AKM : Atatürk Kültür Merkezi
ASİLSAN : Ardeşen Silah Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi
bkz. : Bakınız
C. : Cilt
Çev. : Çeviren
Der. : Derleyen
DTCF : Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
HAGEM : Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü
HBH : Halk Bilgisi Haberleri
Hzl. : Hazırlayan
İTÜ : İstanbul Teknik Üniversitesi
İÜ : İstanbul Üniversitesi
KK : Kaynak Kişi
KOSGEB : Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı
KTÜ : Karadeniz Teknik Üniversitesi
MEB : Millî Eğitim Bakanlığı
MFAD : Milli Folklor Araştırma Dairesi
MKE : Makine Kimya Endüstrisi
TDAV : Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı
TDK : Türk Dil Kurumu
TTK : Türk Tarih Kurumu
XXVIII
TFA : Türk Folklor Araştırmaları
TKAE : Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü
TTK : Türk Tarih Kurumu
t.y. : Tarih yok
vb. : Ve benzeri
GİRİŞ
İnsan davranışlarını etkileyen “çevre, iklim, duyular (algılama), güdüleme (insan güdüleri), çocukluk dönemi, toplumun önem verdiği değer yargıları ve yönlendirme” (Bock: 2001: 25-50) gibi etkenler toplumsal bazda birleşerek bir milletin kültürünü meydana getirir. Başka bir deyişle kültür bir topluluğun bu etkenlere verdiği tepkilerin ve ürettiği davranış, söz ve yapıların toplamıdır. Bundan dolayı bir yörenin kültürü incelenirken bu faktörler asla göz ardı edilemez. Doğu Karadeniz Bölgesi, özelde de Rize ili gerek coğrafi yapısı gerek iklimi ve bitki örtüsü gerekse de coğrafi konumu nedeniyle Türk kültür havzasının en önemli ve özgün parçalarından birisidir. Yöre coğrafyası sağladığı izolasyon durumu ile özgün bir kültürün oluşup günümüze kadar yaşatılmasını sağlarken aynı zamanda ulaşımın zor olması, sürekli yağışların açık hava çalışmalarını zorlaştırması gibi sebeplerle yöre kültürünün günümüze kadar yeterli ölçüde incelenmesini de güçleştirmiştir. Bilindiği gibi Karadeniz çevresi Türklerin Anadolu sahasında ilk yerleşmeye başladıkları (Bu tarih M.Ö. VIII. Yüzyıla kadar gider (Kırzıoğlu, 1992: 1-50)) coğrafyalardan birisidir. Bu sebeple Rize ili de mutlaka kültürel açıdan değerlendirilip incelenmesi gereken bir coğrafyamızdır. Çünkü bu coğrafyada en eski Türk kültür kalıntılarından Kafkas kökenli kültürel öğelere kadar çok zengin bir kültürel katmanlaşma oluşmuştur ve bu katmanların hepsi Türk kültür şemsiyesi altında varlığını devam ettirmektedir. Yörede var olan bu zengin ve derin kültürün günümüze kadar modern araştırma usulleri ile derlenip kültürel envanterinin çıkarılmamış olması Türk kültür araştırmaları açısından son derece büyük bir eksiktir. Yapacağımız çalışma bu eksikliği bir nebze de olsa gidermeyi, yöre kültürünün modern bilimsel usullerle derlenip incelenmesi ve literatüre kazandırılması konusunda bir adım daha ilerlemeyi amaçlamaktadır.
Araştırmanın Amacı
Rize ili Doğu Karadeniz Bölgesinin kültürel ve coğrafi açıdan en eski ve köklü yerleşim birimlerinden birisidir. Ancak gerek ulaşım şartlarının zor olması gerekse de saha araştırması yapmanın zor olması gibi sebeplerle yörede günümüze kadar, yöre kültürünü bütün yönleri ile bilimsel bir bakış açısı ve modern bilimsel usullerle araştırıp inceleyen bir çalışma yapılmamıştır. Çalışmamızın amacı Rize kültürünü oluşturan kültürel dinamikleri
2
ortaya çıkarmak, Rizelilik kimliğine etki eden faktörleri tespit etmek, Rize kültürünün Türk kültür havzası içerisindeki yerini ve önemini ortaya koymak, yörede var ise Türk kültüründen farklı kültürleri ve dilleri tespit edip bunların Türk kültürü ve dili ile olan bağlantılarını, benzer ve farklı yönlerini incelemek ve en nihayetinde Rize kültürünü bütüncül bir açıdan ortaya koyan monografik bir çalışma yaparak bundan sonra yapılacak daha spesifik ve derinlemesine çalışmalara kılavuzluk etmektir.
Araştırmanın Sınırları
Araştırma coğrafi sınırlılık olarak Rize il merkezi ve 11 ilçe (Ardeşen, Çamlıhemşin, Çayeli, Derepazarı, Fındıklı, Güneysu, Hemşin, İkizdere, İyidere, Kalkandere, Pazar) ile bunlara bağlı köy ve belde statülü yerleşim merkezleri ile yaylaları kapsamaktadır.
Konu sınırlılığı olarak ise Rize ili sözlü kültürü, etnografyası ve halk bilgisi ana başlıkları altında sayılabilecek halk biliminin konu kadroları ile sınırlıdır.
Yöntem ve Verilerin Toplanması
Aşağıda ayrıntılı bir şekilde izah edilecek olan araştırma yöntem ve araçları ile iki yıllık bir periyotta gerçekleştirilen alan araştırmaları sırasında toplanan veriler, halk bilimi araştırmalarının kapsamıyla paralel biçimde değerlendirilmeye çalışılmıştır. 3.919 km²lik bir alanda zengin bir örneklem çeşitliliği üzerinde gerçekleştirilen bu araştırmada, yöre kültürü tespit edilip incelenirken, Türk kültür havzasının bütününde var olan kültürel yapı göz önüne alınarak çeşitli değerlendirme ve karşılaştırmalar da yapılmıştır.
Türk folklor çalışmalarının önemli sorunlarından biri olan yöntem sorunuyla monografi çalışmaları yapılırken de karşılaşılmaktadır. Özellikle il bazında yapılan az sayıdaki monografi çalışmasında, kapsamın oldukça sınırlı tutulmasının yanı sıra ilin folklor dağarcığının incelenmesi yolunda işlevsel yöntemlerin geliştirilememiş olması, bu çalışmanın yöntemi itibariyle de özgün değerde olmasında belirleyici olmuştur. Geliştirilmeye müsait yöntem tekliflerinin ortaya konulmamış olması çalışma süresince belirlenen yöntemlerin sıklıkla gözden geçirilmesini zorunlu kılmıştır. Bu bağlamda araştırmanın yöntem ve içeriğine dönük daha önce yapılmış çalışmalara referanslar yapılırken söz konusu araştırmaların yöntem ve yaklaşımları olduğu gibi benimsenmemiş,
3
Rize kültür coğrafyasının ve yaşayış biçiminin temel özellikleri ile çelişmeyecek şekilde eleştirel bir uyarlamaya tabi tutulmuş ve sürekli yenilikler yapılmıştır. Alan çalışmaları sonrasında, tespit edilen malzemenin yazıya aktarılması ve incelenmesi süreçlerinde çalışmanın içeriği sürekli olarak güncellenmiş; başka illerde yapılacak monografi çalışmalarında da kullanılabilecek bir yöntem geliştirilmeye çalışılmıştır.
Araştırma süresince, araştırmanın odağındaki konularla ilgili hem niteliğe hem de niceliğe dönük verilere ulaşılmaya çalışılmıştır. Niteliksel araştırma, insanların ve kültürlerin ayrıntılı, derinlemesine bir tanımını yapmak, insanların gerçekliğe yükledikleri anlamı, olayları, süreçleri, kavrayış ve anlayışlarını ortaya koymayı amaçlar türde bir araştırmadır (Kümbetoğlu, 2012: 47). Araştırmada, sosyal bilimler alanında yapılan çalışmalarda kullanılan niteliksel araştırma yöntemleri bağlamında çevresel verilere, sosyal, kültürel, psikolojik, demografik ve fiziksel özelliklerin yanı sıra araştırma sürecinde karşılaşılan olaylara, ilişkilere, pratiklere ve bunların araştırmaya etkilerine ilişkin verilere ve grup içindeki algılara ilişkin verilere dikkat edilmeye çalışılmıştır (Aça, 2014: 3).
Araştırmalar sürecinde ulaşılan sayısal veriler çalışmanın niceliksel verilerini meydana getirirken niteliğe ve niceliğe yönelik tüm verilere literatür temelli araştırmaların yanı sıra alan araştırması ve elektronik ortam araştırmaları ile ulaşılmıştır.
1) Literatür Araştırmaları: Araştırma konusunun belirlenmesinden sonra ilk olarak Rize ili tarihinin tespit edilmesi, Rize kültüründe geçmiş dönemlerde ve günümüzde var olan kültürel öğelerin tarihi perspektiften de incelenebilmesi için, Rize ve Doğu Karadeniz bölgesi ile ilgili yapılmış olan siyasi tarih, iktisadi tarih, kültür tarihi, kültür coğrafyası, dil ve folklor çalışmaları gibi ilmi kaynaklar taranırken mahalli araştırmacıların yaptığı derleme ve değerlendirme mahiyetli çalışmalar da taranmıştır. Bu süreçte ayrıca Türkiye’nin değişik bölgelerinde yapılmış olan monografi çalışmaları da incelenmiş, halk bilim alanında yapılmış olan temel eser nitelikli çalışmalar gözden gerçirilerek fişlenmiştir. Araştırma sahasının genişliği ve yöre yerleşiminin tarihsel derinliği gibi sebeplerle kapsam itibariyle oldukça geniş tutulan literatür çalışmalarında elde edilen bulgular ilk önce sistematik bir biçimde tasniflenerek fişlenmiştir. Araştırmanın ilk adımında elde
4
edilen verilerden alan araştırmalarının planlanması ve gerçekleştirilmesi aşamalarında da etkin bir biçimde yararlanılmıştır.
Literatür araştırmaları içerisinde ikinci önemli kolu yabancı dilli literatürün taranması oluşturmaktadır. Bu safhada Rize ili kültürü, tarihi ve Rize’de yaşayan veya yaşamış çeşitli etnik yapılar, diller ve kültürler üzerine yapılmış olan eserler tarafımızdan Türkçeye çevrilerek bilimsel bir eleştiriye tabi tutulup incelenmiştir.
2) Alan Araştırmaları: Rize kültürü üzerine literatür kaynaklarından tespit edilen sınırlı sayıdaki veriden hariç olarak daha önce ortaya konmayan verileri tespit etmek amacıyla belirtilen coğrafi sınırlar içinde alan araştırmaları gerçekleştirilmiştir. Alan araştırmalarının planlanması sürecinde ulaşılması ön görülen verilere araştırmacıyı ve kaynak kişiyi yönlendirecek mülakat formları hazırlanmıştır. Oluşturulan bu formlar alan araştırması esnasında karşılaşılan yeni durumlara göre sık sık yenilenmiştir. Planlamanın son aşamasında alan araştırmaları sürecinde kaynak kişilerle iletişime geçme, barınma ve ulaşım gibi hususlarda yardımcı olabilecek kılavuz kişilerle gerekli irtibatlar sağlanmış, bu bağlamda ilçelerin Kaymakam, Belediye Başkanı, Halk Eğitim Müdürü gibi mülki ve idari amirleri ile de ön görüşmeler yapılmıştır.
Gerçekleştirilen alan araştırmalarında “katılımlı gözlem” ve “derinlemesine mülakat” gibi iki temel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Ayrıca özellikle katılımlı gözlemler sırasında gerçekleştirilen enformel, sohbet tarzı görüşmelerden elde edilen veriler de dikkate alınmıştır (Aça, 2014: 4). Ayrıca özellikle kahvehane, çay tarlası gibi halkın toplu olarak bir arada bulunduğu kapalı ve açık mekanlarda yapılan derlemeler
esnasında katılımcıların gerçekleştirdikleri tartışmalar odak grup1
tartışmalarının da zemini hazırlanmıştır. Bu tartışmalar, kültürün çeşitli sosyal, kültürel ve ekonomik süreçleri ile ilgili algı farklılıklarının ortaya çıkarılmasına önemli derecede katkı sağlamıştır.
Araştırmanın veri toplama sürecinde Rize halkının sosyal ve kültürel hayatlarına dünden bugüne kaynaklık edecek türde kültürel boyutu olan fotoğraflar ve videolar da arşivlenmiştir. Bu amaçla kişisel arşivler ve daha önce yayımlanmış eserlerde bulunan fotoğraflar taranmıştır.
1
Odak grup görüşmeleri, kişilerden belirli bir konuya ait düşüncelerini açıklamalarına ve bu düşünceleri grup içinde tartışmalarına imkân tanıyan bir araştırma tekniğidir (Kümbetoğlu, 2012: 117).
5
3) Elektronik Ortam Araştırmaları: İnternet erişim ağının son yıllarda hızla yaygınlaşması ile birlikte Türk kültürüne dair araştırmalarda özellikle sosyal paylaşım ortamlarında yer alan, aile, köy, kasaba ve şehir sayfalarına, kişisel sayfalara eklenen bilgi ve belgelerden de yararlanılır olmuştur. Rize ili kültürü araştırılırken bu kültürün tarihsel ve kültürel unsurlarına dönük yazılar, anılar, fotoğraflar ve arşiv belgeleri de arşivlenerek bunlardan derlemeler esnasında kaynak kişiye konuyu hatırlatma bağlamında faydalanılmıştır.
Verilerin Değerlendirilmesi
Araştırmanın içeriğini oluşturacak verilerin literatür taraması ve alan araştırması ile büyük oranda toplanmasından sonra, ses kayıtlarının dinlenerek kullanışlı bir biçimde metne aktarılması için deşifre işlemine geçilmiştir. Bu aşamada özellikle yöresel ağız farklılığından dolayı bazı kelimelerin anlaşılmasında zorluk çekilmiş bundan dolayı zaman zaman kaynak kişilere geri dönüşler yapılmıştır. Bu safha aynı anda hem dinleyip hem yazma işleminin bir arada yapıldığı bir safha olduğu için çok zaman almıştır.
Ses kayıtları metne aktarıldıktan sonra tasniflenmiş ve bu aşamada çalışmanın taslak halindeki planı da netlik kazanmaya başlamıştır. Derleme kayıtlarını tasniflenmesi esnasında farklı kaynak kişilerden derlenen aynı mahiyetteki veriler ayıklanarak olası tekrarların önüne geçilmeye çalışılmıştır.
Mülakat veya gözlem yöntemiyle tespit edilen malzemeler, çalışma içerisinde sistematik bir biçimde değerlendirilmeye çalışılmıştır. Her bir bilgi ve süreç kendi bağlamı içinde değerlendirilmiş; açıklanmaya muhtaç konu ve durumlar ortaya çıktığında gerekli açıklamalar ve genişletmeler yapılmaya çalışılmıştır.
6
BİRİNCİ BÖLÜM
1.ARAŞTIRMA SAHASININ TARİHİ - COĞRAFİ VE SOSYO-EKONOMİK