Ünlü Rus dilbilimcisi Ġvanov, Leningrad dilbilim okulunun temsilcisidir. Yazarın bahse konu olan ve incelediğimiz bu eseri, Rusya‘da Türkiye Türkçesine dair yazılmıĢ en mükemmel kitaplardan biridir. Eserin 1975 yılında yazılmıĢ birinci bölümü isim ve onun kategorilerine, ikinci bölümü ise fiil ve onun kategorik belirtilerine adamıĢtır. Eser 85 sayfadan ve 6 bölümden oluĢmaktadır. Diğer bütün eserler gibi bu kitap da Türk dilinin
153
tarihine gezi ile baĢlanır. GiriĢ bölümünden sonra fiil çatısı hakkında bilgi verilir. Eserde ilginç olan Ģey, yazarın fiili çekimli ve çekimsiz biçimleri arasında iliĢkiyi öne çekmeye gayret göstermesidir. Eserdeki ikinci baĢlık ―Fiil çatısı ve sıfat fiil‖, üçüncü baĢlık ―Fiilin zaman kategorisi‖, dördüncü baĢlık ―Zaman kategorisi ve sıfat fiil‖, beĢinci BaĢlık ―Zaman kategorisi ve zarf fiil‖, son baĢlık ise ―Edebiyat‖ bölümüdür. Edebiyat bölümünde bilimsel edebiyatın ve alıntıların alındığı eserlerin listesi verilir.
Fiilin Anlam Türleri (Fiil Çatısı)
Ġvanov, Türkiye Türkçesinde fiilin beĢ türünün olduğunu yazar: Etken fiil; Edilgen fiil; DönüĢlü fiil; ĠĢteĢ fiil; Oldurgan-Ettirgen fiil.
1. Diğer Türk Lehçelerinde olduğu gibi Türkiye Türkçesinde de fiilin etken türünün özel eki yoktur. Türkiye Türkçesinde etken fiiller ikiye ayrılır: a) geçiĢli fiiller: okumak, yazmak, bilmek, sevmek b) geçiĢsiz fiiller: gitmek, bakmak, gülmek, koĢmak. Diğer fiil çatıları hem geçiĢli hem de geçiĢsiz fiillerden yapılır. BaĢka fiil çatısının eklerini kabul eden geçiĢli fiiller geçiĢsiz fiil olabilir: ÜĢümek (geçiĢsiz) - üĢütmek (geçiĢli), yatmak (geçiĢsiz) -yatırmak (geçiĢli) dalmak (geçiĢsiz) - daldırmak (geçiĢli) Türkiye Türkçesinde birtakım fiiller anlamlarına göre hem geçiĢli, hem de geçiĢsiz olur: geçmek - Tren önümüzden geçti (geçiĢsiz); Araba otobüsü hızla geçti (geçiĢli); çıkmak - DüĢe kalka yokuĢu çıktı (geçiĢli); Yarın dağa çıkacağız (geçiĢsiz); dönmek - Sırtını bana döndü (geçiĢli); Bugün köye dönüyor (geçiĢsiz); vurmak - Onu geçen sene vurdular (geçiĢli); GüneĢ yüzüne vurunca gözlerini kapadı (geçiĢsiz). Burada Ġvanov‘un eserine dipnot yazmak gerekirse, bazı aynı anlamlı fiiller Azerbaycan Türkçesinde geçiĢli olduğu halde Türkiye Türkçesinde geçiĢsizdir: Kapının zilini bastı (geçiĢli) - Kapının ziline bastı (geçiĢsiz).
2. Edilgen fiil Türkiye Türkçesinde aĢağıdaki eklerin yardımı ile yapılır:
a) -n; ünlü sesle biten fiil köklerine ilave edilir: baĢlandı, okundu, yıkandı, söylendi, yendi. b) -m; -in, -un; -ün; sonu ―1‖ sessizi ile biten fiil köklerine ilave edilir: kilindi, alındı, bilindi, bulundu.
c) -ıl; -il; -ul;-ül; yukarıda söylediğimiz tüm fiil köklerine ilave edilir; verildi, kesildi, yazıldı, soruldu, gidildi. Haberi edilgen fiil olan cümlelerde belirtilen eylemin ya iĢi yapanı belli olmaz, ya da iĢi yapanı hatırlatmaya gerek kalmaz: ―Bir akĢam uyudu uyanmadı aldılar, götürdüler yıkandı, namazı kılındı, gömüldü (Orhan Veli); Çiğnendi yeter
154
varlığımız cehille, kahra doğrandı mübarek vatanın bağrı sebepsiz (Tevlik Fikret). Sesli harfle biten bazı fiil kökleri edilgen fiilde aynı anda iki ek kabul eder: Her taraf arandı. Her taraf aranıldı. Böyle denir. Böyle denilir.
3. DönüĢlü fiilin ekleri edilgen fiilin ekleri ile aynıdır, fakat anlamları bakımından seçilirler. Edilgen fiilde iĢi yapan belli olmadığı halde, dönüĢlü fiilde iĢ yapan belli olur, yani hareket Ģahsın kendisine aittir: Zeynep süslendi, inciler takındı. Sabahleyin yataktan erken kalktı, yıkandı, giyindi. Çevresine bakındı, kendi kendine söylendi.
4. ĠĢteĢ fiil hareketin karĢılıklı Ģekilde (iki veya daha fazla Ģahıs tarafından) yapıldığını gösterir. ĠĢteĢ - Ģ (sesli harfle biten fiil köklerine) -ıĢ, -iĢ, -uĢ, -üĢ (sessiz harfle biten fiil köklerine) ekleri aracılığıyla yapılır: Dostlar seviĢir, kucaklaĢır, düĢmanlar dövüĢür, boğazlaĢırlar. Kadınlar ağlaĢtılar, kaçıĢtılar. Orhan‘la görüĢtük, tokalaĢtık. ArkadaĢımla akĢam buluĢacağıZ.
5. Ettirgen - Oldurgan fiil cümlelerinde belirtilen iĢ, hal, hareketi yapan baĢka bir öznenin etkisi, tahriki, emriyle ya kendisi yapar ya da baĢkasını bu iĢi görmeye zorlar. Türkiye Türkçesinde ettirgen fiil -dir, -dir, -dur, -dür / / -tır, -tir, - tur, -tür; -t, -ır, -ir, -ur, -ür ekleri aracılığıyla yapılır: Çocuk saçını berbere kestirdi. O mektubu bana okuttu. Sütü kediye içirdi. ġoför arabayı durdurdu. Otelde kendime yer ayırttıracağım. Saçlarını biraz kısalttırdı. Terziye takım elbise yaptırdı. Annesi tereyağı eritti. Doktor canını acıttı.
Geçmiş Zaman Fiili: Dilbilimci, Türkiye Türkçesinde fiilin geçmiĢ zamanının iki ifade
biçiminin olduğunu yazar: görülen geçmiĢ zaman ve duyulan geçmiĢ zaman.
a) Görülen geçmiş zaman: Görülen geçmiĢ zaman iĢ, hal ve hareketin geçmiĢte, yani
konuĢulan andan önce, hem de kesin ve somut icrasını bildirir. Türkiye Türkçesinde görülen geçmiĢ zaman -dı, -di, -du, -dii // - tı, -ti, -tu, -tüeki aracılığıyla yapılir. Zaman eki fiil köküne birleĢtirilir, Ģahıs ekleri (II kategori) zaman ekinden sonra gelir.
Olumlu görülen geçmiĢ zaman: Ben aldım; Sen aldın; O aldı; Biz aldık; Siz aldınız; Onlar aldılar.
Olumsuz görülen geçmiĢ zaman -mа, -me eki aracılığıyla yapılır; Ben almadım; Sen almadın; O almadı; Biz almadık; Siz almadınız; Onlar almadılar. Görülen geçmiĢ zamanın soru Ģekli -mı, -mi, -mu, -mü soru edatı ile yapılır. Soru edatı zaman ve Ģahıs eki kabul etmiĢ fiilden ayrı yazılır: Ben aldım mı? O aldı mı?
155
Olumsuz görülen geçmiĢ zamanın soru Ģekli -mа, -me eki ve -mı, -mi, -mu, -mü soru edatının yardımı ile oluĢur; Ben almadım mı? Sen almadın mı? O almadı mı? Biz almadık mı? Sız almadınız mı? Onlar almadılar mı?
b) Duyulan geçmiĢ zaman: Türkiye Türkçesinde duyulan geçmiĢ zaman -mıĢ, -miĢ, -muĢ, - müĢ eki aracılığıyla yapılır. Görülen geçmiĢ zamandan farklı olarak duyulan geçmiĢ zaman hareketin kesin icrasını değil, geçmiĢte icrası gerçekleĢmiĢ hareketin sonucunu göstermektedir. Birinci halde eylemin icrasında nisbi anlamda tanıklık, somutluk, kesinlik, duyulan geçmiĢ zamanda ise belirsizlik, öznellik hatırlanmaktadır. Tesadüfi değildir ki - mıĢ, -miĢ, -muĢ, -müĢ eki hem de Türkiye Türkçesinde öznel kipin (konuĢanın söyleme yaklaĢımı) ifade biçimlerinden biri olarak görülür. Eğer konuĢan söylemde belirtilen eylemin icrasını kendisi yapmamıĢsa veya hareketin gerçekleĢip gerçekleĢmemesinde kesin bir fikre sahip değilse, ayrıca söylemde belirtilen fikri baĢkasından duymuĢsa, cümlenin yüklemi duyulan geçmiĢ zamanda olur: Dün Ahmet bize gelmiĢ, beni sormuĢ ve gitmiĢ; Süleyman‘ın sözlerine göre Mehmet ormanda bir tavĢan vurmuĢ, fakat yaralı tavĢan kaçmıĢ gitmiĢ.
Burada söylemek gerekir ki bu tip cümleleri Azerbaycan dilinde kullanmak imkânsızdır. Burada Ġvanov‘un Türkiye Türkçesindeki zaman kategorisi hakkındaki görüĢlerine bazı ilavelerimiz olacaktır. Bilindiği gibi, Azerbaycan Türkçesinde duyulan geçmiĢ zaman -mıĢ, -miĢ, -muĢ, -müĢ ekinden baĢka hem de -ıb, -ib, -ıb, -üb eki ile yapılmaktadır. Dolayısıyla, bu ekler duyulan geçmiĢ zamanın içeriği açısından eĢ anlamlı biçim gibi misyonu vardır. Türkiye Türkçesinde ise duyulan geçmiĢ zamanın belirtisi sadece -mıĢ, -miĢ, -muĢ, -müĢ ekidir, -ıp, -ip, -up, -üp ise ancak zarf fiil eki olarak kullanılır. Türkiye Türkçesinde ―ıp‖ eki predikatiflikten (yüklem) yoksundur ve cümlede post-pozisyonda olamıyor, yani cümle kurmak gibi bir iĢlevi yoktur. Öte yandan, Azerbaycan Türkçesinde -mıĢ, -miĢ, -muĢ, -müĢ eki III. Ģahıs tekilde cümlenin mutlak post pozisyonunda kullanılmaz ve predikatiflik iĢlevine sahip değildir. Türkiye ve Azerbaycan Türkçesinde duyulan geçmiĢ zaman eklerinin kullanılma pozisyonlarındaki bu farkların anlam ve üslup özelliklerindeki karakteristik yönlerin öğrenilmesi ve tercüme sırasında bu farklılıkların dikkate alınması son derece önemlidir.
Duyulan geçmiĢ zamanın olumlu Ģekli; Ben almıĢım,; Sen almıĢsın; O almıĢ; Biz almıĢız; Siz almıĢsınız; Onlar almıĢlar.
156
Duyulan geçmiĢ zamanın olumsuz Ģekli; Ben almamıĢım; Sen almamıĢsın; O almamıĢ; Biz almamıĢız; Siz almamıĢsınız; Onlar almamıĢlar.
Duyulan geçmiĢ zamanın soru Ģekli; Ben almıĢ mıyım? Sen almıĢ mısın? O almıĢ mı? Biz almıĢ mıyız? Siz almıĢ mısınız? Onlar almıĢlar mı?
Duyulan olumsuz geçmiĢ zamanın soru Ģekli; Ben almamıĢ mıyım? Sen almamıĢ mısın? O almamıĢ mı? Biz almamıĢ mıyız? Siz almamıĢ mısınız? Onlar almamıĢlar mı?
Fiilin Gelecek Zaman Şekli: Türkiye Türkçesinde gelecek zaman iĢ, hal ve hareketin
gelecekte yürütüleceğini, eylemin konuĢulan andan sonra gerçekleĢeceğini bildirir ve - acak, -ecek eki ile yapılır. Ekin sonundaki ―k‖ ünsüzü I. Ģahsın tekil ve çoğulunda ―ğ‖ harfine geçer; fiil kökü sesli harfle biterse, kökle ek arasına kaynaĢtırma ―y‖ sessizi ilave edilir; fiil kökü ―a‖ ve ―e‖ sesli harfleri ile biterse, bu sesliler uygun olarak ―ı‖ ve ―i‖ sesli harfleri ile değiĢirler. ġahıs ekleri (I kategori) zaman ekinden sonra gelir ve kelimeye bitiĢik yazılır.
Gelecek zamanın olumlu Ģekli; Ben alacağım; Sen alacaksın; O alacak, biz alacağız, Siz alacaksınız, onlar alacaklar.
III. Ģahısta -dır, -dir // -tır, -tir bildirme ekinin kullanılması zorunlu değildir. Bu ekin kullanılması daha çok objektif biçimle ilgili olup belirtilen fikre kesinlik, somutluk, bitkinlik kazandırır.
Gelecek zamanın olumsuz şekli: Fiilin gelecek zamanının olumsuz Ģekli -mа, -mе eki ile
yapılır. Olumsuzluk eki fiil kökü ile ek arasına ilave edilir. Olumsuzluk ekinin ünlü sesleri ahenge uygun olarak ı; i; u; ü seslileri ile değiĢirler. Olumsuzluk eki ile gelecek zaman eki arasına kaynaĢtırma ―y‖ sessizi ilave edilir: Ben almayacağım, Sen almayacaksın. O almayacak (tır). Biz almayacağız. Siz almayacaksınız. Onlar almayacaklar (dır).
Sesli harfle biten fiil köklerinin sonundaki aynı zamanda olumsuzluk ekinin geniĢ ―a‖ ve ―e‖ seslilerinin dar seslilere geçmesi Türkiye Türkçesinin yazım kurallarında kesin olarak tespit edilmediği için onların yazılımında çeĢitlilik göze çarpmaktadır: almayacağım – almicam, okumayacağız – okumicaz, görmeyeceksin – görmicez.
Gelecek zaman soru şekli: Fiilin gelecek zamanının soru Ģekli -mı, -mi, -mu, -mü soru
edatı ile yapılmaktadır; soru edatı zaman ekinden sonra ve ayrı yazılır, Ģahıs ekleri soru edatına birleĢtirilir ve I. Ģahıs tekil ve çoğulunda araya kaynaĢtırma ―y‖ ünsüzü eklenir:
157
Ben alacak mıyım? Sen alacak mısın? O alacak mı (dır)? Biz alacak mıyız? Eğer alacak mısınız? Onlar alacaklar mı?
Gelecek zaman olumsuz soru Ģekli: Fiilin gelecek zamanının olumsuz soru Ģekli, -mа, -mе olumsuzluk eki ve -mi, -mı, -mu, -mü soru edatı ile yapılmaktadır. Olumsuzluk eki fiil kökü ile zaman eki arasında olur, soru edatı ise ayrı yazılır, Ģahıs ekleri soru edatına birleĢtirilir, I. Ģahıs tekil ve çoğulunda kaynaĢtırma ―y‖ sessizi eklenir: Ben almayacak mıyım? Sen almayacak mısın? O almayacak mı(dır)? Biz almayacak mıyız? Siz almayacak mısınız? Onlar almayacaklar mı?
Geniş Zaman Fiiller: GeniĢ zaman çağdaĢ Türkiye Türkçede fiilin en çok kullanılan, çeĢitli
anlam ve üslup çalarlarına sahip spesifik zamanıdır. GeniĢ zamanın ifade ettiği anlamlardan sadece biri - gelecek zaman bildirme özelliği Azerbaycan Türkçesinde de var. Bu zamanın özellikleri Ģunlardır:
a) GeniĢ zaman terimi kendisinde fiilin her üç zamanını içeriyor; geçmiĢ, Ģimdiki ve gelecekte meydana gelen iĢ, hal, hareketi ifade eder; fiilin ifade ettiği hareketin icrasında bir süreklilik, daimilik olduğu hatırlatılmaktadır: Roman yazmaktan zevk duyarım. Gülü seven dikenine katlanır.
Bu cümlelerde belli bir zaman yoktur, yani hareketlerin icrasının geçmiĢe, Ģimdiye ve geleceğe ait olduğu kesin değildir: bu cümlelere ―ne zaman?‖ sorusu sorulduğunda, cevap ―her zaman, daim‖ olacaktır.
b) GeniĢ zaman belli bir bağımlılık ve alıĢkanlıkla ilgili hareketi, sürekli tekrarlanan iĢi bildirir. Söz gelimi, O her sabah saat yedide yataktan kalkar, giyinir, yıkanır, jimnastik yapar, kahvaltı eder.
KarĢılaĢtırma için aĢağıdaki iki cümleye dikkat edelim:
Sigara içiyor musun? - Ġçmiyorum; Sigara içer misin? - Ġçmem.
Birinci cümlede Ģimdiki zaman eki ile belirtilen hareket, sigara içip - çekmemek sadece konuĢma anı için makbuldür, yani soran kiĢi musahibinin sigara içen olduğunu biliyor ve ona sunuyor, musahibi ise aynı anda çekmek istemediğini bildiriyor. Ġkinci cümlede ise konuĢan musahibinin, genellikle, sigara içip-içmediğini sormaktadır.
c) GeniĢ zaman nesnel gerçeklikte sürekli tekrar edilen olayları belirtmek amacıyla kullanılır: Söz gelimi, Ġnsan doğar, yaĢar, ölür vb.
158
Fiilin geniĢ zamanının her üç zamanı içermesi, sürekli tekrar edilen olayları ifade edebilme özelliği Türkçede atasözü, deyimlerin yanı sıra, kanunların ve kanuni hükümlerin yüklemlerinin geniĢ zaman eki ile yapılmasını Ģart kılıyor çünkü bu cümlelerde ifade edilen fikir tüm zamanlar için doğru ve canlıdır. Söz gelimi, BeĢer ĢaĢar. Hatasız kul olmaz.
Burada yine Azerbaycan Türkçesi ile bazı karĢılaĢtırmalar yapmak isteriz. Azerbaycan Türkçesinde geniĢ zaman yoktur. GeniĢ zaman Azerbaycan Türkçesinde -ar, -er eki ile oluĢan kesin olmayan (Azerbaycan Türkçesinde bu zaman Ģekline geyri-geti gelecek zaman Ģekli denir) gelecek zamanın belirttiği anlamlara uyarak, hareketin gelecekte icrasının öngörüldüğünü, olasılığını belirtir. Söz gelimi, Yarın kütüphaneye gider, sana da kitap alırım.
d) GeniĢ zaman eki II. Ģahısla beraber kullanıldığında cümleye arzu, istek, emir çalarlığı katıyor: Filmi seyreder, bana anlatırsın; ġu kitapları okursun, bir hafta sonra getirirsin. e) GeniĢ zaman ekleri duyulan geçmiĢ zaman eklerinin eĢanlamlısı olarak hareket ederek, geçmiĢte olmuĢ ve bitmiĢ hareketin sonucunu, Ģimdiki zamanla iliĢkisini göstermektedir. Söz gelimi, Köylülerden, Çoban Mehmet isminde biri onu burada görür, hemen koĢar, köye haber verir; gelirler, bakarlar; bir türlü nasıl olduğunu anlayamazlar; bıçakla vurulmuĢ derler ama köyden hiç kimse bunu görmediklerini söylüyorlar‖.
f) KonuĢma dilinde de geniĢ zaman, konuĢma etiketinin zorunlu unsuru olarak görülür, konuĢma kültürü normlarını belirleyen parçaya dönüĢür, cümleye rica, nezaket, saygı çalarlığı verir. Söz gelimi, Türkiye Türkçesinde ―teĢekkür ederim‖, ―rica ederim‖, ―özür dilerim‖ gibi geniĢ zaman eki ile kalıplaĢan ifadeler Ģimdiki zaman eki ile çok az kullanılır. Söz gelimi, Bir bardak çay verir (vermez) misin?
Bu tür cümlelerde soru edatının kullanılmasında amaç soru sormak, onay veya olumsuzluk anlamında cevap almak değil, geniĢ zamanın rica, nezaket vb. çalarlarını daha da kuvvetlendirmektir.
Türkiye Türkçesinde fiilin geniĢ zamanı -r, -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ir ekleri ile aĢağıdaki Ģekilde yapılmaktadır:
a) sesli harfle biten fiil köküne ―r‖ eki artırılır: okur, bekler, atlar, üĢür, ister, baĢlar, yer, korkar.
159
b) Tek heceli fiil köküne -ar, -er eki artırılır: anahtar, gezer, düĢer, korkar, kalkar, bakar, biter;
Eserin yazarı Ġvanov Türkiye Türkçesinde bazı tek heceli fiillerin geniĢ zamanı -ar, -er eki ile değil, -ır, -ir, -ur, -ir eki ile yapıldığını da göstermektedir; bu fiiller Ģunlardır: alır, gelir, bilir, kalır, olur, ölür, vurur, durur, sanır, görür, varır, verir, bulur, erir vb.
Aynı Ģekilde sesli harfle biten birkaç tek heceli edilgen fiiller istisnadır: denir (deyilir), yenir (yenilir - mağlup edilir), konur (konulur), konar (konmak fiilinden) - konur (koymak fiilinden).
c) Sessiz harfle biten iki ve daha fazla heceli fiillerin geniĢ zamanı -ır, -ir, -ur, -ür eki ile yapılır. Söz gelimi, inanır, düĢünür, gösterir, bildirir, bırakır, konuĢur, sevinir, çalıĢır.
Olumlu geniş zaman: Olumlu geniĢ zaman fiil köküne yukarıda bahsedilen -r, -ar, -er, -ır, -
ir, -ur, -ür eklerini eklemekle yapılır; Ģahıs ekleri (I. kategori) zaman ekinden sonra kelimeye birleĢik yazılır: Ben okurum. Sen okursun. O okur. Biz okuruz. Siz okursunuz. Onlar okurlar.
Vurgu tüm Ģahıslarda geniĢ zaman ekinin, III. Ģahıs çoğulda ise -lar, -ler ekinin üzerinde olur.
Olumsuz şekli: GeniĢ zamanın olumsuz Ģekli Türkiye Türkçesinin buraya kadar
öğrendiğimiz zamanlarının olumsuz Ģekillerinin yapılıĢ yönteminden hayli farklıdır. Doğru, burada da -mа, -mе olumsuzluk eki kullanılır, fakat bu zaman geniĢ zaman eki "r" ya tamamen ortadan kalkar (II. Ģahıs tekil ve çoğulda), ya da ―z‖ sessizi ile değiĢir. (II. ve III. Ģahıslarda); Ģahıs ekleri (I. kategori) doğrudan olumsuzluk ekine birleĢir; I. Ģahıs çoğulda araya kaynaĢtırıcı ―y‖ ünsüzü eklenir. Söz gelimi, Ben okumam; Sen okumazsın; O okumaz; Biz okumayız; Siz okumazsınız; Onlar okumazlar.
GeniĢ zamanın olumsuzluk Ģeklinde vurgunun yerine dikkat etmek gerekir. BaĢka zamanlarda vurgusuz olan -mа, -mе olumsuzluk eki geniĢ zamanda vurgu alır.
Yalnız I. Ģahıs çoğulda vurgu olumsuzluk ekinden önceki hecenin, III. Ģahıs çoğulda -ma, - me ekinin üzerinde olur. Söz gelimi, Ben okumam; Biz okumayız; Sen okumazsın; Siz okumazsınız; O okumaz; Onlar okumazlar.
Soru şekli: GeniĢ zamanın soru Ģekli -mı, -mi, -mu, -mü soru edatı ile yapılır. Soru edatı
160
kaynaĢtırma ―y‖ sessizi eklenir. Söz gelimi, Ben okur muyum? Sen okur musun? O okur mu? Biz okur muyuz? Siz okur musunuz? Onlar okurlar mı? Vurgu tüm Ģahıslarda geniĢ zaman ekinin, III. Ģahıs çoğulda ise -lar, -ler ekinin üzeri düĢer.
Olumsuz Soru şekli: GeniĢ zamanın olumsuz soru Ģekli fiilin geniĢ zaman olumsuzu ve -
mı, -mi, -mu, -mü soru edatı ile oluĢur; Soru edatı ayrı yazılır ve Ģahıs ekleri edata birleĢir, I Ģahıs tekil ve çoğulda ise araya kaynaĢtırma ―y‖ ünsüzü eklenir. Söz gelimi, Ben okumaz mıyım? Sen okumaz mısın? O okumaz mı? Biz okumaz mıyız? Siz okumaz mısınız? Onlar okumazlar mı?
Gelecek Zaman Fiil: Türkiye Türkçesinde gelecek zaman iĢ, hal ve hareketin gelecekte
yapılacağını, eylemin konuĢulan andan sonra gerçekleĢeceğini bildirir ve -acak, -ecek eki ile yapılır.
Ekin sonundaki ―k‖ ünsüzü I. Ģahıs tekil ve çoğulda ―ğ‖ harfine geçiyor; fiil kökü sesli harfle biterse, kökle ek arasına kaynaĢtırma ―y‖ sessizi ilave edilir; fiil kökü ―a‖ ve ―e‖ sesli harfleri ile biterse, onlar uygun olarak ―ı‖ ve ―i‖ sesli harfleri ile değiĢir. ġahıs ekleri (I. kategori) zaman ekinden sonra gelir ve birleĢik yazılır.
Ġvanov‘un bu eseri öğrencilere Türkçeyi öğretmek için hazırlandığından bol bol malzemeler sunulmuĢtur. Gelecek zaman olumlu fiil: Ben alacağım. Sen alacaksın. O alacak. Biz alacağız. Siz alacaksınız. Onlar alacaklar.
Fakat III. Ģahısta -dır, -dir // -tır, -tir bildirme ekinin kullanılması zorunlu değildir. Bu ekin kullanılması daha çok belirtilen fikre kesinlik, somutluk, bitkinlik kazandırır.
Gelecek zaman olumsuz fiil: Gelecek zaman olumsuz fiil -mа, -mе eki ile yapılır.
Olumsuzluk eki fiil kökü ile ek arasına eklenir ve onun ünlüleri ahenge uygun olarak ı; i; u; ü sesli harfleri ile değiĢtirilir. Olumsuzluk eki ile gelecek zaman eki arasına kaynaĢtırma ―y‖ sessizi eklenir. Söz gelimi, Ben almıyacağım. Sen almayacaksın. O almıyacak(tır). Biz almayacağız. Siz almayacaksınız. Onlar almıyacaklar(dır).
Gelecek Zaman Fiilin Soru Şekli: Soru edatı zaman ekinden sonra ve ayrı yazılır, Ģahıs
ekleri soru edatına birleĢtirilir ve I. Ģahıs tekil ve çoğulda araya kaynaĢtırma ―y‖ ünsüzü eklenir. Söz gelimi, Ben alacak mıyım? Sen alacak mısın? O alacak mı(dır)? Biz alacak mıyız? Siz alacak mısınız? Onlar alacaklar mı?
161
Olumsuz Gelecek Zaman Soru Şekli: Fiilin gelecek zamanının olumsuz soru Ģekli -mа, -mе
olumsuzluk eki ve soru edatı ile yapılır. Olumsuzluk eki fiil kökü ile zaman eki arasına eklenir ve soru edatı ondan ayrı yazılır, Ģahıs ekleri ise soru edatına birleĢtirilir, I. Ģahıs tekil ve çoğulunda kaynaĢtırma ―y‖ ünsüzü eklenir: Söz gelimi, Ben almayacak mıyım? Sen almayacak mısın? O almayacak mı (dır)? Biz almayacak mıyız? Eğer almayacak mısınız? Onlar almayacaklar mı?
Eserin yazarı Ġvanov söz konusu eserde sıfat fiil ve zarf fiil baĢlıklarına da yer vermiĢ, sıfat fiil ve zarf fiille fiilin çekimli Ģekillerinin benzer kategorilerini incelemiĢtir.
Sıfat Fiil: Bilindiği gibi, sıfat fiil eklerinin bir kısmı sıfat fiil, bir kısmı da hem sıfat fiil
hem de zaman kategorisi fonksiyonuna sahiptir. Sıfat fiilden türemiĢ zaman ekleri sıfat fiilde zaman kavramının olması ile doğrudan iliĢkindir. Sıfat fiilin hem fiile, hem de sıfata ait özellikleri vardır. Fiile (olumsuzluk, fiil çatısı, geçiĢli - geçiĢsiz, zaman) ve sıfata (belirtme, cümlede belirlenen rolünde olmak, özneleĢme, çoğul eki alma, hal eki alma, iyelik eki) ait özellikler Türkiye Türkçesinde de sıfat fiilin karakteristik yanlarını oluĢturmaktadır. Sıfat fiil kendisinde zaman anlamını ifade etmesine rağmen onun somut olarak hangi zamana aitliği cümlenin yükleminde belirtilen zamana göre, genelde, temas (bağlam) dâhilinde belirlenir. Söz gelimi, Ģimdiki zaman sıfat fiil eki olarak kabul edilen - an, -en metne göre Ģimdiki, geçmiĢ ve geniĢ zamana ait olabilir: Kapının önünde duran çocuk sizi bekliyor. Dün gelen misafiriler gittiler. Ağlamayan çocuğa süt vermezler.
Türkiye Türkçesinde sıfat-fiil -an, -en ekleriyle oluĢur: Avluda oynayan çocuk benimdir; Köye gelen polis hırsız arıyor; Dün baĢlayan yağmur dindi; Kapıda bekleyen kız öğrencidır.
-mıĢ, -miĢ, -muĢ, -müĢ; ÇarĢıdan alınmıĢ et kemiksizdir. KüflenmiĢ pirinçle pilav yapılmaz. KurumuĢ meyva kıĢta yeyilecek. ÖlmüĢ adam odanın ortasında idi.
-acak, -ecek; Akacak kan damarda durmaz; Ġstanbul‘un pek çok gezilecek görülecek yerleri var; AkĢam baĢlayacak toplantıya ben de katılacağım; Beni orada bekleyecek adam hala yoktu.
-r, -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür, -maz, -mez; Hepimizi güler yüzle karĢıladı; En sonunda iĢe yarar bir ev kiraladı; Bu dayanılmaz acı, çekilmez derttir; Askerler koĢar adımlarla ilerlediler; Akla sığmaz yiğitlikler gösterdiler.
162
-dır, -dir, -dur, -dür, -hr, -tir, -tur, -tür; bu ekler esasen iyelik ekleri kabul ederek sıfat fiil yapıyorlar: Okuduğum kitap hoĢuma gitti; Senin gittiğin günü anımsıyorum; Yazın