II. Araştırmanın Kaynakları
2.2. MAANOĞLU FAHRETTİN
2.2.1. Maanoğulları’nın Kökeni ve Lübnan’daki Vazifeleri
Maanoğlu Fahrettin’in bağlı olduğu aşiret Lübnan bölgesinde yaşayan Dürzî bir aşirettir. Her ne kadar kaynaklarda Dürzîliğin menşei hakkında tam bir tespit yapılamamış olsa da genel olarak XI. yüzyılda Mısır inanç sistemi etrafında şekillenen bir inanç sistemi olduğu kabul görmektedir.215 Buna göre bu mezhep, Tanrının Fatımi Halifesi Hakim bi-Emrillah’ın bedeninde tecelli ettiği inancını ortaya koyan vezir Hamza b. Ali tarafından oluşturulmuştur. Daha sonra el-Muktena Bahauddin tarafından Dürzîlik inançları sistemleştirilmiş ve Suriye-Lübnan bölgesine yayılmıştır.216
XV. yüzyılda Yemeni ve Kaysi olmak üzere iki kola ayrılan Dürzîler, XVI. yüzyıllarda Suriye ve Lübnan bölgelerine yerleşmeye başlamışlardır. Bu yüzden bu
213 Kılıç, Orhan, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı ve Sancak Tevcihatı,
Elazığ, 2007, s. 57.; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III, s. 290.
214 Çelik, Kürşat, Osmanlı Hakimiyetinde Beyrut, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 2010, s. 21.
215 Tekindağ, Şehabettin, “Dürzi Tarihine Dair Notlar”, Tarih Dergisi, VII, Sayı: 10, s. 143.
216 Dürziliğin inanç sistemiyle alakalı daha geniş bilgi için bkz. Fığlalı, Ethem Ruhi, Çağımızda
bölgenin ismi “Cebel-i Dürûz” ismiyle meşhur olmuştur.217 Osmanlı Devleti bu bölgeyi fethettiği zaman pek çok aşireti bünyesinde barındıran Lübnan’da feodalizm hakimdi. Grek Ortodokslar, Mârûnîler, Dürzîler, Şiîler ve daha nice guruplar bu bölgede varlıklarını devam ettirmekteydiler218. Osmanlı Devleti etnik gurupların dini yaşantılarına müdahale etmeksizin merkezden atadığı valiler aracılığıyla bölgeyi idare etmeye çalışmasının yanı sıra, bölgeyi Şam idaresine bağlayarak yönetmeyi tercih etmiştir. Lübnan’ın yönetimini ise yarı özerk bir biçimde Tenuhilere bırakmıştır.219 Osmanlı’nın bölgedeki gurupların dini yaşantılarına müdahale etmemesi yaklaşık 400 yıllık bir hakimiyeti de beraberinde getirmiştir.220
Yavuz Sultan Selim Lübnan Emirliği’ne getirdiği Tanuhiler ise Güney Arabistan’ın savaşçı kabilelerinden biri olan Maanoğulları’nı Lübnan’a getirerek Şuf bölgesine yerleştirmiştir. Maanoğulları Lübnan siyasetinde 922-1108/1517-1697 yılları arasında etkin bir şekilde rol almışlardır. Şuf bölgesinde bazı köylerin mültezimliğine getirilen Maanoğulları, 923/1518 tarihinde Muhammed b. Haraş’ın Memlük karşıtı isyanlarına katılarak Osmanlı Devleti’nin saflarında yer almışlardır. 921-950/1516-1544 yılları arasında Şuf’ta mültezimlik vazifesinde bulunan Maanoğulları, daha sonra Sayda ve Beyrut sancakbeyliği görevlerinde bulunmuşlardır.221
Maanoğulları’nın kökeni hakkında çeşitli bilgiler mevcuttur. Mustafa Öz, ailenin kökeninin Maan b. Rebia el-Eyyübi’ye dayandığını ve Rebiatü’l-Fürs’e mensup olduğunu söylemektedir. Maanoğulları’nın Dürzî olduklarını ise şüpheli görmektedir.222 Şenzeybek de Muhibbi’nin “Hülasat-ül-Eser” isimli eserinden naklettiği bilgiye göre Maanoğulları’nın kökeni Emevi ve Abbasi devirlerinin cesur isimlerinden olan Maan b. Zaide’ye dayandığını zikreder. Ayrıca Fahrettin
217 Ziya, Saliha, Lübnan’da Dini Gurupların Şekillenmesinde İç ve Dış Dinamikler, Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2010, ss. 77-78.
218 Ziya, Lübnan’da Dini Gurupların Şekillenmesinde İç ve Dış Dinamikler, s. 91.
219 Ekinci, Ekrem Buğra, “Lübnan’ın Esas Teşkilat Tarihçesi”, Amme İdaresi Dergisi, XXXI, Sayı: 3,
1998, s. 18.; Öz, Mustafa, “Dürzilik”, DİA, X, 1994, s. 46.
220 Keleş, Erdoğan, “Cebel-i Lübnan’da İki Kaymakamlı İdare Uygulaması ve 1850 Tarihli
Nizamname”, Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 2008, Sayı: 27, s. 132.
221 Ziya, Lübnan’da Dini Gurupların Şekillenmesinde İç ve Dış Dinamikler, s. 78. 222 Öz, “Dürzilik”, DİA, X, s. 46.
Korkmaz’ın223 torunlarına; köklerinin Kürtlere dayandığından, Dürzî diye isimlendirilmelerinin nedeninin Dürzîlerle iç içe yaşamalarından kaynaklandığından bahsettiğini zikreder. Fakat Şenzeybek’in ifadesiyle Muhibbi her iki iddiayı da sabit görmez. Yine Şenzeybek’in İsa İskender el-Ma’luf’tan aktardığı bilgiye göre Maanoğulları Müslüman Arap’tırlar.224 Bu iddialar çerçevesinde hareket edecek olursak Maanoğulları’nın Arap olmaları kuvvetle muhtemeldir. Kesinlik arz etmese de Maanoğulları’nın ataları olarak zikredilen isimlerin hepsinin Arap oldukları göze çarpmaktadır. Fakat inançları noktasında Dürzî inancına sahip oldukları kanaatindeyiz. Çünkü Dürzîlik inancına göre mezhebe sonradan dahil olmak gibi bir kriter yoktur. Maanoğulları’nın torunlarının Dürzî inancına sahip olduklarını bildiğimize göre ve Dürzî inancında misyonerlik faaliyetleri olmadığına göre, Maanoğulları’nın atalarından kalma olan bu inanç mirasına sahip çıktıklarını düşünmekteyiz.
Maanoğulları, bölgeye geldiklerinde Şihabilerle ittifak içinde hareket etmişlerdir. Akrabalık bağlarıyla da bu ittifakı güçlendirmişlerdir. Bölgenin hakimi olan et-Tenuh kabilesinin rakipleriyle mücadelelerinden dolayı güç kaybetmeleri neticesinde Maanoğulları nüfuzunu daha da artırmıştır. XVI. asırda ise Osmanlı’nın bölgeyi almasıyla birlikte Maanoğulları hakim güç olmaya başlamıştır.225
Maanoğulları’nın nüfuzunun artmasında I. Fahrettin’in etkisi büyüktür. Ataları Maan devrinde Halep’e yerleşen Maanoğulları ailesine Maan’dan sonra Fahrettin liderlik etmeye başlamıştır. 921/1516 yılında Mercidabik Savaşı’nda başlangıçta Kansu Gavri’nin safında yer alan Maanoğulları, harbin en şiddetli zamanında Osmanlı Devleti’nin galip geleceğini anlayarak saf değiştirmişler ve Osmanlı ordusuna geçmişlerdir. I. Fahrettin zamanında önemli faaliyetlerde bulunan aile, 921/1516 yılında Yavuz Sultan Selim’in maiyetine girerek çeşitli iltifatlara mazhar olmuştur. Ailenin bu faaliyetlerinden dolayı olsa gerek ki Yavuz Sultan Selim Maanoğulları’na “Dağın Sultanı” ünvanını vermiştir.226 Her ne kadar Osmanlı
223 Konumuzun ana temasını oluşturan Maanoğlu Fahrettin’in atalarından. I. Fahrettin olarak
nitelendirilir.
224 Şenzeybek, Dürzilik, Doğuşu ve Temel Prensipleri, s. 38. 225 Şenzeybek, Dürzilik, Doğuşu ve Temel Prensipleri, s. 39.
tarafından bu aile desteklense de 923/1518 yılında İbnü’l-Haneş isyanına Maanğullarından bazı kimselerin katılmış olması ve devletin bunu keşfetmiş olması sebebiyle Dürzîler üzerine 923/1523 ve 924/1524 yıllarında iki sefer tertip edilmiştir. Bu seferlerle birlikte Maanoğulları tekrar itaat altına girerek itibarlarını artırmaya devam ettiler.227
Fahrettin’in ölümünden sonra yerine oğlu Emir Korkmaz geçmiştir.228 950- 991/1544-1584 yılları arasında Maanoğulları’nın reisi Emir Korkmaz, III. Murat devrinde asi davranışlarda bulunmaya başladı. Mısır ve Suriye’den gelen vergileri gasbetti. Bunun üzerinde Mısır Valisi İbrahim Paşa Emir Korkmaz’ı Şam’a çağırttı fakat Emir Korkmaz gelmedi ve İbrahim Paşa Emir Korkmaz’ın üzerine yürüyerek onu 992/1585 yılında mağlup ederek öldürdü.229
Mehmet Cavit Baysun’un nakline göre ise Mısır ve Şam’dan gelen vergileri İstanbul’a götüren kervan Cun Akkar mevkiinde baskına uğrayarak eşkıyalar tarafından yağma edildi. Fakat bu baskın işi Emir Korkmaz’ın üzerine kaldı. İbrahim Paşa’nın Şam’a davetine icabet etmemesi ve asi tavırlar göstermesinden dolayı da İbrahim Paşa, Emir Korkmaz’ın üzerine yürüdü. Emir Korkmaz kaçarak Şakif Tirun ismiyle bilinen sarp kayalıklı bölgeye sığındı. Burada da ya kahrından, ya da zehirlenerek öldü.230
Emir Korkmaz’ın ölümünden sonra yerine oğlu II. Fahrettin geçmiş ve Fahrettin önce Cebel-i Düruz’a mültezim olarak atanmış, sonra Sayda ve Beyrut sancakbeyliği görevine getirilmiştir.231 Fahrettin 979/1572 yılında doğmuştur. Fahrettin Mârûnî Hazin ailesinin yanında yetişmiştir.232 Fahrettin büyüdüğü zaman dayısı tarafından Şuf emirliği kendisine iade edilmiştir.233
Zekasıyla kısa sürede sivrilen Fahrettin, Kuyucu Murat Paşa ile de kurduğu yakınlıktan dolayı babasının 992/1585 yılında ölümünden sonra aileye liderlik
227 Bağlıoğlu, Ortadoğu Siyasi Tarihinde Dürziler, s. 22. 228 Öz, “Dürzilik”, DİA, X, s. 46.
229İlgürel, Mücteba, “Zirveden Dönüş: II. Selim’den III. Mehmet’e”, Türkler Ansiklopedisi, Ed. Hasan
Celal Güzel, IX, Ankara, 2002, s. 1191.
230 Baysun, Mehmet Cavit, “Ma’n”, İ.A., VII, s. 268.
231 Ziya, Lübnan’da Dini Gurupların Şekillenmesinde İç ve Dış Dinamikler, s. 91. 232 Emecen, Ferudun, “Fahrettin Ma’noğlu”, DİA, XII, Ankara, 1995, s. 80. 233 Baysun, Mehmet Cavit, “Ma’n”, İ.A., VII, s. 269.
etmeye başlamıştır.234 II. Fahrettin önderliğinde Osmanlı Devleti’ne karşı çeşitli ayaklanmalar gerçekleştiren aile, 1023/1615 yılında Beyrut’u işgal ederek Lübnan’ın kontrolünü tamamen ellerine geçirmişlerdir.235
II. Fahrettin döneminde en güçlü yıllarını geçiren Maanoğulları 1001- 1042/1593-1633 yılları arasında sınırlarını kuzeyde Kesrevan, doğuda Palmira’ya kadar genişletmiştir. Daha sonra Sayda Sancağı’nı Şam Valiliği’nden alan Maanoğlu Fahrettin, siyasi özerkliğe kavuşma girişiminde bulunmuştur. Aslında II. Fahrettin aileye liderlik edinceye kadar Maanoğulları bölgede istikrarlı bir yönetim sergilemişlerdir. Fakat II. Fahrettin’in yönetime gelmesiyle birlikte karışıklıklar devri başlamıştır.236
Maanoğlu Fahrettin isyana kalkışması nedeniyle devlet tarafından görevinden alınarak 1042/1633 yılında yerine yeğeni Mülhim getirilmiştir. 1067/1657 yılında Mülhim’in ölümü üzerine yerine oğlu Ahmet geçmiştir. 1108/1697 yılında Emir Ahmet’in ölmesiyle birlikte aileye liderlik edebilecek bir kimsenin kalmaması üzerine güç ve otorite Maanoğulları’ndan Şihap ailesine geçmiştir.237
Bölgede Şihap ailesinin iktidarlığı döneminde Dürzî aileler arasında çekişmeler meydana gelmiş ve 1122/1711 yılında Suriye’nin iç bölgelerine sürgün edilmişlerdir. Gitgide otoritesini kaybeden Maanoğulları bölgede hakim güç haline gelen Mârûnîler ile çatışmalara girmişlerdir. Bu çatışmaların en şiddetlileri 1260- 1276/1845-1860 yılları arasında yaşanmıştır. Fransızların desteğini alan Mârûnîler’e karşı İngilizlerle işbirliği yapan Maanoğulları arasında yıllarca kanlı çatışmalar yaşanmıştır.238 Bu yüzden 1256-1277/1842-1861 yılları arasında bölgede “Çifte Kaymakamlık Sistemi” benimsenmiştir. Bu sistemin sonuçları olumlu olmaması üzerine 1277/1861’den sonra “Müstakil Mutasarrıflık” ile bölge idare edilmeye
234 Emecen, “Fahrettin Ma’noğlu”, DİA, XII, s. 80. 235 Öz, “Dürzilik”, DİA, X, s. 46.
236 Acun, Türkler Ansiklopedisi, IX, s. 704.
237 Ziya, Lübnan’da Dini Gurupların Şekillenmesinde İç ve Dış Dinamikler, s. 92. 238 Ziya, Lübnan’da Dini Gurupların Şekillenmesinde İç ve Dış Dinamikler, s. 78.
başlanmıştır. 1915 yılına kadar 8 mutasarrıfın görev yaptığı bu yıllarda kısmi de olsa siyasi istikrar sağlanmıştır.239