Dandini dandini dastana Danalar girmiĢ bostana Kov bostancı danayı Yemesin lahanayı E,e,e, E,e,e, E,e,e
2.7. BĠLMECELER
Halk Edebiyatı‟nın önemli ürünlerinden biri de Ģüphesiz ki bilmecelerdir. Bilmece bir Ģeyin adını anmadan, vasıflarını üstü kapalı bir Ģekilde söyleyerek o Ģeyin ne olduğunu karĢındakine buldurmayı amaçlayan eğlenceli sözlerdir. Daha geniĢ tanımıyla bilmeceler, tabiat unsurlarıyla ve bu unsurlara bağlı olarak geliĢen olayları; insan, hayvan ve bitki gibi canlıları akıl, zeka ve güzellik gibi soyut kavramları, dini konu ve motifleri üstü kapalı bir Ģekilde çağrıĢımlarla düĢünce, dikkat ve muhakeme gücünden yararlandırılarak bulmayı hedefleyen eğlence yönü de bulunan kalıplaĢmıĢ ifadelerdir.
Ġlk bilmece örnekleri hakkında bilgi veren 11. yy.da yazılmıĢ olan „Divânü Lügati‟t- Türk‟ tür. Ancak daha eskilere gidecek olursak eski bilmece örneklerine Kıpçak Türkçesi ile yazılmıĢ olan „Codex Cumanicus‟ adlı sözlükte de rastlamaktayız. Türkler bilmece türüne geçmiĢte „tabuzgu‟- „tabuzgu nen‟-„tabuzguk‟-„tamızıg‟ vb. adlar vermiĢlerdir. Yine Anadolu sahasında bilmece teriminin yerine „muamma‟ ve „lugaz‟ adlarını da kullanmıĢlardır. Bununla birlikte bilmecelerin âĢıklar tarafından Anadolu sahasında bilmecelerin yerine „askı‟-„atlı mesel‟ ve „atlı hekât‟ terimlerini de kullanmıĢlardır.
Bilmeceler eski dönemlerde eğlence aracı olmaktan daha çok insanların kendilerini kanıtladığı ve üstünlüklerini açıkça ifade edebilmelerini sağlayan bir
110
yarıĢma Ģekliydi. Kavimler veya yönetici durumunda olan kiĢiler birbirlerine üstünlük sağlamak için, zekâ ve söz oyunlarıyla örülmüĢ olan bilmece silahına sarılırdı.38
Bilmeceler, tabiat unsurları ile bu unsurlara bağlı hadiseleri; insan, hayvan ve bitki gibi canlıları; eĢyayı, akıl, zekâ veya güzellik nev‟inden mücerred kavramlarla dini konu ve motifleri vb. kapalı bir Ģekilde yakın-uzak münasebetler ve çağrıĢımlarla düĢünce, muhakeme ve dikkatimize aksettirerek bulmayı hedef tutan kalıplaĢmıĢ sözlerdir.39
Anadolu‟nun birçok bölgesinde özellikle elektriğin televizyonun olmadığı uzun kıĢ gecelerinde evlerde veya kahvelerde halk toplanarak oyun oynarlardı, hikâye anlatırlardı. Buralarda toplanan kiĢiler oyunlarla hem eğlenirlerdi hem de birbirilerine hikâye anlatarak birbirilerinin bilgisinden istifade ederlerdi. ĠĢte bu gelenek ErciĢ ilçemizde de çok eskilerden itibaren yaĢatılagelmiĢtir. ErciĢ halkının televizyon, radyo vb. kitle iletiĢim araçları ile henüz tanıĢmadığı uzun kıĢ gecelerinde evlerde ve kahvelerde halk hikâyelerini anlattıkları zamanlarda birbirilerine bilmece de sormuĢlardır.
Nasıl ki halk hikâyelerinden ErciĢli Emrah ve Selvihan, Yaralı Mahmut, Kerem ve Aslı, Ali Mirza Bey vb. hikâyelerini ve cenkleri halk büyük bir zevkle anlatılıyorsa aynı Ģekilde bilmeceler de anlatılmıĢtır. ErciĢ‟in gençleri belirli günlerde belirli mekanlarda bir araya gelerek grup oluĢturmuĢlar. Yine bu grup oluĢturan gençler Battı, Kupa, Tura, Yüzük, ÂĢık Oyunu ve bunlara benzer oyun oynarlardı. Bu oyunların en çok oynanan ve beğenilen oyunu „bilmece sorma‟ oyunuydu.
ErciĢ‟te oynan bilmece sorma oyunu kısa bir sürede bitmezdi. Bazen saatlerce sürerdi. Oyunun galibi ve kaybedeni olacağı için özelikle de kaybeden tarafın da cezalandırılacağı için oyun belli bir disiplin ve düzen içerisinde önemsenerek oynanırdı. Oyunun sonunda herkes mutlu bir Ģekilde evlerine dönerlerdi. Bu oyunlar her yaĢtan yöre halkı tarafından beğenilerek oynanmıĢtır. Aynı Ģekilde kendisinden sonra gelecek kuĢaklara bu oyunlar aktarılmaya çalıĢılmıĢtır. Ancak kitle iletiĢim araçlarının yaygınlaĢması halkın sadece belli zamanlarda bir araya gelmiĢ olmasından dolayı bu oyunlara olan rağbet azalmıĢtır. Sadece belli günlerde ve etkinliklerde bu oyunlar oynanmaktadır.
ErciĢ‟te yaptığımız araĢtırmalar ve derlediğimiz çalıĢmalar sonucunda elde ettiğimiz bilmeceler Ģunlardır:
38
Doğan Kaya, a.g.e.,. s. 465.
39
111
-1-
Ağzı açık alamet Dibi kızıl kıyamet YaĢ vurdum kuru çığtı Selli Alâ Muhammet (Tandır)
-2-
Ondur onun barmağı Yere gelir dırnağı Adam yer adam gusar Göbeğinden kılınç asar (Çadır)
-3-
Hay bulutlar bulutlar Yusuf‟umu yen kurtlar Dırnağınnan su içer Tepesinden yumurtlar
(Buğday)
-4-
Dağdan gelir dağ gibi Kolları budağ gibi Eğilir su içmeğe Bağırır oğlak gibi (Kağnı Arabası)
-5-
Bir gızım var biz gibi Dizi çuvaldız gibi Kırğ kat elbise giyer Gene içi buz gibi (Lahana)
112 -6-
Kazdım kazdım kum çığtı Kumdan minare çığtı Bıldır ki keçel oğlan Bu yıl bahara çığtı (Buğday) -7-
Yaz ola kıĢ ola Eli bağlı kuĢ ola Yedi öggeç bir toğli Kim bunu bilmiĢ ola (Kotan) -8- Dağdan gelir TaĢtan gelir BaĢı telli EniĢtem gelir (UĢkun) -9- TaĢtandır demirdendir Yediği hamurdandır Dünyayı o doyurur Kendi doymaz nedendir (Değrimen) -10- Atdım atana Değdi kotana Evde hayrana Çölde ceryana (Ğarazan)
113
-11-
Hey heriye heriye Asker dizilmiĢ geriye Ġnsan oğlu var mıdır Arka üstü yürüye (Cenaze) -12- Gelen leylek Giden leylek Gıçı üstünde Duran leylek (Kapı) -13- Üstten biçilir Alttan içilir (Koyun) -14- YaĢdır kurumaz ġordur çürümez (Peynir) -15- Gottu kaĢık Duvara yapıĢık (Kulak) -16- O, odanın içinde Oda onun içinde (Ayna)
114 -17- Elle ekilir Dille biçilir (Mektup) -18-
Bir bilecik mil daĢı Dolanır dağı taĢı (Göz) -19- Gökte iplenir Yerde bitlenir (Yağmur) -20-
Eve gelir hat hat Köynekleri kat kat (Lahana) -21- Dedem deve Girmez eve Kes baĢını Girsin eve (ġemsiye) -22-
Bir yıl ekerler Yedi yıl biçerler (Yonca)
115
-23-
Dam baĢında kadı gibi Göğe bakar cadı gibi
(Baca)
-24-
Yedi delikli tomak Bunu bilmeyen ahmak (BaĢ)
-25-
Bir belece boyu var Ev dolusu toyu var
(Çıra)
-26-
Bir belecik gındıri Beyleri atdan yendirici (Tabanca)
-27-
Men giderem o gider Arhamdan tın tın eder (Gölge)
-28-
Aldım ele çaldım yere Allah ona bela vere (Sümük)
-29-
Bağlaram yürür Çözerem durur (Çarık)
116
-30-
Bit gibi burnu var Küp gibi karnı var
(Nohut) -31- Derindir kuyyi Gümülder kuyi (Tüfek) -32-
Derisi var içi yok Dayağı var suçu yok
(Davul)
-33-
Elemez elemez Tandır baĢına gelemez Gelse de geri dönemez (Yağ)
-34-
Evimizde bir kiĢi var Hor hor yatıĢı var (Kedi)
-35-
Dağdan gelir hor hor Guyruğunun altı mor (Keçi)
117 -36- Hat dedim Hut dedim Gapının arhasına Yat dedim (Köpek) -37- KarĢıdan ay doğmuĢ Ayı görenler olmuĢ Anası kundakta iken Kızının kızı olmuĢ
(Göl)
-38-
Ġnek alttan ses veriyor Bızav damda oynuyor (Tandır) -39- Hanım kalktı Cama dayandı Cam kırıldı Kana boyandı (GüneĢ) -40- Etden kanar Altın tartar (Kulak) -41-
Alçak yerden kar geliyor
118
-42-
BeĢ gardaĢ bir kuyuya taĢ atar
(Çorap ĢiĢi)
-43-
Bahçede bohçam kaldı
(Lahana)
-44-
Küçük mezar dünayayı gezer (Ayakkabı)
-45-
Yiyer doymaz oturup kalkmaz (Tandır) -46- Çimer çimer Kazığa biner (El bezi) -47-
Kat kat döĢek Bunu bilmeyen eĢek
(Lahana)
-48-
Yer altından yağlı kayıĢ
(Yılan)
-49-
Bacakları uzun ince Hacca gider güz gelince
119 -50- O yanı taĢ Bu yanı taĢ Ġçinde var Kır elli baĢ (Hamam)
120
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KALIPLAġMIġ ĠFADELER