AraĢtırmalar, Türkiye Türkçesinde Fillerin Perifrastik Biçimleri), 1965
Eser bir giriĢ, beĢ bölüm, sonuç ve kısaltmalardan oluĢmaktadır. ÇalıĢmanın ―GiriĢ‖ kısmında yazar, genel olarak Türkçede fiil ve onun perifrastik biçimi hakkında kapsamlı bilgi vermeye çalıĢmıĢtır.
Fiil, dilin morfolojik yapısında geniĢliği ve dilbilgisel biçimlerinin zenginliği ile önemli bir kısımdır. Dilbilgisel açıdan diğer söz bölüklerine tamamen zıt olan fiil onlardan ayrı öğrenilir, bu veya diğer vasıtalarla tüm söz bölüklerine bağlanır. Bu ise fiilin kendisinde fiile ait olan ve olmayan özelliklerin ortaya çıkmasına neden olur. Fiile ait en çarpıcı özelliklerinden biri onun değiĢmesidir. Çekimli fiiller fiile ait önemli özelliklerin bir kısmını içerir. Fakat fiillerde çekimsiz biçimlerle ifade edilen bazı özellikler de vardır. Ġlk
121
bakıĢta iki biçim çeliĢkili görünmektedir: çekimli ve çekimsiz biçimler diyalektik birlik içindedir. Fiilin ayrılmaz belirtileridir. Bilindiği gibi, sıfat fiil eklerinin bazılarının hem sıfat fiil, hem de zaman iĢlevi vardır. Sıfat fiilden türemiĢ fiilin zaman ekleri Ģeklinde oluĢması sıfat fiil içinde zaman kavramının olması ile doğrudan iliĢkilidir. Genellikle, ister Azerbaycan dilbiliminde, isterse de Türk Lehçelerinde sıfat fille ilgili bir dizi eser ve makale yazılmıĢtır (Aliyev, 1989, s. 57). Bazılarında sıfat fiilin zaman kavramını ifade etmesi konusuna değinilmiĢ, bazılarında ise bu fiilimsiler tamamen farklı bir bakıĢ açısı ile ele alınmıĢtır. XVI. yy. Türk yazı dilindeki sıfat fiil ekleri aktifliğine, kullanma sıklığına göre üç gruba ayrılabilir:
1. Tüm kaynaklarda norm düzeyinde olup çok geliĢmiĢ olanları; -/y/an, -/y/en; -mıĢ, -miĢ, - dığı, -diği.
2. Norm düzeyinde olup, evrensellik açısından öncekilerden geri kalanlar; -ar, -er, -maz, - mez; -acak, -ecek.
3. Sınırlı alanda kullanılanlar; -malı, -meli, -malu, -melü; -ası, -esi; -ır, -ir, -ur, ür.
Kononov VII - IX. yy. Türk Runik yazıtlarının dilinde sıfat fiili üç kısma ayırmıĢtır; 1. ġimdiki-gelecek zaman sıfat fiiller; 2. GeçmiĢ zaman sıfat fiiller; 3. Gelecek zaman sıfat fiiller (Kononov, 1980, s. 120).
Böylece, çağdaĢ Türk Lehçelerinde sıfat filleri taĢıdığı zaman kavramı bakımından 3 gruba ayırabiliriz; 1) GeçmiĢ zaman sıfat fiiller: -gan, -ken, ğan, -ken, -mıĢ, -miĢ, -muĢ, -müĢ, - dık, -dik, -duk, -dük, -çaŋ, -çeŋ. 2) ġimdiki zaman sıfat fiil: -an, -en. 3) Gelecek zaman sıfat fiil: -ir, -ir, -ur, -ür, -ar, -er, -r, -acak, -ecek, -ası, -esi, -malı, -meli, -an, -en sıfat fiili Ģimdiki zaman kavramını yansıtıyor ve Azerbaycan, Türkiye, Gagavuz ve Türkmen Türkçelerinde gözlemlenmektedir: kaçan çocuk, gülen kız (Azerbaycan), kitap okumak, Ģarkı söylemek (Türkiye Türkçesi) vb. ―Türk Dilbilgisi‖ kitabında Gordlevskiy, -an, -en ekli sıfat fiille ilgili tutumunu dile getirerek onun hem geçmiĢ hem de Ģimdiki zamana olan ilgisini vurgulamıĢtır (Gordlevskiy, 1928, s. 113). Kononov ve Samoyloviç ise -an, -en eklerin hem Ģimdiki hem de gelecek zaman kavramını taĢıdığını yazar (Kononov, 1956, s. 218).
-gan, -ken, -ğan geçmiĢ zaman anlamlı sıfat fiil yapar ve Türk Lehçelerinde geniĢ bir iĢlevselliğe sahiptir. ġöyle ki o, Oğuz grubu Türk Lehçeleri hariç, Kıpçak, Bulgar, Karluk ve Uygur Türkçelerinde sıfat fiil eki olarak mevcuttur. Sözünü ettiğimiz -gan, -ğan, -ken
122
ekleri bu Lehçelerde geçmiĢ zaman sıfat fiilini ve belirsiz geçmiĢ zaman biçimini oluĢturur. Karakalpak dilinin güneybatı diyalektinin karıĢık Türkmen-Karakalpak Ģivesinde ekin -an, -en Ģekli kullanılır: Söz gelimi, kelen (kelgen), alan (algan), salan (salgan) (Baskakov, 1952, s. 440).
-mıĢ, -miĢ, -muĢ, -müĢ eki -gan, -ğan, -ken sıfat fiil ekinin eĢdeğeri olarak görür ve sadece Oğuz grubu Türk Lehçelerinde kendini göstermektedir. Türk dilbilimcisi Malkoç‘a göre Partisip eki olarak bu ekin geçmiĢ ifadesinde öğrenilen geçmiĢ zaman ifadesi pek yoktur. Sadece geçmiĢ zaman ifadesi var.
-ar, -er eki aslında belirsiz gelecek zaman oluĢturmaya hizmet eden çekim eki gibi aynı zamanda sıfat fiil eki yerine de geçmiĢ, en sonunda, kendi anlamına geliĢtirerek, yapım eki olarak da oluĢmuĢtur (Malkoç, 2004, s. 110).
-acak, -ecek ekli sıfat fiil zaman biçimi gibi mevcut olduğu Türk Lehçelerinde hem de gelecek zaman sıfat fiil Ģeklinde kullanılmaktadır. Söz gelimi, Azerbaycan Türkçesi; oxunacaq məktub – məktub oxunacaq(dır); Türkiye Türkçesi: alınacak kitap – kitap alınacak(tır); Türkmen Türkçesi: okacak oglan – oglan okacak vb. Borovkova KâĢgarlı Mahmut‘un eserinin dilindeki -mas hakkında yazıyor: ―-mas Ģimdiki, gelecek ve genel zamanın olumsuz sıfat fiilidir; ĠĢlev bakımından -ur ekine, olumlu sıfat fiile yakındır‖ (Borovkov, 1966, s. 10)
DeğiĢmeyen çekimsiz biçimlere ait olan sıfat fiil, zarf fiil ve mastarı dilin katlar arası birimi Ģeklinde ele alırsak yanlıĢ yapmayız. Bu söz bölüklerinin tabiatındaki ikilik, sentakstaki iĢlevselliğinin çeĢitliliği, dil sisteminde ikili iliĢkiler oluĢturmak, tamlama, terkip ve cümlenin oluĢmasında önemli rolü gibi faktörler böyle bir sonuca yol açmaktadır. Bu anlamda fiilin çekimsiz biçimlerine ayrı ayrı söz bölükleri açısından; isim veya fiil, zarf veya sıfat gibi yaklaĢmak yanlıĢ olur. Bu nedenle fiilin çekimsiz biçimlerine çeĢitli ölçütlerden yaklaĢarak onların tabiatındaki ikiliği, tamlama ve cümledeki rolünü ve cümledeki anlamlarının oluĢmasındaki rolünü açmak lazımdır. Bu objektif zorluklardan oluĢan fiilin çekimsiz biçimlerinin bir sürü teorik konuları dilbilimde çok tartıĢmalıdır. Rus Türkoloji literatürde sürekli perifrastik biçimler terimi ile karĢılaĢır. Bu terim altında sunulan malzemeler fiilin çekimsiz biçimleri ile yakından iliĢkilidir. Çünkü perifrastik biçimler bu veya diğer çekimsiz biçimlerle yapısal özelliklerinin analitik Ģekilde kullanılmasıdır. Fakat dilbilimde perifrastik biçimler çoğu zaman bileĢik fiil, karmaĢık fiil,
123
bazen de analitik biçimler Ģeklinde izah ediliyor. Bununla da birleĢik kelime ve bileĢik fiille bileĢik olamayan biçimler özdeĢleĢtirilir. BaĢka bir deyiĢle, Türkoloji literatürde analitik biçim, perifrastik biçim, bileĢik fiilin farklı ve benzer yanları çok karmaĢık Ģekilde yorumlanır. Fiilin analitik biçimlerinin Türkoloji‘de araĢtırılmasının uzun bir tarihi vardır. XVIII. yy.‘a ait dilbilim kitaplarında analitik fiiller hakkında bilgilere rastlanmaktadır. Bu bilgilerde aynı biçimi bazı dilbilimciler analitik, bazıları da perifrastik biçim diye izah etmiĢlerdir (YuldaĢev, 1965, s. 5-38).
Türkçenin Oğuz Grubuna ait edilen Lehçelerin malzemeleri, bu dillerin dil yapısında analitikten sintetiğe doğru bir geliĢme oluĢturmuĢtur. Kıpçak grubu Türk Lehçeleri ile karĢılaĢtırdığımızda Oğuz grubunda analitik biçimler azdır. Oğuz grubu Türk Lehçelerinin kendisinde bile bu durum sabit değildir. Mesela, Türkiye Türkçesinde Azerbaycan Türkçesine göre analitik biçimler çoktur.
Mihaylov‘un bu eserinden sonra Rus Türkolojisi‘nde bir dizin eserler yazılmıĢtır. TumaĢeva‘nın Tatar Türkçesi üzerine yazdığı ―Perifrastiçeskiye Formı Tatarskogo
Glagola, v kn. Vopros Tatarskogo Yazıkoznaniya‖ (Kazan, 1965) eseri, Süleymanov‘un
Özbek Türkçesi üzerine yazdığı ―Perifrastiçeskiye Formı Uzbekskogo Glagola‖ (L, 1968) kitabı, Tursunkulova‘nın Özbek ve Kazak Türkçeleri üzerine yazdığı ―Perifrastiçeskiye
Formı Glagol a v Uzbekskom i Kazakskom Yazıkah‖ (TaĢkent, 1972) kitapları buna örnek
olabilir. Fiilin perifrastik (analitik, tasvirî) biçimlerine ait yazılan tüm kitaplarda fiilin çekimsiz biçimleri+ol fiili ile oluĢan veriler, fiil Ģekilleri perifrastik biçimlerin merkezinde olmuĢtuR.
Dilbilimde ve Türkoloji‘de ister bileĢik fiillere, isterse de analitik biçimlere ait zengin literatür olsa da bu iki kategori arasındaki fark doğru gösterilmemiĢtir. Genel olarak Türkoloji‘de ―analitik biçim‖, ―bileĢik fiil‖, ―perifrastik biçim‖, ―tarz veriler‖ terimlerinin kullanılmasında da kesinlik yoktur. Aynı perifrastik Ģekli Türkologların bazıları ―fiilin analitik Ģekli‖, bazıları ise ―frazyoloji birleĢme (deyimler)‖, diğer kısım ise bileĢik fiil diye isimlendirmiĢler.
Analitik biçimler terimi daha büyük alanı kapsamaktadır. Buraya hem bileĢik fiil ve sabit tamlamalar (deyimler), hem de özel analitik ve perifrastik biçimler aittir.
Türk Lehçelerinin malzemeleri gösteriyor ki perifrastik biçimlerin oluĢmasında en çok mastar ve sıfat fiil yer alır. Mastar ve sıfat fiilin adlara (isimlere) meyletmesi predicatelere
124
birleĢerek perifrastik biçimlerin oluĢmasını sağlar. Zarf fiilde böyle bir özellik olmadığı için ikinci fiille perifrastik biçim değil analitik birleĢmeler oluĢturur.
Dilbilimci eseri 1954 yılında ―Türkiye Türkçesinde Fiilin ġekilleri ve Perifrastik Biçimleri‖ adı altında yayımlandığını yazar. Yeni yayında ise fiil Ģekillerinden değil, sadece fiilin perifrastik biçimlerinden konuĢulduğunu gösterir. GiriĢ kısmında dilbilimci diğer dillerdeki perifrastik biçimlere dikkat çekiyor. N. K. Dmitriyev‘in (―Grammatika
Başkirskogo Yazıka‖, 1948), A. N. Kononov‘un (―Grammatika Uzbekskogo Yazıka‖,
1948), Baskakov‘un (―Sostavnıye Glagolı v Karakalpakskom Yazıke‖, s. 86-87, 1952), Harisov‘un (―Kategoriya Glagolnıh vidov v Başkirskom Yazıke‖, s. 11-12, 1944), Gordlevskiy‘in (―Grammatika Turetskogo Yazıka”, s. 130-132, 1928) diğer Türk Lehçelerine ait araĢtırmalarına dikkat çeker. Aynı zamanda Türk dilbilimcilerinden Ahmet Cevat Emre‘nin ―Türk Dili Bilgisi‖ (1945), Banguoğlu‘nun ―Türk Grameri” (1951) ve diğer araĢtırmalarda yer almıĢ fiilin perifrastik biçimleri de dilbilimcinin araĢtırma nesnesi olmuĢtur.
Avrupa dilbilimcilerinden Miller (―Türkisch Grammatik mit Paradigmen‖, 1889), Deny (―Grammaire de la Langue Turque‖), Yanski (―Elements de Langue Türque‖, 1949), Meninski ve diğerlerinin Türkçede perifrastik biçimle iliĢkin fikirlerini araĢtırarak tahlil etmiĢtir.
Miller ―Türkiye Türkçesi Dilbilgisi‖ eserinde 23 perifrastik biçimler hakkında ve Latincedeki fiillerin zaman sistemine uygun Ģekilde tasnifini de vermiĢtir.
Deny, Türkiye Türkçesinde perifrastik biçimin 4 Ģeklinden haber verir; 1. ġimdiki zamanı ifade eden fiil Ģekli; dilbilimci olmak. 2. GeçmiĢ zamanı ifade eden fiil Ģekli; yatmıĢ olmak. 3. Gelecek zamanı ifade eden fiil Ģekli; yazacak olmak. 4. Devamedici zaman Ģekli; yazmakta olmak.
1. Hareketin tarzını ifade eden perifrastik biçim
-mak+ta; Söz gelimi, Herkes ondan korkmakta bulunmuĢtu; kendisi orada durmakta olan. -ma//me; Söz gelimi, Kalesi deniz kenarında beĢ köĢeli olup Rumlardan kalmadır.
-yor olma ve -(y) acak olma
-makta olma; Söz gelimi, Firuz ağanın nezdi hâl padiĢahide günden güne kadir ve itibarının artmakta olmasına rağmen kızlar ağası.
125
-makta olduğu; Söz gelimi, Validesi Ģimdi Mekke‘de bulunduğu haber alınmakta olduğunu söylemiĢ.
-maz oldum; Söz gelimi, Artık suya girmez oldum. -maz olmak; Söz gelimi, Artık istemez olmak.
-(a)r olduğu; Söz gelimi, Sözünü yalnız Ģoföre değil, baska sabırsızlanan varsa onlara da anlatmak istiyordu.
Gelecek ve Ģimdiki zaman kavramını ifade eden -(a)r ve -maz ekleri ―ol‖ sözüne ilave edilir. Söz gelimi, Aslan oturmaz olur. Ġnsan insan yüzüne bakamaz olur.
-amaz olur; Söz gelimi, KuĢ oturamaz olur. -(a)r gibi oluyordu
-(a)r olurdu
-(a)r oldu; Söz gelimi, Cemalini gördüm düĢtü, çok aradım yazda, kıĢta.
-amaz oldu; Söz gelimi, ġeyh Nurullah Efendi son altı ay zarfında hiç odasından çıkamaz oldu.
-(a)r gibi olmuĢ; Söz gelimi, Alnı buruĢur gibi olmuĢ.
-(a)r olmuĢtu; Söz gelimi, Bayağı bu cismani telezzuzatı o ruhani eĢvaka tercih eder olmuĢtu.
-maz olsaydı; Söz gelimi, Ah keĢke girmez olsaydı. -amaz olsaydı; Söz gelimi, Ah, keĢke bulamaz olsaydı.
-mıĢ ol//bulun; hareketin sonucunu bildirir. Söz gelimi, Yook ağa... Sen kendin çağır, konuĢ. Benden duymuĢ olma.
2. Hareketin zamanını ve sonucunu ifade eden perifrastik biçimi: Fiilin bu biçimi ―olma, olan, olarak, olduğu‖ kelimeler ile kullanılır.
-yor olma; Söz gelimi, Hepsinde de, az sonra paraya kavuĢuyor olmanın ümitli neĢesi vardı.
-(ma) mıĢ olan; Söz gelimi, Selma‘nın Diyarbakır‘dan gittiğine emin oluncaya kadar devam edecek olan bir baĢ ağrısI.
126
-mıĢ olup; Söz gelimi, Bu antlaĢma sinirsiz bir sürecin yapılmıĢ olup anlaĢan taraflardan birinin isteğiyle geçirilecektir.
-mıĢ olarak; Söz gelimi, Onun her mektubu daha çok ateĢlenmiĢ olarak geliyordu.
-mıĢ olma; Söz gelimi, Harp bitmiĢ olmasına rağmen Avrupa‘da siyasi vaziyet henüz durulmuĢ olmaktan çok uzaktır.
3. ―Modallık‖ (istek-dilek) bildiren perifrastik biçimi: Türkiye Türkçesinde fiilin bu Ģekillerine (kiplerine) rastlanır.
1. Emir kipi; 2. Haber kipi; 3. Vacip kipi; 4. Arzu kipi; 5. ġart kipi
Bu kiplerden baĢka Mihaylov Türkiye Türkçesinde fiilin bileĢik Ģekillerinin (kiplerinin) de olduğunu göstermiĢtır. 1. BileĢik Ģart kipi (ise); 2. öznel kiplik (-mıĢ); 3. -dır kipliği; bu kısımda ilk önce kipliğin olumlu ve olumsuz Ģekillerini anlatıyor.
-yor değil: ġimdiki zamanlı olumsuz anlamlı fiilleri ifade ediyor. Söz gelimi, Zaten Rumeli cenklerini yalnız Osmanlı Beyliği‘nin tebaası yapıyor değil.
-(a)r değildi: Söz gelimi, geçmiĢ zaman anlamlı olumsuz anlamda olan fiil Ģekillerinin oluĢmasına yardımcı olur. Söz gelimi, ilk önce ben de geri dönmeği ister değildim.
-mıĢ değil: Söz gelimi, sonra o kadar mühim bir küsur yapmıĢ ta değilsiniz.
-(y)an ol-//bulun,-(y)an olma//-bulunma; Olumlu ve olumsuz anlamlarda kiplik ifade eder. Söz gelimi, Yapma kız, gören olur.
-malı ol//-bulun: Söz gelimi, terk etmeli oldu cismi canım. 4. ―-dır‖ ile kullanılan perifrastik biçim.
―-dır‖ çağdaĢ Türkiye Türkçesinde bir sıra anlamlarda kullanılır.
-(y)an olmamıĢ+tır; Söz gelimi, Bu adamın hiç bir fenalığını gören olmamıĢtır. -maz olmuĢ+tur; Söz gelimi, Yetmez olmuĢtur nefes bir ateĢin feryada dek. -amaz olmuĢ+tur; Söz gelimi, Gülmekten kendini mene demez olmuĢtur.
-mıĢ olacak+tır//-mıĢ bulunacak +tır; Söz gelimi, …tiyatro sinemaya mevkiini büsbütün terk etmiĢ bulunacaktır.
-(y)acak değil+ dir; Söz gelimi, Ģimdi resmen müracaat edecek de değildirler. 5. Söz birleĢmesi–haber (Tamlama-yüklem).
127
-dık; Ģimdiki zaman anlamlı perifrastik fiiller yapar. Söz gelimi, hayat bir kere verdiği hükümleri tatbik edez.
-dığı olur; ġimdiki zaman anlamlıdır. Söz gelimi, pabucunu silkelemeden giyersen ateĢe basmıĢsın gibi bağırdığın olur.
-dığı oluyordu; Söz gelimi, dolaba koĢulmuĢ bir hayvan gibi aynı caddeden bir günde on beĢ defa geçtiği oluyordu.
-mak var; Söz gelimi, gidip de gelmemek var gelip de bulmamak var. -mak vardı; Söz gelimi, o kahrolasıyı öldürmek vardı.
-mak lazımdır; Söz gelimi, özellikle lodoslu havadan çekinmek lazımdır. -mağa gelmez; Söz gelimi, böyle Ģeylerde kimseye açılmağa gelmez. 6. Sonuç
Dilbilimci eserde geldiği sonuçları 6 paragrafta özetlemiĢtir.
7. Kısaltmalar – kısmında ise eserde kullandığı dilbilgisi terimlerinin kısaltılmıĢ Ģekillerini göstermiĢtir.
Mihaylov‘un hakkında konuĢtuğumuz eseri, Türkiye Türkçesindeki perifrastik biçimde olan filler hakkında Rus Türkolojisinde yazılmıĢ en geniĢ ve kapsamlı eserlerden sayılmaktadır.
2.7. A. N. Kononov, Oçerk Ġstorii Ġzuçeniya Turetskogo Yazıka (Türkiye Türkçesinin