve başarı gibi örgütler için çok önemli olan diğer ihtiyaçlar örgütler için daha önemli ve karşılanabilir hale gelmektedir.

Şekil 2 Bir Girişimin İhtiyaçlar Hiyerarşisi

Kaynak: Bull, R. (2014). Reporting for sustainable success – by applying Maslow’s hierarchy of needs to business. Financial Management, Haziran, 53-54.

Bull’un söz konusu modelinin bir üst basamağında yer alan etkililik ve bu ihtiyacın üzerinde yer alan yöneticilik ihtiyaçları da birbiriyle ilişkili ihtiyaçlardır. Yöneticilik adı verilen süreç bir örgütteki katma değer kaynaklarını yaratmak ve bu kaynakları sürdürülebilir kılmakla ilgilidir. Bu sayede örgütler ve çalışanları etkili bir biçimde çalışabilirler. Bu modelde bir yönetimin nihai hedefi olarak söz konusu girişimin uzun vadede başarılı olması öngörülmektedir. Bir örgütün başarısı da örgütün stratejik vizyonu ve hedeflerine bağlı olarak tanımlanabilir. Her örgüt farklı model ve değerleri hedefleyeceğinden her örgütün başarı ölçütü de doğal olarak

Başarı Yeterlik Yöneticilik Etkililik Hayatta Kalma Verimlilik

farklı olacaktır. Bull’un örgütleri göz önünde bulundurarak oluşturduğu bu ihtiyaçlar piramidinin geneline baktığımızda göz önünde bulundurulması gereken bir başka önemli unsurun da sürdürülebilirlik olduğunu söyleyebiliriz. Başarılı olmayı hedefleyen bir örgütün bu piramitte sıralanan ihtiyaçları karşılamaya yönelik hayata geçirdiği eylem ve davranışlarda sürdürülebilirlik etmenini de akılda bulundurması gerekmektedir. Maslow’un bireyler üzerinden belirlediği beş temel ihtiyaç örgütler bağlamında düşünüldüğünde Maslow’un en temel ihtiyaç olarak bahsettiği sağlık ve güvenlik kavramları örgütlerin nakit stoku ve krizlerle başa çıkabilme gibi ihtiyaçları karşılayabilmesiyle örtüşmektedir. Benzer bir noktadan hareket eden bu iki kuramın en önemli ortak noktalarından biri ise hem birey hem de örgütler bağlamında başarının piramidinin üst basamaklarında yer alması ve bireylerle örgütlerin bu hedef doğrultusunda ilerlemeleridir (Bull, 2014:54).