Mani Halk Edebiyatında manzum olan ve aynı zamanda da sözlü olarak da devam eden bir türdür. Bir baĢka ifade ile edebiyata Türklerin kazandırmıĢ olduğu, Türklere özgü olan hemen her konuda yazılabilen yedi heceli müstakil dörtlüklerdir. Divan Edebiyatı‟ndaki rubai ve tuyuğ ile benzerlik göstermektedir. Genellikle yedi heceden oluĢan maninin kafiye Ģeması aaba Ģeklinde olup durakları da 4+3‟tür.
68
Maninin ilk iki mısrası doldurma özelliğine sahip olup asıl anlatılmak istenen son iki dizesindedir. Asıl anlamın yoğunlaĢtığı üçüncü mısra ise serbesttir.
Maniler anonimdir, yani aslında söyleyenleri vardır ama zamanla unutulduğu için halka mal olmuĢ anlamında anonim eserlerdir. Bu bakımından Anadolu‟nun her tarafında bu gelenek yaygın Ģekilde günümüze kadar devam etmektedir. Maniler Türk halkının zevk, espiri ve zeka anlayıĢlarını gösteren belge niteliğindedir. Edebiyatın en canlı ve güzel örneklerinden biridir.
Maniler hakkında yapılmıĢ tanımlardan birkaçını Ģu Ģekilde verebiliriz:
Anonim halk Ģiirinin en kısa nazım Ģekillerinden olup doğa, sevgi, ayrılık ve nefret gibi konuların yanında; dinleyeni yürekten sarsan, umulmadık bir sürprizle sonuçlanan, küçük ve bağımsız bir Ģiir türüdür.26
Dügünlerde, kadın topluluklarında, iĢ yerlerinde, tarlalarda vb. söylenen mani, umumiyetle hece vezninin 7 veya 8‟lisi ile meydana getirilen 4 mısralık manzumelerdir. Her türlü hayat hadiseleri arasında, âĢk, gurbet, kıskançlık, hasret, kırgınlık, tabiat vb. temaları iĢleyen mânilerde ilk iki mısra bir bakıma duygu, düĢünce ve hayalîn giriĢini teĢkil eder. Dinleyenin veya okuyanın dikkat ve ilgisini çekmeye yarayan bu iki mısradan sonra üçüncü ve dördüncü mısra asıl konuyu vermeye çalıĢır, nadir olarak dört mısranın bütün bir duygu, fikir ve hayalî iĢlediği görülür.27
Maniler üzerine Ģüphesiz birçok tasnif yapılmıĢtır. Ancak bu tasnif çalıĢmalarından Doğan Kaya‟nın maniler üzerine yapmıĢ olduğu tasnifine değinmek de fayda var. Tasnif Ģu Ģekildedir:
1. Yapılarına Göre Maniler. - Hece Sayılarına Göre Maniler. - Mısralarına Göre Maniler.
2. Hazırlanıs ve UygulanıĢlarına Göre Maniler -Niyet Manileri
-Katar Manileri -KarĢılıklı Maniler.
-ĠĢ Yaparken Söylenen Maniler.
a. Tarlada çalıĢan kadınların gelip gençlere söyledikleri maniler. b. Halı dokuyan kızların söyledikleri maniler.
26 M. Yardımcı, BaĢlangıcından Günümüze Halk ġiiri, ÂĢık ġiiri, Tekke ġiiri, Ankara. 1998. s. 19. 27 ġükrü Elçin, Halk Edebiyatına GiriĢ. Ankara. 2000. s. 281.
69 c. Bulgur çekerken söylenen maniler. ç TaĢ toplarken söylenen maniler. d. Çayır biçilirken söylenen maniler. e. Bostanda çalıĢırken söylenen maniler. -Saya Manileri.
-Bayraktar Manileri.
3. Konularına göre Maniler.28
ErciĢ‟te kızlar ve kadınlar arasında mani söyleme geleneği eskisi kadar olmasa da devam eder. Sadece kadın ve kızlarla kalmamıĢ erkeklerin de sevdikleri için mani söylediği görülür. ġimdi unutulan ama son zamanlara kadar da bilinen „bicek
çıkarma‟ ve „mani atma‟geleneğinde söylenilen, özellikle kızların söylediği maniler
çok ses getirmiĢ. Maniler düğünlerde, kadınlar arası toplantılarda, misafirliklerde eğlenmek amaçlı icra edilirdi. Bazen de taziye evinde manilerin söylenildiği oluyordu. Burada kadınlar ağlaĢırken, ölen kiĢinin cesur, mert, delikanlı, yiğit biri olduğunu söyledikleri maniler de dile getirirlerdi. Buna yörede „Manili OkĢama‟ denir. Bu maniler ağıt Ģeklinde okunurdu. Maniler genelde 7 hece ölçüsü ve aaxa kafiye Ģekliyle yazılmıĢlardır.
ErciĢ‟te halk arasında bilenen mani örnekleri:
70
MANĠ METĠNLERĠ
-1-
Armut dalda ensiyi Dal bülbülü besliyi Siyah perçemli kardeĢ Göynüm seni itsiyi
-2-
Dut ağacı kurulur Dibinde su durulur Eller baba diyende Menim boynum burulur
-3-
Yaram ağır
Ok dedi yaram ağır Tabip gurban olayım ağır El vurma yaram ağır
-4-
Kayadan indim diyi Basmadan giymem diyi Olursa atlas olsun Koynuna girmem diyi
-5-
Gara yılan Ak ile gara yılan Oğlum bir melaike Gelinim gara yılan
71
-6-
Bağa girdim yaprağa BaĢladım toprağa O gız menim olursa Belim gelmez toprağa
-7-
Armudum dalda galdı Gözlerim yolda galdı ġen olasın ErciĢ‟im Sevdiğim nerde galdı
-8-
Ġçerde sağarlar camıĢı DıĢarı Ģığar fıĢı fıĢı Sen hele goca bulmadın Kırğ yılın kocamıĢı
-9-
Bu da meni
Al hançeri buda meni Ne günlere galmıĢam Beğenmez buda meni
-10-
Gökte yıldız galmadı Yerde boncuk galmadı Ana meni evlendir Mehlede gız kalmadı
-11-
Su baĢında pıtırağ Minder serin oturağ Hoca gözün kör olsun Kes nikâhı kurtulağ
72
-12-
Ağlaram çağlar gibi Derdim var dağlar gibi Her gelen bir gül ister Sahipsiz bağlar gibi
-13-
ErdiĢ‟in üstü bağlar Gız söyler gelin ağlar Gelin neye ağlarsın Bar vermez bizim bağlar
-14-
Yağmuru düz öldürür Alavi köz öldürür Hançer bıçak neylesin Ġgidi söz öldürür
-15-
GardaĢ meni
Bırakma gardaĢ meni Sevdiğime vermezler Verirler ele meni
-16-
Isıtma tutti meni Tutti kurutti meni Ne yare selam edin Ne tez unutti meni
-17-
Kaleden indim bugün Elimde altın güğüm Ana meni evlendir Ġstemem düğün müğün
73 -18-
Darı ektim bir elek Dadandı gara leylek KıĢın birlikteydik Yazın ayırdı felek
-19-
Altınım alma meni Dillere salma meni Götür sarrafa göster Bakırsam alma beni
-20-
Köprü altında çiçek Yoncalar biçilecek Ana gurbanım olam ġerbetim içilecek
-21-
Kaleden indim ancak Mendilim dolu sancak Ne gız oldum ne gelin AtaĢa yandım ancak
-22-
Mektup yazdım bilesin Oğuyasan gülesen Ele bir gül değilem Koklayalar atalar
-23-
Ġnce men ince menem Sedef sen ince menem DüĢsen sinem üstüne Can viren ince menem
74
-24-
Elinde ilahi var BaĢında külahı var Göz görüp gönül sevip Bunun ne günahı var
-25-
Elbisenin moruna Men vurgunam boyuna Oyar menim olmazsa Öleceğim yoluna
-26-
Sarı yazman çinçini Öpüm ağzının içini Dün gece nerdeydin Gönlümün göğercini
-27-
Fındık fıstık çedene Uyku geldi bedene Bu ne zalım ganyana Koymaz gidem odama
-28-
Bicegim hola mola Ġçi dolu gül ola Bicegi çıkaranın Muradı hasıl ola
-29-
Damda iĢlik dikerim Burma burma bükerem Dediler yar evlenmiĢ Ġnadımnan sökerem
75 -30-
Bağçada dolu gazel GardaĢ gurbette gezer ġapkasını yan eğmiĢ Gurbette melul gezer
-31-
Hey karayı karayı Gel süpüreğ sarayı Sen al geyin men yeĢil DüĢman geysin karayı
-32-
Bu dağın karı menem Gölü var arı menem Kabrim kuzuye kazın Cevanam çürümenem
-33-
Kolumda pazım ağlar Arkamda tazım ağlar Yol ver dumanlı dağlar Sılada kuzum ağlar
-34-
Değirmen üstü çiçek Orak getirin biçek GardaĢ niĢanın gördüm Orta boylu bir çiçek
-35-
Kahveler dibektedir KardaĢlar gurbettedir Sağ olsun gurbet olsun Sevdalar yürektedir
76 -36-
Mektup yazdım dört köĢe Ġçine niĢan düĢe
Mektup ele geçende ErdiĢ aklına düĢende
-37-
Bu dağlar o yan dağlar Al gana boyan dağlar Bu yan zulmadğanedir Nicedir o yan dağlar
-38-
Bu gelen akalıdır Göğsü mahramalıdır El ile güle oynar Menimle tobalıdır
-39-
Kara tavuk yatıyor Derdi derde katıyor Sebeplere galmasın Yârim ayrı yatıyor
-40-
Üzüm goydum sepete Yar oturmuĢ tepede Ele bir yar sevmiĢem ġan verir memlekete
-41-
ÂĢığam bağda ne var Sana ne bağda ne var Mecnun gözün kör olsun Leylasız bağda ne var
77
-42-
Almanın irisine Men yandım birisine Emi meni çoban et Kızların sürüsüne
-43-
Ağaç baĢında kora Cahildim düĢtüm tora Meni tora salanlar
Ġmansız girsin tora (ham üzüm)
-44-
Ay doğdu sini sini Ben sevdim birisini Cellât boynumu vursa Söylemem doğrusini
-45-
Mavidir mavuĢtura Yer vura savuĢtura Yusuf Zeliha gibi Hâk bizi kavuĢtura
-46-
Göğe yıldız sereler AĢkı meni örseler Sebeplere gamlasın O gızı mana verseler
-47-
Dağla dağladı meni Derde bağladı meni Zincirsiz tuzak olmaz Zülfün bağladı meni
78
-48-
ErdiĢ üç göl içinde Suyu bardak içinde ErçiĢ‟te yar sevenin Yüreği yağ içinde
-49-
Bi cigara iç oğlan Ge kapıdan geç oğlan Baba sana gız vermez Bu sevdadan geç oğlan
-50-
ErdiĢ‟in yolu ince DüĢümde gördüm gece GuĢlar gurbanız olum Yarımın hali nice
-51-
Darı ektim bir elek Dadandı kara leylek KıĢın birlikte idik Yarımın hali nice
-52-
Men bir kara biberim Yuvarlanıp giderem Çok konuĢma gaynanam Oğlun alır giderem
-53-
Gögde yıldız pıtalar Sarıdır yumurtalar Ele bir gül değilem Koklayalar atalar
79
-54-
Altınım aldım seni Dillere saldım seni Sarraf seni neylesin Begendim aldım seni
-55-
Gara kazan taĢmaz mı Yol dağları aĢmaz mı Ağlama anacığım Ayrılan kavuĢmaz mı
-56-
Bu gelen abalıdır Göysü marhabalıdır El ilen güler oynar Menimnen torbalıdır
-57-
Al almaya gelmiĢem ġal almaya gelmiĢem Men oğlan bacısıyam Gız almaya gelmiĢem
-58-
Bu dağın karı menem Gülü var arı menem Kabrim kuzeye kazın Cevanam çürümenem
-59-
Çorabın ağın bak Destele bağına bak Eğer göynün mendese Çık ErdiĢ‟in dağına bak
80
-60-
Sarı yazmam sendedir SermiĢem çimendedir Dünya dolu yar olsa Gine göynüm sendedir
-61-
Ay doğdi sini sini Men sevdim birisini Cellat boynumu vursa Söylemem doğrisini
-62-
Dağla dağladı meni Derde bağladı meni Zincirsiz tuzak olmaz Zülfün bağladı meni
-63-
Mendilin iĢle gönder ĠĢle gümüĢle gönder Ġçine üç elme koy Birini diĢle gönder
-64-
Maydanoz ot değil mi Yaprağı ot değil mi Sen orada men burada Bu bana dert değil mi
-65-
Kara çorap öreyim Ayağıma giyeyim Eğilin yüce dağlar Men sılamı göreyim
81
-66-
Mendilim sende kalsın Sakla koynunda kalsın Men murad almamıĢam Mendilim murad alsın
-67- ErdiĢ‟in çarsına Gün doğar karĢısına Adam gönül verir mi KomĢusun bacısına -68-
Kavun tağda beslenir Yağmur yağar ıslanır Sevdiğimi görmezsem Ciğerlerim paslanır
-69-
Men bugün neler gördüm YaĢ bağrım deler gördüm Kuzusunu kurt almıĢ Anasın meler gördüm
-70-
Göger bostanım göger Su gelir bendin döğer Uğradım iftiraya Her gelen beni döğer
-71-
Mendilimin gıgıcına ġeker goydum ucuna Gidin deyin yarıma Gelsin baĢım ucuna
82
-72-
Armut dalda dal yerde Bülbül öter her yerde Felek bizi ayırdı Her birimiz bir yerde
-73-
Su gelir ark uyanır Çimen kana boyanır Mennen senin ahınnan Gögde melek uyanır
-74-
Kara kara kazanlar Kara yazı yazanlar Mürvet yüzü görmesin Yarı asker yazanlar
-75-
Deryada çınar yanar Gittikçe ırak yanar Ele acı Ģerbettir Ġçtikçe yürek yanar
-76-
Gara yerde
O biter gara yerde Mennen erim sağ olağ Gaynanam gara yerde
-77-
Hep gülerler gülerler Gül düĢürüp gülerler Bir igit yoksul düĢse Söyletirler gülerler
83
-78-
Maniden kestim oğlan Küçükken dostum oğlan Duydum ki evlenmiĢsen Men senen küstüm oğlan
-79-
ErdiĢ‟in üstü bağlar AtaĢın meni dağlar Gözlerinde sevda var Baktıkça içim yanar
-80-
Ay doğar ayaz düĢer Kar yağar beyaz düĢer Güvenme deli gönlüm Saçına beyaz düĢer
-81-
Yastık attım bostana O yar gele yaslana Korkaram yağmur yağa Top zülüfler ıslaha
-82-
Asmadan üzüm aldım Salkımı düzüm aldım Kalk gidelim gezmeye Anandan izin aldım
-83-
Arık ince geçilmez Su bulanık içilmez
Bana derler yardan geçilmez Yar Ģirindir geçilmez
84 -84- Ay doğdi düze düĢtü Zülüfler yüze düĢtü Eller çüt çüt gezerken Ayrılık bize düĢtü -85-
Mendilim beyaz bezden Yüreğim dolu sözden DüĢman ne dersen desin Ayağın kesme bizden
-86-
Acı suda üzerem Sandığa gül dizerem Büyük evin kızıyam Gurbet elde gezerem
-87-
Dereler akmaz oldu Yar bana bakmaz oldu Sevdim de alamadım Gönlüme yara doldu
-88-
Bahçenizde gül var mı Gül dibinde yar var mı Bu gece geleceğim Yatağında yer var mı
-89-
Karda payton yürümez KıĢdır karlar erimez Yüreğimde yara var Perdelidir görünmez
85