Roma Đmparatorluk Çağı’nda kentlerde gerçekleştirilmiş olan imar faaliyetlerine ilişkin dolaylı bilgiler veren bir terim de κτίστης’tir. Bir onur unvanı olarak kentin kurulmasına soyut ya da somut anlamda katkıda bulunmuş ve kent için önemli bir kişiyi ifade eder685. Ktistes onur unvanı özel şahıslara geç Hellenistik Çağ’da ve erken Roma Çağı’nda verilmeye başlamıştır fakat bu unvan kent yurttaşlarına değil yalnızca yabancılara olasılıkla “soter” yerine veriliyordu. Ktistes unvanının bu şekilde kullanımının kökeninde Hellenistik kralların lütufları yatıyor olmalıydı686. Kuşkusuz bu ifade Roma Çağı’nda bir kentin yoktan var edilmesi ile ilişkili değildir, genel olarak kentte gerçekleştirilmiş kapsamlı ve masraflı imar projeleri sayesinde bu onur ifadesi elde edilebilmektedir687. Klasik ve Hellenistik Çağ’dan beri oikistes olma ülküsü halen hayattaydı; kenti süslemek ve bir kosmopolis haline getirmek de kenti yeniden kurmak değerindeydi ve ktistes onur unvannı hak ediyordu688. Bu unvan aynı ailenin ardıl ferleri tarafından elde edilebiliyordu; Aphrodisias’tan Tiberius Claudius Zelos’un ve ardından oğlu Tiberius Claudius Aurelius Zelos’un bu unvana sahip oldukları görülür689. Bununla birlikte Aphrodisias’tan Nikoteimos oğlu Adrastos Hieraks’ın, “hem hayırsever hem de atalarından beri ktistes” olarak anılması açısından farklılık gösterir ve bu unvanın aynı ailenin devam eden nesillerince devredilerek üstlenildiğine işaret eder690. Adrastos’un bu unvanı kent imarına önemli katkılarda bulunmuş diğerlerinin aksine atalarının kentin Plarasa ile kurulan sympoliteia ve tek kent olarak yeniden kurulması sırasında oynadığı etkin rol ile ilişkili olmalıdır, zira Adrastos’dan bahseden yazıtlar onun yaptırdığı yapı veya eserler yerine ailesinin kentin kurulmasındaki öneminden bahsederler691. Adrastos’un bu şekilde sahip olduğu ktistes onur unvanına babası Nikoteimos Hieraks, dedesi Artemidoros ve büyük dedesi
685
Prehn, Ktistes, s. 2083-2087; Frateantonio - Eder, Ktistes, s. 881vd.
686
Dmitriev, City Government, s. 177 dn. 197, ayrıca bkz. Robert, La Carie, s. 378 dn. 4. Roma imparatorları tarafından gerçekleştirilen mimari faaliyetler ile κτίστης onur ifadesi arasındaki ilişki için bkz. Winter, Baupolitik, s. 139-147.
687
Onur unvanı olarak ktistes için bkz. L. Robert, Hellenica XIII, s. 213 dn. 2 ve s. 216; S. Follet, “Hadrien ktistes kai oikistes: lexicographie et realia.” şurada: F. Létoublon (ed.) La langue et les textes en grec ancien. Actes du colloque Pierre Chantraine (Grenoble 5-8 septembre 1989), Amsterdam 1992, s. 241-54; D. Erkelenz, Keine Konkurrenz zum Kaiser - Zur Verleihung der Titel “Ktistes” und “Soter” in der römischen Kaiserzeit, Scripta Classica Israelica 21 (2002), s. 61-77, ayrıca bkz. Prehn, Ktistes, s. 2083-2087; Frateantonio - Eder, Ktistes, s. 881vd; W. Leschhorn, Gründer der Stadt: Studien zu einem politisch-religiösen Phänomen der griechischen Geschichte. Stuttgart 1984.
688
Veyne, Bread and Circuses, s. 148.
689
Bkz. T.42 (sat. 2) ve T.58 (sat. 6), krş. T.56 (sat. 3-4).
690
T.25 (sat. 7-9) εὐεργέτην καὶ κτίστην γεγονότα διὰ προγόνων τοῦ δήµου, ayrıca bkz. T.25 (sat. 14).
691
I.Aph.2007, no. 12.4 (sat. 4-6) ἄ[νδρα γένους πρώ]του κ̣[αὶ συνεκτικότος] τὴν π̣[ατρίδα, krş. T.1 (sat. 4-5), τῶν πρώτων καὶ ἐνδοξοτάτων πολειτῶν, προγοόνων ὑπάρχων τῶν µεγίστων καὶ συνεκτικότων τὸν δῆµον, ayrıca bkz. J.Reynolds, Aphrodisias and Rome, s. 164vd appendix VI. Ayrıca bkz. Chaniotis, AJA 108,3 (2004) s. 379- 383.
Zenon’un da sahip olduğu söylenebilir, fakat Adrastos Hieraks gibi atalarının da kent imarına yönelik katkıda bulunduklarına ilişkin bilgi bulunmamaktadır.
Karia kentlerinde κτίστης onur unvanı elde etmiş yurttaşların692 büyük kısmı aynı zamanda kentlerinin hayırseverleri (εὐεργέτης) olarak anılırlar693. Kuşkusuz kentlerin imarı için büyük paralar harcayan bu kişiler kentlerinin önemli ailelerine mensuptur ve imar faaliyetleri dışında da hayırseverlikler yapmışlardır. Ktistes onur unvanı alan yurttaşların aynı zamanda kurtarıcı (σωτήρ) olarak anıldığı örnekler de mevcuttur694, hatta aynı kişi hem εὐεργέτης hem de σωτήρ olarak anılabilmektedir695. Bu şekilde σωτήρ olarak anılan bir κτίστης’in vatanındaki sıkıntılı bir durumda önemli bir fayda sağlamış olduğu düşünülebilir.
Yazıtlar, Karia kentlerinde ktistes unvanı elde etmiş kişilerin imar faaliyetlerinin niteliği hakkında detaylı bilgiler sunmazlar. Yalnızca Aphrodisias kentinden Tiberius Claudius Zelos’un tiyatronun sahne binası üzerindeki yenileme çalışması söz konusu faaliyetin yapı yazıtı aracılığıyla bilinmektedir696. Aphrodisias’tan Hephaistion oğlu Hermogenes Theodotos ve Tiberius Claudius Aurelius Zelos’un ise önemli imar faaliyetleri gerçekleştirdikleri yazıtlarda belirtilmiş olmasına karşın faaliyetlerin içeriği ve kapsamı hakkında bilgi yoktur. Kentin ktises’i ve euergetes’i olan soter Hephaistion oğlu Hermogenes Theodotos, vatanını son derece ünseverce, çok büyük sözler ve adaklarla güzelleştirmiştir697. Ktistes Tiberius Claudius Zelos’un oğlu Tiberius Claudius Aurelius Zelos ise “şehirdeki en büyük eserlerin (µέγιστα ἔργα) kurucusu”698 olarak anılır ve vatanını kendi kesesinden harcayarak çok sayıda büyük eserler699 (µεγάλα ἔργα) ile güzelleştirmiştir700. Tiberius Claudius Aurelius Zelos’un yaptırdığı bu en büyük veya büyük eserlerin niteliği genel olarak inşa işlerini ifade eden701
692
Karia kentlerinde (MÖ I. – MS III. yüzyıl) κτίσται için bkz. T.1 (Hephaistion oğlu Hermogenes Theodotos), T.25 (Nikoteimos oğlu Adrastos), T.42 (Tiberius Claudius Zelos), T.56 ve T.58 (Tiberius Claudius Aurelius Zelos), T.59 (Titus Oppius Aelianus Asklpeiodotos), T.64 (nomen nescio), T.72 (Sosthenes oğlu Glykon), T.157 (Tiberius Claudius Glyptos).
693
T.1 (sat. 8-9) κτίστης καὶ εὐεργέτης τῆς πόλεως καὶ σωτὴρ, T.25 (sat. 7-9) εὐεργέτην καὶ κτίστην γεγονότα διὰ προγόνων τοῦ δήµου, T.72 (sat. 2-4) κτίστην κ[αὶ] εὐεργέτην τῆς πόλεως. Kentlerde Roma eyalet memurlarının da κτίστης καὶ εὐεργέτης onur unvanlarına sahip oldukları görülür, Marcu[s] Ulpius Damas Catullinus (Hadrianus Dönemi) için bkz. MAMA VI, no. 60 (sat. 7-8) κτίστην καὶ ε[ὐε]ργέτην τῆς πόλεως.
694 T.59 (sat. 9-11) κτίστην καὶ σωτῆρα καὶ τῆς ἑαυτοῦ πατρίδος, T.157 (sat. 6-8) σωτῆρα καὶ κτίστην τῆς πατρίδος, ayrıca bkz. aşağıda dn. 695. 695 T.1 (sat. 8-9) κτίστης καὶ εὐεργέτης τῆς πόλεως καὶ σωτὴρ. 696
T.41. Sahne binası aynı zamanda Zelos’un ktistes unvanı ile onurlandırıldığı bir yazıtı da taşımaktadır, bkz. T.42 697 T.1 (sat. 11-13) πρὸς τὴν [π]ατρίδα, φιλοδοξότατα κοσµήσας αὐτὴν ἐπανγελίαις καλλίσ[τ]αις καὶ ἀνεθήµασιν. 698 T.56 (sat. 3-4) κτίστης τῶν µεγίστων ἔργων ἐν τῇ πόλει. 699
Eser (ἔργον) hakkında bkz. yukarıda s. 72.
700
T.58 (sat. 18-22) καὶ µεγάλοις ἔργοις ἐκ τῶν ἰδίων κοσµήσαντος τὴν πόλιν.
701
T.51 (sat. 21-24) καὶ τὸ ἔργον δὲ τοῦτο τὸ τῆς πλατείας ἐξ ἀµφοτέρων τῶν µέρων ἐξ ἀρχῆς µέχρι τέλους ἐκ θεµελίων µέχρι γείσους εὐτυχῶς γέγονε καὶ γενήσεται. T.93 (sat. 2-4) τὸ βαλανεῖον ἐκ θεµελίων καὶ τὰ ἐν αὐτῷ
ἔργον kelimesinin geniş kullanım alanı nedeniyle belirlenememektedir. Bu nedenle µέγιστα ἔργα ve µεγάλα ἔργα ifadelerinin her zaman bir yapının tümüne işaret etmediği, yapı üzerindeki kapsamlı bir yenileme veya ekleme faaliyetini de ifade edebileceği dikkate alınmalıdır.
Karia kentlerinde ktistes olarak bilinen yurttaşların kentlere göre dağılımında, imar faaliyetlerinin kentlere göre dağılımı ile doğru orantılı olarak önemli eşitsizlikler görülür702. Birçok kentte MÖ I. – MS III. yüzyıllar arasındaki dönemde hiç ktistes tanınmazken Aphrodisias’tan beş, Apollonia Salbake, Herakleia Salbake ve Tralleis’ten birer olmak üzere toplam sekiz kişi ktistes unvanı ile bilinmektedir. Ktistes olarak bilinen yurttaşlara ilişkin yazıtların tarihlendirildikleri yüzyıllara bakıldığında ise daha homojen bir dağılım görülmektedir; MÖ I. yüzyılda Hephaistion oğlu Hermogenes Theodotos703, MS I. yüzyılda Nikoteimos oğlu Adrastos704 ve Sosthenes oğlu Glykon705 ktistes onur unvanı almış yurttaşlar olarak karşımıza çıkarlar. MS II. yüzyılda Tiberius Claudius Zelos706 ve oğlu Tiberius Claudius Aurelius Zelos707, MS III. yüzyılda ise Titus Oppius Aelianus Asklpeiodotos708, Tiberius Claudius Glyptos709 bu unvanı elde etmiş olduğu bilinen yurttaşlardır710.
Karia kentlerinde MÖ I. ve MS I. yüzyıllara tarihlenen yazıtlarda, ktistes unvanı elde eden kişilerin Roma vatandaşı olmadıkları görülür, buna karşın MS II. ve III. yüzyıllarda bu unvanı aldığı bilinen kişilerin tümü Roma vatandaşıdır. Bu kişiler arasında Aphrodisias’lı T. Oppius Aelianus Asklepiodotos cursus honorum içindeki pozisyonu ile dikkat çekmektedir; Asklepiodotos, Karia ve Phrygia birleşik eyaletinin valisi (praeses) ve Asia eyaleti proconsul’u ve corrector’u olarak görev yapmıştır711.
ἔργα πάντα σὺν παντὶ τῷ κόσµῷ ἐκ τῶν ἰδίων κατασκευάσαντες, krş. T.51 (sat. 27-28) καὶ τὰ ἀγάλµατα πάντα τὰ ἐν τοῖς ἔργοις καὶ τοὺς ἀνδριάντας.
702
Testimonia’yı oluşturan yazıtların kentlere göre dağılımı üzerine değerlendirmeler için bkz. aşağıda s.153.
703 T.1, Aphrodisias. 704 T.25, Aphrodisias. 705 T.72, Herakleia Salbake. 706 T.42, Aphrodisias. 707 T.56, T.58, Aphrodisias. 708 T.59, Aphrodisias. 709 T.157, Tralleis. 710
Ayrıca bkz. nomen nescio, T.64 (MS II.-III. yüzyıl?, Apollonia Salbake).
711
Bkz. T.59 (sat. 6-7). Karia – Phrygia Eyaleti hakkında bkz. aşağıda s. 239 dn. 1300. T. Oppius Aelianus Asklepiodotos için ayrıca bkz. PIR2 O, 0115.