Kumkapı Panayia Kilisesi’nin yeniden yapımı (1893-1907)

Kumkapı Panayia Kilisesi’nin yeniden yapım sürecini Osmanlı Arşivi’nde bulunan bazı belgeler aydınlatmaktadır. Yukarıda da belirtildiği gibi, 1893 yılında Patrikhane’nin talebi, daha önce yanan ve geçici olarak ahşap çatı ile örtülen kilisenin duvarlarının yıkılma tehlikesi ile karşı karşıya olması sebebi ile eski arsa ve temelleri üzerine boyu 44, eni 24, yüksekliği 20 zirâ (yaklaşık boyu 33 m, eni 18 m yüksekliği 15 m) ölçülerinde kâgir olarak yeniden yapılmasıdır.

86 BOA. BEO.570-42733.

Şekil 4.47 : 1865 Hocapaşa Yangını’nın etkilediği alan içerisinde Gedikpaşa ve Kumkapı (Gürses Söğüt, 2015, s. 77) .

Kilisenin tahribatına sebep olan yangının hangisi olduğu ile ilgili yapılan araştırmalar sonucunda kaynaklarda 1865 yılı Hocapaşa ve Gedikpaşa yangınlarına ulaşılmıştır. 27 Rebiyülahir 1282 (19 Eylül 1865) gecesi Hocapaşa’da çıkan yangın, Hocapaşa’dan Cağaloğlu’na, Sandıkçılara oradan Sultanahmet Meydanı’na kadar ilerlemiş burada son bulmayarak, denize doğru uzanıp Kadırga Limanı, Kumkapı ve Nişanca taraflarını etkilemiştir (Şekil 4.47). Büyük Hocapaşa yangınından dört gün sonra Gedikpaşa’da yeni bir yangın çıkmış, ateş Beyazıt semtinde Reşit Paşa Türbesi’nin karşısına ve bir kol da Emin Bey Mahallesi’ne doğru ilerlemiştir. Bu sebeple Hocapaşa yangınının alanı dört gün sonra biraz daha genişlemiştir (Cezar, 1963, s. 375) . Konu ile ilgili dönemin gazetelerinde de çeşitli haberler yapılmıştır.

Hocapaşa civarında kâin Elvan Mahallesi'nden başlayıp, bir ucu Çifte Saraylar'dan doğru Çemberlitaş'a, Tavukpazarı ve oralarda şarap satan dükkânları, Nur-u Osmaniye civarını yakıp Sedefçiler'de sönmüş, Çemberlitaş'ı saran ateş üç kol olup birisi Gedikpaşa Hamamı külhanına oradan Kumkapı'ya, Karabıçak Meyhanesi'ne, Nişancılar'a bir kolu Fazlıpaşa civarına Peykhane tarafından ve Divanyolu'ndan Acı Hamam'a ve ikinci kol At Meydanı'na gelmiş, oradan Nahilbend Mahallesi'nde devam ederek….(Ruzname-i Ceride-i Havadis 5 Cemâziyelevvel 1282/26 Eylül 1865-Salı).

Çarşamba gecesi saat beş kararlarında Hocapaşa'da bir ateş zuhur ederek bir müddet etrafını tahrip eyledikten sonra Çifte Saraylar'ın mevcut olan ebniyesine sıçrayarak orayı ve sonra etrafını tutuşturmuş ve kuvvetlenerek beş on kola ayrılarak çarşamba gecesi bir buçuğa kadar Hocapaşa ve Bâbıâli civarı ve Cağaloğlu'nun sıkışık mahalleleri ve Sedefçiler'den Sultanahmet meydanına varınca caddenin iki tarafı ve Kılıçhane'ye kadar Sultanahmet'in arkaları ve Kadırga ve Kumkapı ve Çiftegelinler yanıp kül olmuştur…(Tavsir-i Efkâr 16 Rebîülâhir 1282/8 Eylül 1865-Perşembe)

Atatürk Kitaplığı’ndaki yangın haritalarından ulaşılabilen bir haritada87 1865 yılının Ağustos ayında Kumkapı’da çıkan yangından yaklaşık bir yıl sonra çizilmiş olan düzenleme önerisi görülmektedir. Bu çizimde Kumkapı meydanına çıkan Arapzade Ahmet Sokağı için bir düzenleme söz konusudur. Haritanın üzerindeki not ise şu şekildedir: “Kumkapı'da önceden vuku bulan harikte muhterik olan menazil ve dekakin

arsalarının kadim ve cedidinin gösterildiği tersim ve tanzim olunan bir kıta harita-i mikyasıdır. 15 Cemâziyelahir 1283 (25 Ekim 1866)”

Tüm bu belgeler doğrultusunda gün olarak tarihler net olmasa da 1865 yılında bölgenin yangından etkilendiği, bu yangında da kilisenin zarar görmüş olduğu düşünülmektedir. Bunu geçmiş dönem haritaları üzerinde okumak da mümkündür. 1776 Kauffer ve 1845 Mühendishane-i Berri Hümayun haritalarında bölgede organik sokak dokusu görülürken, 1875 Ayverdi, 1913-1914 Alman Mavileri, 1922 ve 1924 Pervititch haritalarında geometrik olarak planlanmış sokaklar göze çarpmaktadır. Bu bölgede de yeni düzenlemeler sonrasında parça parça yapılan kentsel düzenlemeler

görülmektedir. Semtin fiziksel görünümünün değişmesi ile yangının 1845 ile 1875 yılları arasında gerçekleşmiş olduğu bir gerçektir (Şekil 4.48).

Şekil 4.49 : Kumkapı Panayia Kilisesi batı cephesi için hazırlanan çizim88, 1894. Şehremâneti, Patrikhane’nin talep ettiği yeniden yapım ölçülerinden sadece boy ölçüsünde 4 zirâ daha küçük yani 40 zirâ olacak biçimde, diğer ölçüleri aynı kabul ederek uygunluk vermiştir. Şehremâneti kilisenin yeniden yapımını çizilen resim ile birlikte iki çan kuleli olacak biçimde onaylamıştır (Şekil 4.49). Kilisenin üst tabanından 3 zirâ (yaklaşık 2 m) yüksek olacak biçimde iki adet çan takılmasına izin verilmiştir. 88 BOA. İ.AZN.12-42.

6,

5

m

(8

,5

z

ir

â)

24

m

(3

1,

5

zi

râ

)

Çizelge 4.6 : Kumkapı Panayia Kilisesi için belirlenen ölçüler.

Fakat hazırlanan çizimler ile yazışmalarda ifade edilen ölçüler arasında tutarsızlıklar söz konusudur (Çizelge 4.6). Bu da hazırlanan çizimlerin bir sebeple tam olarak uygulanamamış olduğunu göstermektedir. Hazırlanan çizimlerde ölçek çizgisi zirâ biriminden çizilmiş, bir yandan da not olarak çizim ölçeği 1/100 şeklinde ifade edilmiştir. Çizimlere göre kilisenin yüksekliği 24 m, eni çan kulelerinin olduğu yerde 25 m, naos mahallinde 18 m, boyu 33 m olarak tasarlanmıştır (Şekil 4.50). Yükseklik ölçüsü Patrikhane’nin talep ettiği (15 m) yükseklikten daha fazladır. En ve boy ölçüleri ise aynıdır. Verilen izinde kilisenin boy ölçüsünün 40 zirâ olacağı belirtilmişse de çizim ile arasında yine bir tutarsızlık söz konusudur.

Kilisenin içinde yer aldığı arsanın durumu incelendiğinde kilise komşuluğunda bulunan okul binaları ve bahçe duvarları sebebi ile çizilmiş 25 m’lik genişlik vaziyet planında arsaya sığmamaktadır. Bu sebeple plan şemasında değişiklik yapılmış ve çan kuleleri, narteksin genişliği ile aynı olacak biçimde planlanmıştır. Kilisenin çan kuleleri için de üst tabandan yaklaşık 2 m yüksek olacağı belirtilmişse de çizimde bu yükseklik 6,5 m olarak gözükmektedir (Şekil 4.49). Kilise ölçülerinin çizimler ve yazışmalardaki uyumsuzluğunu mevcut durum ile karşılaştırırsak en ve boy ölçülerinin yaklaşık 33 m’ye 18 m olarak yazışmalardaki şekli ile uyumlu olduğu görülmüştür (Şekil 4.51). Ölçüler ile ilgili kilisenin sadece yüksekliğinde bir değişiklik söz konusu olmuştur. Kilisenin bugünkü yüksekliği kubbenin olduğu yerde 20 m kadardır. Çan kuleleri ise kubbeden daha yüksektir (Şekil 4.52).

En Boy Yükseklik

Patrikhane Talebi 24 zirâ (18 m) 44 zirâ (33 m) 20 zirâ (15 m) İzin verilen 24 zirâ (18 m) 40 zirâ (30 m) 20 zirâ (15 m) Çizimde ifade edilen 24 zirâ (18 m) 44 zirâ (33m) 31,5 zirâ (24 m)

Mevcut durum 18,4 m 33,8 m 20 m

Şekil 4.50 : Kumkapı Panayia Kilisesi için hazırlanan plan çizimi89, 1894.

Şekil 4.51 : Kumkapı Panayia Kilisesi plan krokileri karşılaştırması (Sönmez Pulat, 2019). 89 BOA. İ.AZN.12-42. 18 m (24 zirâ) 33 m ( 44 z ir â) 25 m ( 32 zirâ)

Yukarıda da belirtildiği gibi, yeni kilisede iki çan kulesinin yapılmasında bir sakınca bulunmadığı fakat ikinci çanın takılmasına gerek olmadığına karar verilmiş ve buna göre uygunluk verilmiştir. Bu durum bugün de kilisede geçerliliğini korumakta kilisedeki çan kulelerinden sadece birinde çan bulunmaktadır.

Şekil 4.52 : Kumkapı Panayia Kilisesi batı cephesi mevcut durum krokisi (Sönmez Pulat, 2019).

1907 yılında kiliseye tefriş olunmak üzere Avrupa’dan mermer ve somaki taşların getirtilmesine dair olan yazışmalar90, kilisenin iç mimari olarak henüz tamamlanmadığını göstermektedir. Osmanlı Arşivi’nde bulunan bazı belgeler de bu durumu destekler niteliktedir. 1906 yılında “Daha önce yanan Kumkapı Meryem Ana

Kilisesi’nin inşaatının tamamlanması için Odeon Tiyatrosu’nda bir oyun sergilenmesine izin verilmesi.” ifadesi ile kaydı tutulan ve 1907 yılına ait “Kumkapı’da yanan Meryem Ana Kilisesi’nin inşaat masrafları için tiyatro bileti bastırılması” ve “Kumkapı’da Havuzlu Meryem Ana Kilisesi yandığından masrafları için piyango bileti basıldığı…” ifadeli belgeler söz konusu malzemelerin temini için

gerekli olan paranın toplanması ile ilgilidir. Avrupa’dan getirtilecek olan bu malzemeler kilisenin tefrişi için de yardım, bağış vb. yoluyla maddi kaynaklar sağlanmaya çalışıldığını göstermektedir.

90 BOA. BEO.3080-230953.