KiĢinin kendi ellleri ile üretimde bulunduğu hobi ve faaliyetleri kapsayan bir sanat dalıdır. Bu üretim zevk ya da ticari olabilir. Bazı el sanatları yüzyıllardan beri geçerli olan geleneklere dayanmaktadır. Ġnsanların ihtiyaçlarını karĢılamak, giyinmek ve korunmak amacı ile el sanatlarının ilk örneklerini vermiĢtir. Daha sonra geliĢerek
35
çevre Ģartlarına göre değiĢimler gösteren el santaları, ortaya çıktığı toplumun duygularını, sanatsal beğenilerini ve kültürel özelliklerini yansıtır hale gelerek geleneksel vasfını kazanmıĢtır.
El sanatları ErciĢ ve köylerinde çok eskilere dayanan bir geçmiĢe sahiptir. Yıllardan beri süregelen el sanatları her yerde olduğu gibi ErciĢ‟te de büyük ilgi görmüĢtür. ErciĢ‟in önemli yollarının üzerinde yer alması ile halkın çoğunluğunun hayvancılıkla uğraĢmaları el sanatlarının geliĢerek yaygınlaĢmasında büyük etkisi olmuĢtur. ErciĢ ve çevresindeki el tezğahların da çeĢitli el sanatları ürünleri dokunmuĢtur. Üstelik her mevsime göre farklı farklı ürünler bu el tezğahlarından dokunarak hazırlanmıĢtır. KıĢ mevsiminin çok sert ve soğuk geçmesine bağlı olarak el tezgahlarında üretilen kazak, eldiven, çorap vb. kıĢlık kalın ürünlere olan talebi daha attırmıĢtır. Bu talebe cevap vermek adına daha fazla el tezgahları açılmıĢtır.
ErciĢ‟in göl kıyısında sazlık bir alanda yer alması yörenin eskiden hasır yapımı konusunda geliĢmesini sağlamıĢsa da bu durum günümüz için geçerli değildir. Kilim ve seccade dokumacılığı eskiden olduğu gibi devam etmektedir. El tezğahlarında üretilen el sanatları ürünler halkın günlük ihtiyacını karĢılamıĢtır. Bununla birlikte halk evlerine gelen misafirlerine çeyiz olarak yapılan el sanatları ürünlerini verirken yeni evlenecek bekar kızlar da çeyizliklerine el sanatları ürünlerini koymuĢlardır. Eskiden kullanılan ve aylarca yapımı süren kıl çadırlar yerine günümüzde hazır çadırlar yer almıĢtır. El tezğahlarında dokunan halı, kilimler yerini de seri makinalarda üretilen hazırları almıĢtır. Buna rağmen günümüzde az da olsa el tezgahlarında üretilen ürünler de vardır.
ErciĢ ve çevresinde bilinen belli baĢlı el sanatları Ģunlardır: -Hasırcılık, keçecilik, dokumacılık, kilimcilik, minder kılıfı. -Cecimcilik, kıl örken, heybecilik, yün çorap.
-El iĢleri (dantel, nakkıĢ,), kar baĢlığı, dericilik.
Yukarıda saydığımız belli baĢlı el sanatlarından bazıları çeĢitli sebeplerden dolayı günümüzde unutulmuĢtur. Unutulmayan belli baĢlı el sanatları ise farklı kesimlerin giriĢimleri ve destekleri sayesinde günümüze ulaĢabilmiĢtir. Halkın el sanatlarında istihdamı sağlanılarak, el sanatlarından en iyi verimi almak amaçlanmaktadır. Bu amaçları gerçekleĢtirmek için de özellikle son yıllarda devlet tarafından kurslar açılmaktadır. Halkın da bu kurslara olan ilgisi giderek artmaktadır.
36
1.5.1. Kilim
Kilimcilik ErciĢ‟te çok eskiden beri devam eden el sanatlarından biridir. Özellikle hayvancılığın yaygın olarak yapıldığı merkez ve çevre yerlerdeki koyunlardan elde edilen yünlerle el tezgahlarında kilimler dokunmuĢtur. Önceleri bu el tezgahalarında daha çok klasik kilimler dokunurken sonraları daha farklı motifler içeren kilimler de üretilmeye baĢlanmıĢtır. GeçmiĢte kilimlerde sıkça kullanılan motiflerden bugün de hala kullanılanı vardır. Kilimlerin yapımında kullanılan motifler çeĢitlilik göstermektedir. ErciĢ‟te kilimler yapılırken daha çok peĢ peĢe sıralanan ardıĢık motifler kullanılmıĢtır. Dokunan kilimlerde baklava dilimi, kuĢ, balık, koçbaĢı, kelebek vb. çeĢitli hayvan figürleri kullanılmıĢtır.
1.5.2. Keçecilik
Keçe yün, kil ya da pamuğun ıslak ortamda çiğnenip dövülerek liflerin birbirine kaynamasıyla elde edilen ve örtü, çadır, giysi yapımında kullanılan kaba bir kumaĢtır. Keçenin ana malzemesi yündür. Genelde koyun yünü kullanılır. Keçe yapımı sabır istediği kadar çok keyifli bir uğraĢtır. Keçe yapımı ErciĢ‟te çok eski bir uğraĢtır. ErciĢ‟te kıĢlar uzun ve soğuk geçtiğinden halk kendilerini sıcak tutan keçeye büyük önem vermiĢlerdir. Keçeden yaptıkları kalın ve dayanıklı ürünlerle kıĢın sert soğuklarına karĢı korunmaya çalıĢırlar. Çoğu zaman keçeler halı ve kilimler yerine kullanılarak sürekli oturulan odalarda bulunulmuĢtur. Keçe yapımı önceleri tamamen el emeği ile yapıldığından çok zahmetli bir iĢ iken son yıllarda açılan büyük atölyelerle birlikte daha basit bir hal aldı. Keçeler elde edildiği koyunun cinsine göre farklı renk ve desenlerde yapılmaktadır. Tüm olumsuzluklara rağmen keçecilik eskisi kadar olmasa da yine de yapılmaktadır.
1.5.3. Oyacılık
ErciĢ‟te eskilerden beri sevilerek yapılan el sanatlarından biri de oyacılıktır. Bu el sanatı el becerisi, emek, sabır ve titizlik isteyen bir uğraĢtır. Oya genellikle iğne, tığ veya firkete ile yapılan ince dantelin adıdır. Çoğu uğraĢ alanlarında olduğu gibi
37
oya yapmak için belli bir yaĢta olmak gerekmez. Her yaĢtan insanın severek yaptığı bir uğraĢtır. Bazen ufak bir çocuğu oya yaparken bazen de yaĢlı bir teyzeyi oya yaparken görmek mümkündür. ErciĢ‟te de gencinden yaĢlısına her yaĢtan bayanı misafirlikte, kendi evlerinde veya baĢka bir yerde oya yaparken görmek mümkündür. ErciĢ‟te oyacılık çok sevildiğinden olsa gerek misafilerine özenle yaptıkları oyalı yazmalar hediye edilmektedir. Bazen oya yapma iĢinde hüner sahibi kiĢiler yaptıkları oyalı yazmaları para karĢılığında baĢkalarına satmaktadır.
Oyacılık uğraĢında kullanılan oya nesnesi halk için çok Ģey ifade eder. Ġçinde bulunulan ruh hali durumuna göre oya bir süs eĢyasının yanında duygu ve düĢünceleri, sevinç ve üzüntüleri ifade eder. ErciĢ halkı da oya yaparken ifade etmek istedikleri duyguları, düĢünceleri ve vermek istedikleri mesajları dile getirmek istemiĢlerdir.
ErciĢ‟te oyalar çok farklı ürünlerin yapılmasında kullanılmaktadır. Oyalar özellikle leçek ve yazmalarda kullanılmaktadır. Leçek ve yazmaların kenar süslemelerinde farklı renk oyalar kullanılarak leçek ve yazmalar daha gösteriĢli hale getirilmeye çalıĢılmıĢ. Leçek daha çok yetiĢkin kadınlar tarafından kullanılmaktadır. Genç kızlar ise yazma giymeyi tercih etmektedir.
Evlenecek genç kızlar çeyiz hazırlıklarına oya sandığı alarak baĢlamaktadır. Gelin adayı çoğu kiĢiye oyalı yazma yaptırır veya sipariĢ verdirir. Gelin adayının akrabaları, komĢuları ve arkadaĢları tarafından hazırlanan oyalı yazmalar gelin adayına teslim edilir. Gelin adayı evlendikten sonra çeyizindeki oyalı yazmaların bir kısmını eĢinin aile ve akrabalarına düğün hediyesi olarak verirken geri kalanlarını da kendisi kullanmaktadır.
ErciĢ‟te yapılan oyalarda farklı motifler kullanılmaktadır. Bunlardan daha çok bitki motifleri, canlılarla ilgi motifler ve geometrik motif ve semboller kullanılmaktadır. Bu motiflerden birkaçı Ģunlardır: Gül oya, dut oya, keklik oya, biber oya dirsek oya, kalp oya, hesir oya, örümcek oya, horoz oya, karanfil oya motifleridir.
1.5.4. Üzerklik veya Nazarlık
ErciĢ halkının önemli uğraĢ alanlarından biri de üzerkliktir. Halk arasında nazarlık olarak da bilinen bu el sanatı üzerlik otu tanelerinin ipliklere dizilerek aralarına da çeĢitli renklerde kumaĢ parçalarının serpiĢtirmesiyle oluĢan duvar
38
süsüdür. Üzerlik otundan yapılan süs eĢyaları evlerde, bahçe ve iĢ yerlerinde önemli yerlere süs eĢyası, nazarlık olarak asılır. Üzerlik otu tanelerine çeĢitli Ģekiller verilerek elde edilen bu süs eĢyasının aynı zamanda nazardan da kiĢiyi koruduğuna inanılır. Nazardan korunmak için üzerlik bitkisi yakılır ve üzerlik bitkisinden çıkan duman nazardan korumak istenilen kiĢinin üzerine üflenir. Bu Ģekilde kiĢiyi nazardan koruduğuna inanılır. Bu inançın belirtileri olarak halk arasında baĢka birtakım uygulamalar da yapılmıĢtır.
1.5.5. Dericilik
Çok eski bir el sanatı olan dericilik, derinin fiziksel ve kimyasal iĢlamlere tabi tutularak kullanılacak hale getirilmesidir. ErciĢ‟te dericilik sanatı diğer el sanatlarına kıyasla daha az öneme sahip olmuĢtur. Halk daha çok diğer el sanatları ile ilgilenerek ürünler ortaya koymuĢlardır. ErciĢ‟te el tezgahlarında dericilik el sanatı ile alakalı daha çok ceket ve yelek gibi giysi malzemeleri yapılmıĢtır. Yapılan bu ürünler de hem kalitesiz hem de ihtiyaçlara cevap verememiĢtir. Özellikle büyük atölyelerin olmamasından kaynaklı çok fazla farklı ürünler ile seri üretim yapılamamıĢtır. Bunun için de halkın zor Ģartlarda el tezgahlarında üretebildiği malzemeleri ancak kendileri kullanabilmiĢtir. Ġhtiyaç fazlası ürünler oluĢmadığından halk bunları satarak ticaretini yapamamıĢtır. Dericilikte kulanılan deriler küçükbaĢ ve büyükbaĢ hayvanlardan temin edilmiĢtir.
1.5.6. Yün Çorap
El sanatları içerisinde halk tarafından en fazla rağbet görüp, çoğunlukla ihtiyacı karĢılama amacıyla yapılan iĢlerin baĢında yün çorap örücülüğü gelir. BeĢ ĢiĢle örülen çorapların malzemesi tamamen yündür. Çorapların parmak uçlarına halı ve kilimlerde kullanılan motifler kullanılmaktadır. ÇeĢitli motifler verilerek yapılan yün çoraplara ilgi oldukça yüksektir. Halk bu yün çorapları özellikle kıĢ aylarında giyerek soğuktan korunmaya çalıĢır. ErciĢ merkezi ile köylerinde kıĢın çoğu insanın ayağında kalın yün çoraplar vardır. Bu yünlü çoraplar yeni evlenecek genç bir kızın çeyiz sandığında yer aldığı gibi bazen de hediye olarak bir misafir veya sevilen bir
39
kiĢiye de verilmektedir. Yünlü çoraplar aynı zamanda bir duygunun da ifadesidir. Her ne kadar da köylerde örülen yün çoraplar bir ihtiyacı gidermek için örülse de okuma yazma bilmeyen, duygu ve düĢüncelerini sözle ifade edemeyen kiĢilerin ruh halini anlatan bir araçtır. Yün çoraba iĢlenen her bir rengin ayrı bir anlamı vardır.
40
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
ANONĠM HALK NESRĠ VE NAZMI