Ünlü Rus Türkoloğu Baskakov`un incelediğimiz bu eseri SSCB Bilimler Akademisi Dilbilim Enstitüsü tarafından yayımlanmıĢtır. Eserin editörü Sevortyan‘dır. Kitapta çağdaĢ Türkiye Türkçesindeki basit ve bileĢik kelime gruplarının (basit ve zincirleme tamlamalar) sistemli açıklaması verilmiĢ, onların dilbilimsel, sözdizimsel ve fonksiyonel belirtileri incelenmiĢtir. Yazar eserde Türkiye Türkçesindeki kelime gruplarının öyle bir evrensel yapısal Ģemalarını gösterir ki bu Ģemaları diğer Türk Lehçelerinin materyallerine de uygulamak mümkündür.
144
Eserin 26 sayfalık ―GiriĢ‖ bölümünde Türkiye Türkçesindeki kelime gruplarının ve Türkiye Türkçesinin sözdiziminin kendisine kadarki araĢtırma tarihine dikkat edilmiĢ, Türkiye Türkçesinin kelime grupları hakkında gerek yabancı yazarların, gerek Rus yazarlarının, gerekse Türkiye dilbilimcilerinin kelime grupları üzerinde çalıĢmaları kapsamlı Ģekilde incelenmiĢtir.
Baskakov, ilk olarak Avrupa dilbilimcilerinden Prendl‘in (Grammaire Turgue), Piguere‘nin (Grammatik der Türkischen-Osmanischen Umgangsprache), Redhauz‘un (Grammaire Raisonnee‟ de la Langue Ottomane), Viguier‘in (Elements de la Langue
Turque Constantinople), Varmund‘un (Praktische Grammatik der Osmanisch-Türkischen Sprache), Veil‘in (Grammatik der Osmanisch-Türkischen Sprache) ve baĢkalarının
eserlerinden bahsetmiĢ, Türkiye Türkçesindeki kelime grupları, onların basit ve karmaĢık cümledeki rolü hakkında görüĢlerini sunmuĢtur.
Dilbilimci, ilk gramercilerin Türkoloji görüĢlerinde Arap gramer okulunun etkisinin açıkça göründüğü söyler (Kononov, 1947). Avrupa dilbilimcilerinin Türkçe sözdizimi üzerindeki araĢtırmalarından sonra yazar Rusya âlimlerinin Türk Lehçeleri sözdizimi üzerine denemelerinden bahseder. Yazar genellikle bu âlimlerin Türkiye Türkçesi sentaksına dair kitaplarından bahsederek bu eserleri analiz eder. Baskakov`a göre, Dmitriyev ve Poçeluyevskiy‘in Türkmen ve BaĢkurt dillerinin sözdizimine adanmıĢ eserinde kelime gruplarının öğrenilmesine uyguladığı teori Türkiye Türkçesi için de yeterlidir. Yazar, ―Dmitriyev ilk Türkologlardandır ki, Türkiye Türkçesi sözdizimini ikiye ayırmıĢtır: kelime grupları türleri ve cümle türleri‖ cümlesiyle Dmitriyev`in Türkolojideki önemini yüksek Ģekilde değerlendirir (Baskakov, 1974, s. 5). Çünkü Türkçe sözdizimi üzerinde araĢtırma yapmıĢ pek çok bilim adamları kelime gruplarına cümle gibi bakmıĢ ve bu Ģekilde incelemiĢler (Baskakov, 1974, s. 7).
Baskakov incelediğimiz eserinde yabancı dilbilimcilerden Deny‘nin ve Grenbek‘in kelime grupları üzerine yaptıkları tasnifini sunar:
Deny`nin Türkiye Türkçesindeki kelime grupları üzerine tasnifi: 1. Niteleyici (deterministik), ―sıfat + isim‖ Ģekilli kelime grupları 2. Cümle modelli kelime grupları
145
Grönberk`in Türkiye Türkçesindeki kelime gruplarının dilbilgisel ve semantik tasnifi: 1. BitiĢik modelli tanımlayıcı ad grupları
2. Cümle modelli niteleyici ad grupları 3. Ġzafet yapılı ad grupları
Baskakov bu eserinde diğer Türk Lehçelerindeki kelime gruplarından yazmıĢ yazarlar hakkında da bilgi verir. Biz Kazak dilinin kelime grupları hakkında eser yazan Balakayev (―Osnovnıye Tipı Slovosoçetaniy v Kazakskom Yazıke‖), Azerbaycan Türkçesinin kelime grupları hakkında kapsamlı araĢtırma yapan Seyidov‘un eserleri hakkında (―Slovosoçetaniya v Azerbaydjanskom Yazıke”) bilgileri bu kitaptan ediniyoruz. Yazar, Türkiye Türkçesi kelime grupları hakkında kendisinden önce yazılmıĢ en değerli eser olarak Mayzel‘in ―Türk Lehçelerinde İzafet‖ eserini kaynak gösterir ve bu esere çok büyük değer atfetmiĢtir.
Yazar eserinde Türkiye Türkçesindeki kelime grupları hakkında Türkiye dilbilimcilerinin de eserlerini incelemiĢ, onların görüĢlerini sunmuĢtur:
1. T. Gencan`a göre kelime gruplarının iki tipi vardır: 1. Ad tamlaması; 2. Sıfat tamlaması (Gencan, 1966, s. 70-72).
2. Muharrem Ergin`e göre ise kelime grupları cümlelerle aynı sıradadır. Dilci bu birleĢmeleri ―kelime grupları‖ olarak tanımlayarak aĢağıdaki sıralamayı göstermiĢtir: Tekrarlar
Bağlama grubu; sıfat tamlaması, belirli isim tamlaması, belirsiz isim tamlaması BirleĢik isim: Afyonkarahisar
BirleĢik kelime: ayakkabı vb. BirleĢik fiil: yok et, gele bil Unvan grubu: Ahmet Bey Ünlem grubu: ey arkadaĢ
Sayı grubu: on üç, üç yüz kırk vb. Edat grubu: benim için
146 Genitif gurubu: bizim ev
Datif grubu: keyfine düĢkün Lokatif grubu: iĢinde usta Ablatif grubu: anadan doğma Fiil grubu: çarĢıya gitmek Partisip grubu: denize giren
Gerundium gurubu: sağa sola koĢa koĢa Kısaltma grubu: baĢ üstüne
M. Ergin, genel olarak Türkiye Türkçesindeki kelime gruplarının 20 türünü göstermiĢtir. Baskakov‘a göre, Ergin, burada morfolojik ve sözdizimsel kategorileri karıĢtırmıĢ, tabisiz ve tabiilik iliĢkisi ile bağlanan kelime gruplarındı birbirinden ayırmamıĢtır (Rus Türkolojisi‘ne göre, sözler arasında anlam ve semantik iliĢkiler olur. Kelimeler yan yana gelerek anlamlarına göre birbirine bağlanır. Bu tür anlam bağlantıları da tabiilik ve tabisizlik iliĢkisi diye dilbilimde geçer. Tabisizlik iliĢkisi anlam ve yapıları aynı olan kelimelerin birbirine bağlanmasıdır. Tabiilik iliĢkisi ise tarafların birbirinden asılı olması, biri diğerini izah etmesi, aydınlatmasıdır. Adeta cümleler tabiilik iliĢkisi üzerine kurulmaktadır). Kelime gruplarının tabili ve tabisiz diye iki kısma ayrılması sözdizimsel belirtilere, kelime türlerine göre sınıflandırılması ise morfolojik özelliklere dayanmaktadır. Türk dilbilimcisi Ediskun‘un kelime grupları hakkında fikirlerini de inceleyen Baskakov, onun kelime gruplarının bu tür sınıflandırdığını yazar:
1. Ġsim takımları (İmennıe Slovosoçetaniya); 2 kısımdan oluĢmaktadır: a) belirtili isim takımları; b) belirtisiz isim takımları (Ergin, 1962).
2. Atributiv kelime grupları; 2 kısımdan oluĢmaktadır: a) kaynaĢmıĢ birleĢik sıfatlar; Söz gelimi, canciğer arkadaĢ; b) kurallı bileĢik sıfatlar; Söz gelimi, duvarı yıkık (bahçe).
Hatipoğlu‘nun eserlerini de inceleyen Baskakov, onun kelime gruplarını cümlelerden ayırdığını söyler. Hatipoğlu, bu birleĢimleri Ģöyle adlandırır: kelime grupları-tamlama; bileĢik kelime-birleĢik sözcük; çift kelimeler-ikilemeler; cümle-tümceler (Hatipoğlu, 1972, s. 90).
147
Görüldüğü gibi, kelime gruplarının gerek isimlendirilmesinde, gerekse sınıflandırmasında Türkiye dilbilimcileri arasında ortak bir fikir yoktur.
Baskakov, tüm bu dilbilimcilerin görüĢlerini tahlil ettikten sonra kendi görüĢlerini ileri sürer. Dilbilimcinin fikrine göre, kelime gruplarını nominatif sözdizimsel birim olarak iki planda incelenmelidir:
1. Yapısal-Dilbilimsel Plan 2. Fonksiyonel-Semantik Plan
Dilbilimciye göre sadece bu planla öğrenilirse, kelime grupları ile cümleler arasında sınırlar net belirlenir ve kelime grupları düzgün sınıflandırılır. Baskakov kendisi Türkiye Türkçesindeki kelime gruplarını 4 prensiple sınıflandırır: 1) Yapısal prensibe göre (önemli üye sayısına göre); 2) kelime gruplarının morfolojik eğilimlerine göre; 3) kelime gruplarının sözdizimsel fonksiyonlarına göre; 4) kelime gruplarının komponentlerinin sözdizimsel iliĢkilerine göre (Baskakov, 1974, s. 23).
Baskakov, eserini iki büyük kısma ayırmıĢtır. Basit kelime grupları ve karmaĢık kelime grupları ile hacmine göre basit kelime grupları daha kapsamlı yer almaktadır.
Basit kelime grupları kendisi de iki büyük kısma ayrılır:
A. Ġsmî birleĢmeler (Türkiye Türkçesinde bu kelime grupları isim ve sıfat tamlaması diye geçer)
B. Fiilî birleĢmeler (Türkiye Türkçesinde bu fiili birleĢmeler fiilimsiler-mastar, sıfat fiil ve zarf fiiller olarak geçer).
Ġsmî birleĢmeler kendiliğinde iki kısma ayrılmaktadır:
I. Ġsim tamlamaları: Bu tip birleĢmelerde her iki taraf isimlerden oluĢur. Bu da kendi içinde 2 ikiye ayrılmaktadır.
1. her iki tarafı ad olan kelime grupları (isim tamlamaları); Söz gelimi, kağıt para, komĢu memleket, diĢi koca, erkek arslan, komĢu memleket vb.
2. Taraflarından biri fiille oluĢan kelime grupları; Söz gelimi, gelmeğe karar, gitmekte acele, ölmek korkusu, görüĢ ayrılığı, gelmesinin sebebi.
II. Sıfat isim tamlamaları:
148 2. Bir tarafı sıfat bir tarafı fiil olan kelime grupları Fiilî birleĢmeler (Fiilimsiler)
I. Fiilî ismî tamlamalar;
1. Bir tarafı ad olan fiilî birleĢmeler. Söz gelimi, yalan dinlemek, dolma yutmak, yemeksiz yatmak, çocuklarla oynamak, düĢmanlarla savaĢmak vb.
2. Her iki tarafı fiil olan fiilî birleĢmeler. Söz gelimi, Uzattıkça uzatmak, kuruttukça kuruyor, yüzerek yetiĢmek, süzülüp gitmek, koĢa koĢa gitmek, bağırarak konuĢmak, çalıp çırpmak.
II. Fiilî sıfat tamlamaları;
1. Bir tarafı adlarla ifade edilen fiilî sıfat birleĢmeleri. Söz gelimi, piyano çalmak, önemli olmayan, birdenbire gelen, iyi tanınmıĢ, ikiye katlamıĢ, iyi tanınmıĢ, ağlamasını bilmeyen, gülümsediğini görünce vb.
2. Fille ifade edilen fiilî sıfat birleĢmeleri. Söz gelimi, uyumuĢ olan, gidecek olan, batıp giden, gittikçe büyüyen, yaĢamak isteyerek, yapmasında ısrar eden, geldiğini gören.
Baskakov, ―Basit Kelime Grupları‖ bölümünün ―Sonuç‖ kısmında Türkiye Türkçesindeki basit kelime gruplarının yapısal Ģemalarını göstermiĢtir. Bu bölümde dilbilimci Türk Lehçelerindeki basit kelime gruplarının 32 Ģeklini göstermiĢtir. Dilbilimci bu birleĢmelerin morfolojik alameti gibi onların temel bölümlerinin isimlerden ve fiillerden oluĢtuğunu söylemiĢ ve sınıflandırılmayı da buna göre yapmıĢtır.
Kitabın ikinci kısmının adı ―Türk dilinde karmaĢık kelime grupları‖dır. Bu kısımda üç bileĢenli kelime grupları hakkında örnekler verir.
A. Üç bileĢenli ad tamlaması I. Üç bileĢenli ad tamlaması.
a) Tarafları ad olan üç bileĢenli isimleĢen ad tamlaması.
Taraflarından biri sıfat olan karmaĢık kelime grupları: Söz gelimi, Ulu Önder Atatürk, Genel Sekreter Aksan.
Taraflarından biri zamir olan karmaĢık kelime grupları: Söz gelimi, bu tip erler, bu çeĢit insanlar.
149
Taraflarından biri sayı olan karmaĢık kelime grupları: Söz gelimi, on numara çorap, bir kucak odun , iki salkım üzüm.
b) Taraflarından biri fiil olan üç bileĢenli isimleĢen ad tamlaması. Söz gelimi, ekmek veren el, arpa yemiĢ at, dünya görmüĢ insan, gürültü istemeyen adam, ayak basacak yer, kum karıĢmıĢ toprak, çok havlayan köpek.
II. Üç bileĢenli sıfat tamlaması.
a) Taraflarından biri isim olan üç bileĢenli isimleĢen ad tamlaması. Söz gelimi, bir az daha geç, pek kısa boylu, tilki gibi hilekâr, onun kadar güzel, bunun kadar deriN.
b) Taraflarından biri fiil olan üç bileĢenli isimleĢen ad tamlaması. Söz gelimi, anadan doğma kör, lokum yemekten kolay, fistan yapmaya elveriĢli, ırzına geçmekten sorumlu. B. Üç bileĢenli fiil tamlaması.
1. ĠsimleĢen üç bileĢenli fiil tamlaması.
a) Taraflarından biri ad olan üç bileĢenli isimleĢen fiil tamlaması. Söz gelimi, yalın ayak gezmek, hoĢ vakit geçirme, dokuz turlu yüzme, bahçeye karĢı oturmak, doğru yoldan saptırmak, bu tarzda konuĢmak.
b) Tarafları fiil olan üç bileĢenli isimleĢen fiil tamlaması. Söz gelimi, kelime kaçırmadan dinlemek, gittikçe büyüyen utanma, sokağı fırlayarak dolaĢmak, elinden geleni yapmak istemek, öğrenip anlamaya çalıĢmak , bütün söylenenlere kulak kabartmak.
II. SıfatlaĢan üç bileĢenli fiil tamlaması.
a) Taraflarından biri ad olan üç bileĢenli sıfatlaĢan fiil tamlaması. Söz gelimi, dağ spor yapan insan, arkeolojik kazılar yapılan bir bölge, en çok konuĢulan konu, dört gün devam edecek seminer.
b) Tarafları fiil olan üç bileĢenli sıfatlaĢan fiil tamlaması.
Bu bölümde yazar ayrıca çok bileĢenli kelime gruplarından da söz açar. Söz gelimi, bir arpa boyu mesafe, kurttan ürkmüĢ tilki gibi, karısının hükmü altında bulunan erkek, kırmızı Ģarap renginde olan, güzel tam güneĢ tutulması vb. Burada dilbilimci bu tip söz birleĢmelerini substantiv (isimleĢen) ve atributiv (sıfatlaĢan) birleĢmeler diye ikiye ayırır.
150
Genel olarak, Baskakov bu eserinde Türkiye Türkçesindeki kelime grupları (isim ve fiil tamlaması) hakkında çok ayrıntılı ve kapsamlı bilgi vermektedir. Burada Türkiye Türkçesinde kullanılan tüm kelime gruplarının yapısal Ģemaları verilmiĢtir.
2.10. S. N. Ġvanov, Kurs Turetskoy Grammatiki. Çast I., (Türkiye Türkçesi Gramer