-ġalvara acığ eden (küsen) tumana pisler. -ġeker cinsine çeker.
-TaĢ yerinde ağırdır.
-Tilki deliğe sığmiyi, bi de kuyruğuna süpürge bağlıyi.
-Usurukla boya boyanmaz. -Uzak yerin helvası Ģirin olur.
-Var varlatır, yok söyletir.
-Yağa yağa bahar gelir.
-Yağmur gününde Ģoratan borç olmaz. -Yetimin rli uzun olur.
-Yiyen bilmez doğrayan bilir.
-Yoğurt tökülse yeri kalır, ayran tökülse neyi kalır. -Yol ile giden yorulmaz.
-Yükü taĢıyan bilir. -Yüklü eĢek anırmaz.
-Yükseklere çıkmayan alçakları göremez.
-Zırtnan pilav piĢmez.
-Zorla ava giden tazıdan bir Ģey beklenmez.
3.2. DEYĠMLER
Deyim bir kavramı baĢka bir kalıp içinde çekici bir anlamla belirten sözlerdir. Atasözleri ile deyimler çoğu kez karıĢtırılırlar. Atasözleri bir konuya çözüm getiren, insanlara yol gösteren, tecrübelerden ders almak ve bir daha o hatayı yapmamak için kullanılır. Deyimler ise konuĢma sırasındaki düĢünceyi genelde etkileyici kılmak ve güçlendirmek amaçlı kullanılır.
126
Kelimelerin asıl anlamlarından uzaklaĢarak, yeni anlamlar üstlendiği kalıplaĢmıĢ sözler, deyimleri meydana getirir. Deyimler, iki veya daha çok kelimeden meydana gelebilir. Duygu ve düĢünceleri dikkati çekecek biçimde anlatan deyimler, anlatıma renk katmanın yanında, konunun anlaĢılmasını da kolaylaĢtıran kelimelerdir. Deyimler (tabirler) asıl anlamlarından uzaklaĢarak yeni kavramlar meydana getiren kalıplaĢmıĢ sözlerdir. Ġki veya daha çok kelimeden kurulu bir çesit dil ifadesi olan bu sözler, duygu ve düĢüncelerimizi, dikkati çekecek biçimde anlatan isim, sıfat, zarf, basit ve birleĢik fiil görünüĢlü gramer unsurlarıdır.44
Bir kavramı, bir durumu ya çekici bir anlatımla ya da özel bir yapı içinde belirten ve çoğunun gerçek anlamlarından ayrı bir anlamı bulunan kalıplaĢmıĢ sözcük topluluğu ya da tümce.45
Anlatıma akıcılık, çekicilik katan çoğunun gerçek anlamından ayrı bir anlamı bulunan, genellikle de birden çok sözcüklü dil öğesi, kalıplaĢmıĢ sözcük topluluğu.46
A) Biçim Özellikleri:
1. Deyimler de, atasözleri gibi, kalıplaĢmıĢ sözlerdir. Bir deyimin sözcükleri değiĢtirilip; yerine aynı anlamda da olsa baĢka sözcük konulamaz ve deyimin sözdizimi bozulamaz.
2. Deyimler de atasözleri gibi, kısa ve özlü anlatım araçlarıdır.
3. Deyimler en az iki sözcükle kurulurlar ve biçim bakımından iki bölüğe ayrılabilirler.
B) Kavram Özellikleri:
1. Deyim, bir kavramı belirtmek için bulunmuĢ, özel bir anlatım kalıbıdır; genel
kural niteliğinde bir söz değildir. Deyimi atasözünden ayıran en önemli özellik budur.
2. Deyimlerin amacı, bir kavramı ya özel kalıp içinde ya da çekici hoĢ bir anlatımla
belirtmektir. Atasözlerinin amacı ise yol göstermek, ders ve ögüt vermek, ibret almamız için gerçekleri bildirmektir. Görülüyor ki deyimle atasözü amaçta da birbirinden ayrılmaktadır.
44
ġükrü Elçin, a.g.e., s. 642. 45 Ö. Asım Aksoy, a.g.e., s. 52.
127
3. Deyimle atasözü arasında sınırda bulunan sözlere dikkat edilmelidir.
4. Biçim bakımından iki bölüğe ayırdığımız deyimleri kavram bakımından da ikiye ayırabiliriz:
a) “Deyimlerin çoğunda kalıplaĢmıĢ sözden çıkan anlam, sözcüklerin gerçek anlamları dıĢındadır.”
b) “Kimi deyimlerde kalıplaĢmıĢ sözlerden çıkan anlam, sözcüklerin gerçek anlamlarının dıĢında değildir.47
ErciĢ‟te günlük hayatın her alanında, insanlar arasında geçen diyaloglarda düğünlerde, eğlencelerde, toplantılarda vb. alanlarda bolca deyim kullanılmaktadır. Deyimler adeta halkın dilinde ezbere bilinen bir Ģarkı nakaratı veya dörtlüğü gibi bilinmektedir. ErciĢliler deyimleri çok farklı amaçlarla kullanmaktadırlar. Deyimler konusunda yörenin zengin bir yapıya sahip olduğu söylenebilir. ErciĢ‟te atasözleri ile deyimler birbirine sıkça karıĢtırılmaktadır. Birçok deyim atasözü yerine; atasözü de deyimlerin yerine kullanılır. Özellikle de hayatın çeĢitli alanlarında günlük konuĢmalarında ErciĢliler, konuĢmalarını güçlendirmek ve karĢısındaki bireyleri etkilemek için bolca deyimlerden yararlanırlar.
ErciĢ‟te ve çevresinde araĢtırmalarımız sonucu elde ettiğimiz deyimler aĢağıda alfabetik olarak verilmiĢtir:
-Acam belayam toğam gedayam. -Acınna bağırsakları goği.
-Acınnan garnı gurulduyi. -Aç karın yüksek nalın. -Adam ol sözünde ol.
-Adam adam değil sanki sel ekmeği. -Adamın öz evi öz gori.
-Ağanın eli tutulmaz.
-Akıl torpağ değil ki herkes baĢına savura. -Alav ataĢ düĢüp yani.
-Allah adamı it etsin rût etmesin.
-Allah bela vere o Ģakaya ki içinde hakikat payı olmiya. -Allah var gam yok.
47 Ö. Asım Aksoy, a.g.e., s. 38-43.
128 -AĢ mı içtik ayrı düĢtük. -Altdan bakar ciğer yakar. -At bazarında eĢĢek angırmaz.
-Ayağıma yer edim gör baĢan neler edim. -Avucunda gayganak piĢirmek.
-BaĢa baĢ geli.
-BaĢkasına balığ tutiriğ özümüze kurbağa. -BaĢi duman ati.
-Bayro bi Ģe demiyi san noli. -Belaya çatmak.
-Belayı satın almak. -Bıyığını balta kemsiyi.
-Bir tarafta vay evi, bir tarafta toy evi. -Bitleri ölmüĢ sirkeleri can veri. -Boynu keran gibi.
-Boynunun kökünü görmek. -Bu hamur çoh su götürür. -Büyük baĢın büyük derdi var.
-Cinine düĢürmek.
-Çat baĢa çarığ ayağa.
-Dağ daĢ duri o durmiyi.
-Dağdaki gelmiĢ bağdakini kovi. -Delik büyük yama küçük. -Deri deri değil camıĢ derisi. -Dırı gitmiĢ fısı kalmıĢ. -DıĢı kalaylı içi vayvaylı. -Diyesen babasını öldürmiĢem. -Dünya yansa bir horum otu yanmaz.
129 -Ele güvenme bele güven. -Elegi eleyip duvara asmak. -Elin ağzı çuval değil ki dikesen.
-Erim er olsun, kaldığım yer koluk olsun. -Etti eyledi iki ayağımı bir papuca soğdi. -Evim olsun bir göz olsun.
-Gece gündüz it kırği. -Gelin eĢikte, çocuk beĢikte.
-Gelinin gurut ezeni yiğidin gurbet gezeni. -Gız evinde toy düğün, oğlan evinin habarı yoğ. -Gız vaya batasan be ne havardır.
-Gözü düĢmek.
-Gözün yamanlık görmesin. -Gutu kurumak.
-Gücü gücü yetene.
-Ha Hasan kel, ha kel Hasan. -Hem nalına vuri, hem mığına. -Her kuĢu tuttuğ, kaldı hacı leylek. -Herkesin öz sütü öz sümügü.
-Herkesin bir derdi var, kara kızın üç.
-Ġnsanı tanıyan kurt yesin.
-Ġpsizin sapsızın biri.
-Ġsteyenin bir yüzü kara, vermeyenin iki. -ĠĢ eĢektir, sürsen gider.
-ĠĢe kara yoğ mozalanmağa babadır. -ĠĢin cırığını çıkartmak.
-Ġt halınnan bey kimin geçinmek. -Ġt yese kudurur.
-Ġte bak yattığı yere bak. -Ġtin ağzına çomak sokmak. -Ġt kırkmak.
130 -Ġt yedi kaldı Heydo. -Ġtten aç, ilandan çıplağ.
-Karga değil karnını verim. -Karın gardaĢtan yakındır.
-Kız evi naz evi, oğlan evi tuz evi. -Kızı sana deyim , gelinim sen anla. -Kiminin evveli (öncesi), kiminin ahırı.
-Kör Allah‟tan istiyip bir göz Allah verip iki göz. -Kurban olayım tipiye, vurdu getirdi kapıya. -Kül hali harda kalıp.
-Man bakın ne haldayam, yara bakın ne haldadır.
-Men bi öküzün nesini verim. -Men Allah‟tan daha ne istiyim.
-Ne doğrarsan aĢan o gelir baĢan.
-Öküz öldi ortaklık bozuldi.
-Sanki Aladağ‟dan kar bağıĢlıyi.
-Sen hara keçel Mısto‟nun ahırı hara. -Serçe nedir budi nola.
-Sıcak aĢın ağzımı mı yandırıp. -Sizin it bizim baltayı getirip.
-ġalvara küsen tumana eder. -ġekerden Ģerbetten yar Ģirin olur. -ġeker cinsine çeker.
-ġıp demiĢ burnundan düĢmüĢ.
131
-Var evi kerem evi, yok evi verem evi. -Var varlatır yok söyletir.
-Vay ana gutum kurudi.
-Ver menim palanımı senin olsun eĢeğin.
-Yan yattı çamura battı. -YaĢı geçmiĢ iĢi bitmiĢ. -YaĢı ne baĢı ne. -YaĢa yaĢa gör temaĢa.
-Ye menim surfam küllüktedir.
-Yere girsin bir baĢ ki, bin baĢ onu kıskanmaya. -Yeme de yanında yat.
-Yüz yüzden utanır.