Kuramsal Çerçeve

Türkiye’de yürürlükte olan 6331 sayılı İSG Kanunu kuralcı yaklaşım yerine önleyici yaklaşımla hazırlanmıştır. Bir bakıma testi kırılmadan önce tedbir almaya yönelik hazırlanan yasa işverenleri; işyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı, işyeri hemşiresi vb. İSG profesyonelleri ile çalışma, çalışanların İSG eğitimlerini verme, yangın ve acil durum hazırlıklarını önceden yapma, risk değerlendirmesi yaparak kabul edilemez riskler için önceden tedbir almak, çalışanların işe girişte ve düzenli aralıklarla sağlık gözetimini yapmak, çalışma ortamı gözetimi yapmakla ve diğer önlemleri almakla yükümlü kılmıştır. Kaçınılmaz olarak tüm bu faaliyetler işverenlere ek maliyet olarak yansımaktadır. Söz konusu yasal zorunluluklara uymak amacıyla işverenler tarafından yapılması kanunen zorunlu olan bu maliyetler İSG Kanunu uyum maliyetleri olarak isimlendirilmektedir. Bayram & Ünğan (2017) şirket düzeyinde İSG Kanunu uyum maliyetlerini; İSG personeli, çalışanları İSG eğitimleri, çalışanların toplu korunması,

6331 sAYILI İŞ sAĞLIĞI Ve GÜVenLİĞİ KAnUnU UYGULAMALARInIn oRGAnİZAsYoneL sonUÇLARI: oHsAs 18001 BeLGesİ oLAn/oLMAYAn FİRMALARIn KARŞILAŞtIRILMAsI

Hüseyin İskender (Sakarya University), Metin Bayram (Sakarya University)

KKD ve diğer iş güvenliği ekipmanları, iş güvenliği işaret ve levhaları, dış hizmet alımı ve yangın ve acil durum yönetimi için yapılan uyum harcamaları olmak üzere yedi kategoride ele almıştır.

İş kazası ve meslek hastalıklarının maliyeti oldukça yüksek olup hem çalışanlar ve hem de işletmelerin finansal durumları üzerinde gerek doğrudan gerekse dolaylı olarak çok ciddi etkileri ve sonuçları olabilmektedir (Hesapro Projesi, 2013, s. 9). Mossink (2002) işletme düzeyinde önemli iş kazası maliyetlerini doğrudan (kazanın etkisi doğrudan parasal değerle ifade edilebilen) maliyetler ve dolaylı (kazanın etkisi doğrudan parasal değerle ifade edilmeyen) maliyetler olarak sınıflandırmıştır. Doğrudan maliyetler kategorisi; tıbbi olmayan rehabilitasyon, hastalık izinleri, yaralanmalar vb. İdaresi, ekipmanların hasarlanması, sağlıkla ilgili olmayan diğer maliyetler (örn; kaza soruşturması, yönetim süresi, harici maliyetler), sigorta primlerinin değişken parçalar üzerindeki etkileri, yüksek riskli sigorta primleri, yükümlülükler – mahkeme masrafları – cezalar, fazla mesai ücreti – tehlikeli görev tazminatı, kaybedilen üretim zamanları, teslim edilemeyen siparişler, fırsat maliyetleri ve yatırım geri dönüşünün zayıflaması ve dolaylı maliyet kategorileri; Ölüm vakaları– ölümler, devamsızlık veya hastalık izinleri, kötü çalışma şartları nedeniyle çalışan devri hızı veya erken emeklilik ve sakatlık ve erken emeklilik ve malullük (Mossink, 2002, s. 16). İş sağlığı ve güvenliği istatistiklerinde kullanılan temel göstergeler Kaza Sıklık Oranı (KSO) ve Kaza Ağırlık Oranı (KAO) ve ölümcül/uzuv kayıplı iş kaza sayısıdır. KSO meydana gelen iş kazaları ile çalışılan saatler, KAO ise kayıp işgünü sayısı ile çalışılan saatler arasındaki ilişkiyi göstermektedir (Türkiye Metal Sanayicileri Sendikası [MESS], 2018, para. 3). Bir başka ifadeyle, KSO çalışılan bir milyon iş saati başına kaç iş kazası yaşandığını gösteren bir oran iken, KAO ise çalışılan bir milyon iş saati başına kaç saat işgücü kaybı yaşandığını gösteren bir orandır. Kaldı ki bu göstergeler ülke genelinde iş kazalarında iyileşme sağlanıp sağlanmadığını saptamak üzere ulusal kaza istatistiklerinde de düzenli olarak izlenmektedir. SGK tarafından her yılsonunda Türkiye’nin iş kazası ve meslek hastalığı istatistikleri yayınlanmakta olup İSG Kanununun yürürlüğe girmesinden sonraki 2013 – 2016 yılları arasında KSO, KAO ve ölümcül iş kazası sayıları Tablo 1.’deki gibi gerçekleşmiştir.

Tablo 1. Türkiye’de 2013 – 2016 yılları arasında KSO, KAO ve ölümcül iş kazası sayıları (SGK istatistik yıllıkları)

Yılı

KSO

(Çalışılan 1.000.000 iş saati başına )

KAO

(Çalışılan 1.000.000 iş saati başına) Ölümcül İş Kazası Sayısı 201 3 5,88 0.41 1.360 2014 6,51 0.41 1.626 2015 6,77 0.45 1.252 2016 7,90 0.53 1.405

Prensip olarak, iş hayatında İSG yasal düzenlemelerinin etkileri daha çok “ekonomik” olarak kabul edilebilir. Konu hakkında yapılan çok sayıda araştırma, iş sağlığı ve güvenliği başarısızlıklarının verimlilik üzerindeki etkisini öncelikli olarak maliyet perspektifinden ele almaktadır. Örneğin, H. W. Heinrich’in “buzdağı teorisi” iş kazası ve yaralanmaların maliyetlerini doğrudan ve doğrudan olmayan (dolaylı) maliyetler olarak ikiye ayırmıştır. Heinrich’e göre doğrudan maliyetlerin içine kaza nedeniyle kayıp süreler, tıbbi bakım ve tedavi masrafları ve kazanın ani sonuçlarından doğan diğer masrafları girmektedir. Dolaylı maliyetlerin içine ise yaralananlar dışındaki çalışanların kayıp iş süreleri, malzeme ve üretim kayıpları, şirket imajı, yasal harcamalar ve para cezaları girmektedir (Health & Safety Executive [HSE], 2009, s. 32).

CURRENT DEBATES IN MANAGEMENT & ORGANIZATION Senem Nart, Yavuz Tansoy Yıldırım VOLUME 29

“Verimlilik, bir üretim ya da hizmet sistemi içerisinde elde edilen toplam fiziksel gelirin (üretim sonucu, çıktı) kullanılan fiziksel gidere (üretim faktörleri, girdi) oranı olarak tanımlanmaktadır” (Efil, 2004, s.5). Verimlilik kavramı ile ilgili en önemli konu, çalışanların verimliliğe yönelik anlayış, bilinç, tutum ve davranışlarıdır (Demirbilek, 2010, s. 77). Bilim insanları, çalışanların iradeleri ile ilgili davranışları içeren örgütsel vatandaşlık davranışını verimliliği artıran en önemli faktörlerden biri olarak kabul etmişlerdir (Tokgöz & Aytemiz Seymen, 2013, s. 61). İşe geç kalma, devamsızlık, iş kazaları ve şikayetler verimliliğin dolaylı ölçümünde dikkate alınabilir (Demirbilek, 2010, s. 80). Çalışanların performans düşüklüğü, işe devamsızlığı, işten ayrılma niyeti ve güvenli olmayan davranışları işyerinin verimliliği ve etkililiğini olumsuz yönde etkileyebilen davranış türlerindendir (Şahin, 2011, s. 25). De Greef and Van den Broek (2004) işyerlerinde İSG’nin sağlanması için önleyici tedbirlerin alınmasının sadece İSG performansını değil, işletme verimliliğini de iyileştireceğini göstermiştir. Karamık ve Şeker (2015) tarafından yapılan değerlendirme çalışmasında, işletmelerin üretim planlaması esnasında üretime etki eden faktörleri ve İSG kıstaslarını birlikte ele almalarının verimliliği artırabileceği sonucuna varılmıştır.

Yasal şartlara uyum sağlanması faaliyetlerini de kapsayan bir İSGYS’nin uygulanması ve sürdürülmesine ilişkin maliyet ve faydalarını içeren İSG maliyetlerinin genel analizi Şekil 1.’de verilmiştir. Buna göre, herhangi bir İSGYS’ni uygulayan firmaların İSG maliyetleri; yasal yükümlülüklerin sağlanması için uyum maliyeti, çalışma koşullarından kaynaklı maliyetler (Sigorta, iş kazası ve meslek hastalıkları, hastalık izinleri, verimlilik ve kalite azalışı maliyetleri) ve bir İSG yönetim sisteminin uygulanması ve sürdürülmesi maliyetinden oluşmaktadır.

Literatürde iş sağlığı ve güvenliği düzenlemelerinin işletmeler üzerindeki etkisini araştıran çok sayıda çalışma bulunmaktadır (HSE, 2009, s. 67). İSG mevzuatı ve yönetimin bağlılığının İSG önlemlerinin alınması ya da uyum sağlanması konularında olumlu etkilerinin olduğunu ortaya koyan Windapo (2013) ve Hossain, Hossain, Tarannum & Chowdhury (2015) çalışmaları bunlardan bazı örneklerdir. OHSAS 18001 veya benzeri İSGYS uygulayan firmaların diğerlerine oranla kazaların azaltılması, İSG’nin iyileştirilmesi, verimliliğin artırılması, yasalara uyum, daha iyi çalışma koşulları, daha yüksek performansa ve daha fazla rekabet avantajına da sahip oldukları araştırmacılar (Vinodkumar & Bhasi, 2011; Santos, Barros, Mendes & Lopes, 2013) tarafından ortaya konulmuştur.

6331 sAYILI İŞ sAĞLIĞI Ve GÜVenLİĞİ KAnUnU UYGULAMALARInIn oRGAnİZAsYoneL sonUÇLARI: oHsAs 18001 BeLGesİ oLAn/oLMAYAn FİRMALARIn KARŞILAŞtIRILMAsI

Hüseyin İskender (Sakarya University), Metin Bayram (Sakarya University)