Gedikpaşa Ayia Kiryaki Kilisesi’nin konumu ve kısa tarihçesi

Kilise, İstanbul’un Fatih İlçesi Mimar Hayrettin Mahallesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Kilise avlusuna üç tane giriş vardır. Ana giriş Kadırga Limanı Caddesi üzerinden olup, ikinci giriş Çadırcı Camii Sokağı, üçüncü giriş ise Gedikpaşa Caddesi’nden yapılmaktadır (Şekil 4.53).

Kilise kot farkının fazla olduğu iki sokak arasındaki konumunu güney tarafta Kadırga Limanı Caddesi üzerinde yer alan dükkânlar ve üst katındaki idari birimler ile, kuzey tarafta ise yüksek bahçe duvarı ile sınırlandırmıştır (Şekil H.1). Doğu cephesinde, kiliseye oldukça yakın konumda, kilise görevlilerinin kullandığı konut birimleri yer almaktadır (Şekil H.2). Kilisenin batı komşuluğunda ise Pervititch haritasında da görülen, bugün eğitim faaliyeti son bulmuş Rum okulu bulunmaktadır. Bu yapının zemin katı kimi zaman kilise cemaatinin toplantıları için kullanılmaktadır (Şekil H.3, Şekil H.4). Yapının güneybatısındaki merdivenle ise kilisenin dış narteks kısmının alt katına gelecek biçimde konumlanan Ayios Vasilios Ayazması’na ulaşılır (Şekil H.5, Şekil 4.54).

Şekil 4.54 : Gedikpaşa Ayia Kiryaki Kilisesi vaziyet planı.

Kilise 1583 Typhon, 1604 Paterakis listesinde ismen yer almaktadır. Kömürciyan’a göre 1645 ve 1660 yılı yangınlarında kilise zarar görmüştür. (Kömürciyan, 1988, s. 80). 1776 tarihli Kauffer haritasında ‘Aia Kiriaki’ adı ile gözüken kilise 1865 yılında tamamen yanmıştır. Yapı 1875 yılında hazırlanan Şehremâneti krokisinde Merdivenli Kilise olarak gösterilmiştir (Karaca, 1996, ss. 191-192). Fakat burada sadece kilisenin bulunduğu alan belirtilmiş, yapı sınırına dair bilgi işlenmemiştir. Kot farkının çok olduğu bir yerde konumlanan kiliseye erişimin merdivenlerle sağlanması nedeniyle almış olduğu bu isim ile Osmanlı Arşiv belgelerinde de sıkça karşılaşılmaktadır.

Karaca, Kumkapı’da görevli olan Papaz Meletios Sakkulidis’in sözlü anlatımına göre kilisenin 1894 depremi sırasında yıkıldığını ve Karamanlılar cemaati tarafından bugünkü yapının inşasına başlandığını, 1901 yılında da inşaatın tamamlandığını belirtmiştir (Karaca, 1996, s. 192). Fakat tez kapsamında sürdürülen araştırmalar bu bilginin doğru olmadığını ortaya koymuştur. Öyle ki, Osmanlı Arşiv belgelerine göre, kilise yangın sonrasında harap olmuş ve Patrikhane 1893 tarihinde yeniden yapım dilekçesi sunmuştur. Konu ile ilgili süreç 4.4.3 bölümünde detaylı olarak ele alınmıştır. Kilisenin bir kitabesi yoktur. Mimarının ise İstanbul mimarisine çok büyük katkılar sağlayan ve Zoğrafyon Rum Lisesi, Ruhban Okulu gibi önemli binalarda imzası bulunan Perikles Fotiadis olduğu bilinmektedir (Şarlak, 2010, s. 37). Bu iki önemli yapıyı da açılan yarışma projeleri ile kazanan Perikles Fotiadis 1886 yılından itibaren Osmanlı Devleti’nde 37 yıl mimar olarak hizmet etmiş, İstanbul’da ve devletin diğer yerleşimlerinde 85’e yakın bina yapmıştır (Tsilenis, 2006, s. 115). Mimarın yapılarındaki eklektisizm Ayia Kiryaki Kilisesi’nde de kendini göstermektedir. Özellikle Heybeliada Ruhban Okulu cephe biçimlenişi ile benzerlik gösteren kilise yapısının 19. yüzyıl mimarlık üsluplarını sergilediği görülmektedir (Şekil H.6).

Kilisenin bulunduğu alan eski haritalar üzerinde incelendiğinde 1875 tarihli Ayverdi haritasında Merdivenli Kilise olarak belirtilen alan içinde yapı sınırlarına dair hiçbir bilgi bulunmamaktadır. 1865 yangını sırasında hasar görmüş alanda bu tarihte geçici bir kilise yapısı olabileceği veya harap durumda bulunduğu için çizilmemiş olduğu düşünülmektedir. 1913-1914 tarihli Alman Mavileri haritasında ise kilise komşuluğundaki yapılar ve bahçe duvarları ile birlikte çizilmiştir. Kilisenin batı cephesindeki okul yapısı ve dükkân sıraları çizimde görülmektedir. 1924 Pervititch haritasında kâgir olarak okul yapısı bahçesi ile birlikte, Merdivenli Kilise Sokağı üzerinde bulunan fırın ve yedi adet dükkânın oluşturduğu sıra yapı ve üst katı yine okul olarak kullanılan kâgir yapı, kilisenin doğu komşuluğunda bulunan kâgir konut yapıları ve deposu ile birlikte çeşme görülmektedir. Ayrıca Merdivenli Kilise Sokağı karşısında mülkiyeti yine kiliseye ait olan başka bir Rum Okulu daha yer almaktadır (Şekil H.7). 2019 mevcut durum haritasında da kilisenin, batı cephesinde yer alan okul yapısına ait olan bahçe alanını kaybettiği, onun yerinde bugün dükkânların bulunduğu görülmektedir. Pervititch haritasında okulun bahçesi olarak gösterilen alan dışında kilise vakfının geçmişten günümüze mülkiyet durumunu koruduğu haritalar üzerinden de okunabilmektedir (Şekil 4.55).

Kilisenin en son kapsamlı onarımı 2000’li yılların başında yapılmıştır. Bu onarım 1999 depremi sonrası gerçekleştiği için yapıda meydana gelen bazı strüktürel problemlere müdahale edilmiştir. Bu sebeple sütunlara ve çan kulelerine güçlendirme yapıldığı gözlemlenmiştir (Şekil H.24, Şekil H.25). Yapının bugün ise önemli yapısal bir problemi bulunmamakla beraber cephelerde yüzey kirlilikleri, siyah kabuk oluşumları ve hatalı derz onarımları görülmüştür. İç mekânda da özellikle kubbedeki tavan resimlerinde dökülmeler ve kirlenmeler söz konusudur (Şekil H.17). Galeri katının döşeme kaplamalarında aşınmalar meydana gelmiştir (Şekil H.15). Kilisenin çevre yapılarındaki hatalı kullanıcı müdahaleleri, yüzey kirlilikleri, aşınmalar yapının Kadırga Limanı ve Gedikpaşa Caddeleri’nden kötü bir etki algılanmasına sebep olmaktadır (Şekil H.26, Şekil H.27).

Kilisenin tavan resimleri temizleme yapılmalı ve galeri katının döşeme kaplamarındaki hasarlı noktalar uygun malzeme ile onarılmalıdır. Kilisenin cephe temizliğine ihtiyacı vardır. Kuzey ve güney cephelerde bemaya girilen niteliksiz metal kapılar, cephelerdeki plastik yağmur iniş boruları ve aydınlatma elemanları temizlenmelidir. Özellikle korniş ve saçak seviyeslerinde, pencere sövelerinde görülen

siyah kabuk oluşumlarının nedenleri tespit edilip temizlenmesi gerekmektedir (Şekil H.28). Ayrıca cephelerde yapılan hatalı derz onarımları temizlenmeli, özgün harç malzemesinin analizi yapıldıktan sonra yeniden derz işlemi yapılmalıdır. Kilisenin çevre yapılarının caddeye bakan cephelerine ve avlu kapılarına yapılacak nitelikli bir cephe temizliği yapının çevreden algısına olumlu bir katkı sağlayacaktır. Yapı ile aynı avluyu kullanan ve daha geç dönemlerde betonarme olarak yeniden yapılmış olan okul binası bugün kullanılmamaktadır. Bu yapıya yapılacak basit onarımla kültür, sanat ve/veya eğitim işlevlerine uygun yeni bir işlev tanımlanması hem kilise çevresini daha kullanılır hale getirecek hem de kilisenin sürekli bakımı için bir gelir sağlanmasına çözüm olacaktır.