Kıbrıs Cumhuriyeti; Zürih (1958), Londra (1959) ve Lefkoşa (1960) Antlaşmaları ile kurulmuştu109. Bu antlaşmalar uyarınca, Türk veya İngiliz vatandaşlığını seçmeyen Kıbrıs Türkleri, Tesis Antlaşması uyarınca re’sen Kıbrıs Cumhuriyeti’nin vatandaşı olmuşlardı110.
Ortada yeni kurulan ve bağımsız olan bir devlet vardı. Bu devletin kökeni ne olursa olsun Kıbrıs Cumhuriyeti yargı sistemine tabi idi. Kıbrıs Cumhuriyeti Anayasası’nın “Umumi Hükümler” başlığı altındaki 1. maddeye göre; “Kıbrıs Devleti,
bu Anayasa gereğince, Cumhurbaşkanı Kıbrıs Elen Cemaatı tarafından seçilen bir Elen ve Cumhurbaşkan Muavini Kıbrıs Türk Cemaatı tarafından seçilen bir Türk olan, başkanlık rejimine sahip bağımsız ve egemen bir Cumhuriyettir.” Türkler ve Rumlar
açısından bu sisteme bakıldığında; Cumhuriyet, iki toplumlu bir yapıda olmasına rağmen, sistemin içinde Türkleri ve Rumları ilgilendiren düzenlemeler mevcuttu. Cumhuriyet döneminde Kıbrıs’ın yargı sistemi ele alınırken, iki ana noktanın önemle vurgulanması gerekmektedir111:
1) Anglo-Sakson hukukuna dayanan temel karakter, 2) İki toplumlu yapının özellikleri.
Kıbrıs Cumhuriyeti hukuk düzenine bakıldığında; yargı sisteminin kesin olarak İngiliz Hukuku’na dayandığı söylenebilir112. Keza Kıbrıs Cumhuriyeti Anayasası’na göre
(188. madde); İngiliz döneminin yasalarından Anayasa’ya aykırı olmayanlarla,
109 Bkz. ERGİNEL, Taner, Uluslararası Hukuk ve Kıbrıs Türkleri (Dünya Kıbrıs Türkleri Kongresi Yayını-1, Tarih yok), s.6 vd.; Antlaşmaların içeriği ve hukuki niteliği hakkında bkz. VATANSEVER, Müge, “Kıbrıs Sorununun
Tarihi Gelişimi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.12, Özel Sayı (2010): 1487–1530,
(1502).
110 TURHAN, Turgut, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Yurttaşlık Hukuku (Ankara: Turhan Kitabevi, 2002), s.45 vd.; Kıbrıslı Türklerin vatandaşlık tarihi için ayrıca bkz. TURHAN, Turgut, Ada Yazıları (2007-2009) (Ankara: Yetkin Basımevi, 2010), s.79 vd.
111 TURHAN, ”Tarihsel Bakış Açısıyla Kıbrıs Türk Hukuk Sistemi”, s.253-286, (268).; NEOCLEOUS,
Introduction to Cyprus Law, s.18.
112 DAYIOĞLU, Salih, “KKTC’de Yargısal Yapı” Kıbrıs Türk Hukuk Dosyası, (Şubat 1999), TC/KKTC Hukuk
Formu Tutanakları, Ed. Kamil B. RAİF (Ankara: Kıbrıs Türk Kalkınma Platformu, 1999), s.59–73.; NECATİGİL,
Zaim, “KKTC’de Hukuk Sistemi” Kıbrıs Türk Hukuk Dosyası, (Şubat 1999), TC/KKTC Hukuk Formu
Tutanakları, Ed. Kamil B. RAİF (Ankara: Kıbrıs Türk Kalkınma Platformu, 1999), s.114–141.; TURHAN, a.g.m., s.253-286, (268).
22
yürürlükten kaldırılmayanlar aynen yürürlükte kalacaktı. Böylece devletin yapısı açıkça bugün de etkisi devam eden İngiliz Hukuku’na dayandırılmıştı113.
Belirtmek gerekir ki, Kıbrıs Cumhuriyeti yargı sistemini oluşturan mevzuat, yalnızca İngiliz döneminden kalıp yürürlükleri saklı olan yasalar değildi. Söz konusu yasalarla birlikte, gerekli görülen alanlarda Kıbrıs Cumhuriyet Meclisi de, yeni yasama faaliyetlerinde bulunarak sistemi genişletmiştir114.
Cumhuriyet’in iki toplumlu yapısı ve Kıbrıs Cumhuriyeti Anayasası’nın 87. maddesi gereği, her toplumun kendi meclisi tarafından düzenlenmesi zorunlu olan bazı alanların varlığı sebebiyle, bu sistemde doğrudan doğruya Kıbrıs Türk toplumunu ilgilendiren düzenlemelere rastlamak da mümkündür. Örneğin: “Türk Cemaat Meclisi Seçim Yasası”, “Türk Cemaat Meclisi Vakıflar ve Din İşleri Yasası”, “Resmi Tatil ve Anma Günleri Yasası”, “Evlilik Dışı Çocuklar Yasası” gibi yasalar, doğrudan doğruya Kıbrıs Türk toplumunu ilgilendiren yasalara örnek gösterilebilir115.
Cumhuriyet döneminde doğrudan Kıbrıs Türklerini ilgilendiren düzenlemeler veya yapılanmalara değinecek olursak116;
- Başsavcılık (Hukuk Dairesi); Cumhuriyet Anayasası’na göre, Cumhurbaşkanı
ile yardımcısı, Yüksek Mahkeme hakimi olma şartlarını taşıyan iki kişiyi “Başsavcı” ve “Başsavcı Yardımcısı” olarak atayabilir. Ancak bu iki makamın sahibi aynı cemaate mensup olamazdı117. Anlaşılacağı üzere, Cumhuriyet Adliyesi’nin daimi üyesi olan;
113 TURHAN, ”Tarihsel Bakış Açısıyla Kıbrıs Türk Hukuk Sistemi”, s.253-286, (268).; NECATİGİL, Kuzey
Kıbrıs Türk Cumhuriyetinde Anayasa ve Yönetim Hukukunun Esasları, s.1.; NEOCLEOUS, Introduction to Cyprus Law, s.30.; İngiliz hukuku hakkında genel bilgiler için bkz. JENKS, Edward/ÖZYÖRÜK, Mukbil, “İngiliz Hukuku Hakkında Genel Bilgiler”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.7, S.1 (1950): 40–
79.
114 Örneğin, “Cumhuriyet Ordusu Yasası”, “Kıbrıs Cumhuriyeti Vatandaşlık Yasası”, “Dışişleri Bakanlığı
Yasası”, çeşitli vergi ve vergi tahsili yasaları, “Seçim Yasası”, “Merkez Bankası Yasası”, “Deniz Ticareti Yasası”, “Adalet Mahkemeleri Yasası”, “Türk Belediyeleri Yasası” gibi yasalar devletin temel politik ve ekonomik örgütlenmesini sağlayan yasalardır: TURHAN, a.g.m., 253-286, (269).
115 TURHAN, a.g.m., 253-286, (269).
116 Bu düzenleme ve yapılanmalar bugün hem Kıbrıs Rum Yönetimi’ni hem de KKTC’yi ilgilendirmektedir. 117 Başsavcılık kurumunda başkan veya yardımcısının mensup olduğu cemaate ilişkin konularda karar alınmadan önce, duruma göre birinin diğeriyle istişare etme mecburiyeti vardı. Örneğin Türklerle ilgili bir konuda karar alacak olan Rum Başsavcı’nın, Türk yardımcısıyla istişare etmesi zorunluydu: bkz.
23
ayrıca Bakanlar Kurulu ile bakanlıkların hukuk müşavirliklerini yapan Başsavcı ya da Başsavcı Yardımcısı Türk olmalıydı118.
- Anayasa Mahkemesi ve Yüksek Adalet Mahkemesi: Söz konusu mahkemelerin üyeleri Cumhurbaşkanı ile yardımcısı tarafından atanmaktaydı. Fakat Anayasa Mahkemesi, bir (bağımsız) başkan ile Türk ve Rum hakimlerden oluşmakta; Yüksek Adalet Mahkemesi ise yine bir (bağımsız) başkan ile bir Türk ve iki Rum hakimden oluşmakta idi. Ancak 1963 yılında başlayan toplumlararası çatışmaların ardından söz konusu mahkemelerin işlevi kalmadığı için, Rum temsilcilerin çıkardığı bir yasa ile bu mahkemeler kaldırılmış ve yalnızca (günümüzde de görev yapan) Yüksek Mahkeme kurulmuştu119.
Bugün için geçerliliği olmayan Cumhuriyet yargı sisteminin alt mahkemelere ilişkin düzenlemelerine de değinecek olursak; alt mahkemeler Anayasa’nın 159. maddesinde düzenlenmişti120. Anılan madde hükmüne göre; Türklerin davalarına Türk
hakimler, Rumların davalarına da Rum hakimler bakacaktı. Davacısı/davalısı veya suçlusu/zarar göreni ayrı ayrı cemaatlere mensup olan davalar ise Yüksek Mahkeme tarafından atanan hakimlerce görülecekti121.
118 TURHAN, “Tarihsel Bakış Açısıyla Kıbrıs Türk Hukuk Sistemi”, 253-286, (269).; Daha detaylı bilgi için bkz. Mehmet KÖKSAL, Yargı Örgütü Hukuku Ders Kitabı (İstanbul: Legal Yayınları, 2018), s.211-212. 119 NECATİGİL, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetinde Anayasa ve Yönetim Hukukunun Esasları, s.1, dn.2.; TURHAN, a.g.m., s.253-286, (270).; Daha detaylı bilgi için bkz. KÖKSAL, Yargı Örgütü Hukuku Ders Kitabı, 212 vd.
120 Cumhuriyet Anayasası’nın 159. maddesi:
1. Davacısı ve davalısının ayni Cemaata mensup olduğu bir hukuk davasına, yalnız bu Cemaate mensup hakim veya hakimlerden mürekkep bir hukuk mahkemesi bakar.
2. Suçlusu ile zarar gören şahsı ayni Cemaata mensup olan veya zarar gören şahsı bulunmayan bir ceza davasına, ayni Cemaata mensup hakim veya hakimlerden mürekkep bir ceza mahkemesi bakar.
3. Davacısı ve davalısı ayrı Cemaatlara mensup olan bir hukuk davasına, Yüksek Mahkemece tayin edilen her iki Cemaata mensup hakimlerden mürekkep bir mahkeme bakar.
4. Suçlusu ve zarar gören şahsı ayrı Cemaatlara mensup olan bir ceza davasına, Yüksek Mahkemece tayin edilen her iki Cemaata mensup hakimlerden mürekkep bir mahkeme bakar.
5. Tüm hakkında tahkikat; ölen şahıs Elen Cemaatına mensup olduğu takdirde bir Elen hakim ve ölen şahıs Türk Cemaatına mensup olduğu takdirde bir Türk hakim tarafından yapılır. Ayrı Cemaatlara mensup birden fazla ölü bulunduğu hallerde ölüm tahkikatı, Yüksek Mahkemenin göstereceği hakim tarafından yapılır.
6. Bir hukuk veya ceza mahkemesinin herhangi bir hüküm veya emri, mahkeme Elen hakim veya Elen hakimlerden mürekkep bir mahkemenin Elen memurları tarafından, mahkeme Türk hakim veya Türk hakimlerden mürekkep ise mahkemenin Türk memurları tarafından ve diğer hallerde davayı gören mahkemenin göstereceği memurlar tarafından icra veya infaz edilir.
24
4. KKTC’NİN DEVLETLEŞME SÜRECİNDE (1967-1983) KIBRIS TÜRK YARGI