Kopernik (Nicolaus Copernicus): Güneş Merkezli Model

Julian takviminde yüzyıllar geçtikçe ortaya çıkan hataların düzeltilmesi için papalık makamına teklif götüren Kopernik, Astronominin yeniden biçimlendirilmesi gerektiğinin farkındadır. Kopernik’ten önce birçok astronom Güneş’in önemli bir rolü olduğunu biliyordu ve diğer gezegenlerin hareketlerini de Güneş ile ilişkilendirerek açıklama çabası içine girmişlerdi. İlk Güneş’i merkeze koyan Kopernik değildir ancak Güneş merkezli modeller içinde sayısal ve geometrik temsilleri en ayrıntılı yapan Kopernik’ten önce başka birisi de olmamıştır. Modelinde çembersel yörüngeler ve tekbiçimli hızlar kullanmıştır. Ayrıca antik dönemlerdeki gezegenlerin göksel küreler aracılığı ile taşındığı düşüncesini korumuş ancak bu kürelerin gerçek mi yoksa sanal mı oldukları sorularından uzak durmuştur. Yer’in ayrıcalıklı olarak nitelendirilen konumunun değişmesi ve Güneş’in evrenin merkezi olması, insan ve Tanrı arasındaki ilişkinin de tekrar değerlendirilmesine yol açmıştır.

Bir Dönüm Noktası Olarak Kopernik:Düşüncenin Evrimi

Temel olarak Kopernik, görünürdeki hareket ve gerçek hareket arasında bir ayrım yaparak astronominin görevinin görünürdeki hareketi gerçek hareket ile açıklamak olduğu düşüncesinden yola çıkmaktadır ([3], sayfa 69). Bu düşüncenin aksine Batlamyus, gerçeğin ne olduğu ile ilgilenmemiş, sadece tam olarak gökcisimlerin konumlarını belirlemeye yarayan bir araç geliştirmeyi amaçlamış ve tekbiçimli olmayan hareketler de kullanmıştı. Oysa Kopernik ve antik Yunan düşünürlerine göre gerçek göksel hareket, bir merkez etrafında çembersel tekbiçimli harekettir. Ayrıca Aristoteles fiziğine uyan da budur. Böylece Kopernik, tekbiçimli olmayan harekete neden olan dış-merkezlikleri kaldırarak yerlerine her bir gezegen için iki ikincil çember koymaktadır. Buna göre de Kopernik, gezegenlerin hareketlerinde görülen düzensizliklerin (duraksamalar ve geriye doğru olan hareketler) Güneş’in konumu ile uyum gösteriyor olmasından yararlanarak, Yer’in hareketinin yarattığı bir görünüm olarak açıklamaya çalışmıştır ([3], sayfa 69).

3.4.1. Yer’in hareketi

Kopernik’in Güneş merkezli evren modeli çalışmaları On the Revolutions of the

Heavenly Bodies (Göksel Cisimlerin Dönüşleri Üzerine) adlı kendi eserinde ayrıntılı olarak yer

almaktadır. Bu kitapta, Evren’in, göksel cisimlerin ve Yer’in küresel olması hakkındaki bazı görüşlere de değinilmiştir. Bu konudaki temellendirme, küreye uygun olan hareketin çembersel dönme olduğunu öne süren Aristoteles’e dayandırılmıştır.

Tuncay Doğan

Şekil 12. a.) Dış gezegenler için ve b.) iç gezegenler için Güneş merkezli modelde geriye dönüş hareketi. [1] sayfa 131.

Şekil 12’de şematik olarak gösterildiği üzere, Yer’in yıllık hareketi, iç ve dış gezegenlerin yıldızlara göre geriye dönüş hareketlerini yapmasının nedenidir. Böylece gezegenlerin bu geriye dönüş hareketi sırasında neden daha parlak oldukları da açıklanmaktadır. Yer’in yörüngesinin şekli hakkında Kopernik, Hipparkus’un önerdiği dışmerkezli ve Yer merkezli modelde basitçe Güneş ve Yer’in yerini değiştirip, küçük düzeltmeler yaparak oluşturmuştur (Şekil 13). O merkezli çember etrafında E’de bulunan Yer çembersel yörüngede bir tam dolanımı (yıldızıl yıl) 365 gün 6 saat 9 dakika 40 saniyede tamamlamaktadır. Yer’in yörüngesinin merkezi olan O sabit değildir, C merkezi etrafında

CO

 r

₂ olacak şekilde bir tam dolanımı 3434 yılda ve C de S’de bulunan Güneş’in etrafında

SC

 r

₁ ile bir tam dolanımı 53000 yılda tamamlamaktadır. Burada Kopernik, yörüngelerin çembersel olduğunu öne sürmektedir, Yer ve diğer gezegenlerin hareketlerindeki düzensizlikleri de Güneş’in hiçbir yörüngenin tam ortasında bulunmayışı ile açıklamaktadır. Kopernik’in sistemindeki bu durum, Batlmayus’unkine göre en üstün yanı olması gerekirken, yalınlığını zedelemiştir.[6] O’nun Güneş merkezli sistemi, Batlamyus’un Yer merkezli sisteminden daha karmaşıktır.

Bir Dönüm Noktası Olarak Kopernik:Düşüncenin Evrimi

Şekil 13. Yer’in yörüngesi için Kopernik’in teorisi. E, Yer ve S, Güneş’in konumu. [1], sayfa 131.

 

3.4.2. Venüs’ün hareketi

İç ve dış gezegenlerin hareketlerinin Kopernik modeli yaklaşık olarak benzerdir. Burada örnek olarak sadece Venüs için olan teoriye değinilecektir (Şekil 14). Şekil 14’te P’de bulunan gezegen C merkezli çemberin etrafında bir yıldızıl dönem ile hareket etmektedir, C noktası da O merkezli çember etrafında, E’de bulunan Yer’in ortalama Güneş konumu olan

S

’nin etrafındaki dolanım hızının iki katı bir hızla dolanmaktadır. Şekil 14’teki A noktası, Venüs’ün yörüngesinin merkezinden Yer’in en uzak olduğu konuma karşılık gelmektedir. Gezegeni taşıyan C merkezli çember, Batlamyus’un üst-çember kinematiğinin rolünü

üstlenmektedir ve Kopernik

CP

uzunluğunu 7193 olarak belirlemiştir (Batlamyus

Tuncay Doğan

Şekil 14. Kopernik teorisinde Venüs’ün yörüngesi. P, Venüs; E, Yer ve

S

, Güneş’in ortalama konumu. [1], sayfa 143.

 

Venüs’ün hareketinin temsili için Batlamyus sadece iki çember kullanmıştır. Halbuki Kopernik, biri diğerlerine göre ters dönen C merkezli bir çember olmak üzere toplam üç çember kullanmıştır. Merkür için ise Batlamyus üç, Kopernik dört çember kullanmıştır. Kopernik üst-çember yerine dışmerkezli çemberler kullanırken, Batlamyus her ikisini de tercih etmiş ve tekbiçimli olmayan hareket kullanmaktan da kaçınmamıştır. Buna göre, Batlamyus’un sisteminin Kopernik’in sistemine göre daha yalın oluğunu söyleyebiliriz. Gerçi Batlamyus sonrası dönemde, teorinin gözlemler karşısındaki her başarısızlığında ek çemberler ekleyerek aşılmaya çalışıldığı düşünüldüğünde aksi geçerli olabileceği durumlar söz konusu olsa da, benzer durum Kopernik için de olası olduğundan, göz ardı edilebilir. Bu açıdan bakıldığında, dönemi düşünürleri tarafından Kopernik ve Batlamyus’un teorileri gök cisimlerin konumlarını belirlemek için, gerçekliğin temsili yerine, bir hesaplama aracı olarak algılanmış olabilir. Bu da, Güneş’in merkezde olması nedeniyle değil, Kopernik’in sadece hesaplamadaki başarısı nedeniyle kabul görmüş olması anlamına gelmektedir.

Bir Dönüm Noktası Olarak Kopernik:Düşüncenin Evrimi

Belgede Mantık, Matematik ve Felsefe VI. Ulusal Sempozyumu : Evrim (sayfa 143-148)