Yukarıda anlatıldığı üzere Ada, İngilizlere 1878 yılında tahsis edilmişti. Bu tahsis 1914 yılına kadar devam etmiş, 1915 yılına gelindiğinde İngiltere tek taraflı olarak Kıbrıs Adası’nı ilhak etmiş ve bu durum 1923 Lozan Antlaşması ile kabul edilmişti. Bu yaşanan olaylar sebebiyle, Kıbrıs Adası’nın İngiliz idaresinde bulunduğu dönemi ikiye ayırarak (1878-1914 Dönemi ve 1914-1960 Dönemi) incelemek gerekmektedir93.
2.1. 1878-1914 Dönemi Kıbrıs Türk Yargı Sistemi
Bu dönemde Kıbrıs Adası’nın yönetimi İngiltere’de, mülkiyeti ise Osmanlı Devleti’ndeydi. Bu sebeple, adada Osmanlı hukukunun uygulanmaya devam edildiği düşünülse de durum tam olarak böyle olmamıştı. İngiltere, yönetimi fiilen devralması ile (Ada her ne kadar Osmanlı’ya ait olsa da) bazı yasama tasarruflarına girişmişti. Bu tasarruflar, adanın idaresini sağlamaya yönelik olup, yavaş yavaş Osmanlı Hukuku’nu da yok ediyordu. Başka bir deyişle, Kıbrıslı Türkler, giderek İngiliz hukukuna tabi olmaya başlamıştı94.
İngilizler, Kıbrıs Adası’na geldiklerinde yerleşik bir yargı sistemi bulmuştu95.
Cezai uyuşmazlıklar, İngilizler için önem taşıyordu. Çünkü ilk defa geldikleri bu adada toplumsal düzenin korunması oldukça önemliydi. İngilizlerin, çok önem verdiği bu konu sebebiyle, Osmanlı İmparatorluğu’nun tüm topraklarında uygulanan ceza kanununun96 uygulanmasına devam edilmişti. Diğer taraftan, şer’i mahkemenin Müslümanlar üzerindeki; cemaat mahkemesinin de Gayrimüslimler üzerindeki aile hukukundan doğan yetkileri devam ettirilmiş97 ve Mecelle de yürürlükte kalmıştı.
İngilizlerin Ada’ya gelmelerinden bir müddet sonra (1879);
93 TURHAN, “Tarihsel Bakış Açısıyla Kıbrıs Türk Hukuk Sistemi.”, s.253-286 (264-265).
94 TURHAN, a.g.m., s.253-286, (265).; NEOCLEOUS, Andreas, Introduction to Cyprus Law (Limassol: Yorkhill Law Publishing, 2000), s.11.
95 NEOCLEOUS, a.g.e., s.11.
96 1858 değişiklikleriyle beraber Fransa’dan iktibas edilen kanun; bkz. TURHAN, a.g.m., s.253-286, (265). 97 TURHAN, a.g.m., 253-286, (265).; NEOCLEOUS, a.g.e., s.11.; AN, “Kıbrıs’ta Türk Hukuk Kurumlarının
18 - Gezici Mahkemeler,
- Bölge Mahkemeleri,
- Yüksek Mahkeme, kurulmuş ve tüm anlaşmazlıklarda bu mahkemeleri yetkili kılmışlardı98.
İngiliz idaresi, adaya geldiğinde mevcut olan sistem ile birlikte kendi getirdiği sistemi 1882 yılına kadar uygulamıştı. Belirtmek gerekir ki, 1882’de yapılan değişikliklerle, şer’iye mahkemelerinin yetkisinde olan birçok konu, Bölge Mahkemeleri’nin yetkisine dahil edilerek şer’iye mahkemelerinin yetkisi oldukça daraltılmıştı99. Yüksek Mahkeme, aile hukukundan kaynaklanan bazı uyuşmazlıkları ilk derece mahkemesi sıfatıyla görüyordu. Ancak bu davalar Bölge Mahkemelerinin yetkisine dahil edilmiş ve Yüksek Mahkeme bu uyuşmazlık türleri bakımından bir temyiz mahkemesi olarak görev yapmaya başlamıştı100.
98 Yüksek mahkeme temyiz mahkemesi olup, şer’iye ve cemaat mahkemelerinin münhasır yetkisine giren haller dışında; velayet, nafaka, evliliğin geçersizliği, iptali ve sona ermesi gibi tüm hukuki ve cezai davaların son mercii idi. bkz. TURHAN, “Tarihsel Bakış Açısıyla Kıbrıs Türk Hukuk Sistemi”, s.253-286, (266).;
NEOCLEOUS, Introduction to Cyprus Law, s.11-12.
99 AN, “Kıbrıs’ta Türk Hukuk Kurumlarının Geçmişine Kısa Bir Bakış”, s.82-90.; TURHAN, a.g.m., s.253- 286, (266).
100 TURHAN, a.g.m., s.253-286, (266).; NEOCLEOUS, a.g.e., s.11.; “Belirtmek gerekir ki, İngilizler, Osmanlı
hukuk uygulamasını mahkemeler sahnesinden silme yolundaki bu girişimlerini çok geçmeden Rum Ortodoks hukuk uygulamasına da yöneltmişlerdir. Bu bağlamda velayet ve evlat edinme dışında kalan konularda Rum cemaat mahkemelerinin de yetkisi kaldırılarak bu mahkemelerin yetkisine giren uyuşmazlık alanları bölge mahkemelerine verilmiş ve uygulama Kıbrıs Cumhuriyeti’nin kurulmasına kadar sürmüştür.”:
19
2.2. 1914-1960 Dönemi Kıbrıs Türk Yargı Sistemi
İngilizler bu dönemde, Kıbrıs Adası’nda hem yargı örgütünü tekrar yapılandırmış hem de yeni maddi hukuk kuralları101 getirerek toplumu şekillendirmiştir. Böylece
İngilizler, adada kalıcı hale gelmek istemişlerdi102. İngiliz idaresi bu politikasında başarılı
da olmuştu. 1914-1960 arasında İngiliz idaresinin yaptığı yasama tasarrufları sebebiyle bugün Kıbrıs yargı sisteminin (KKTC de dahil olmak üzere) Anglo-Sakson hukukuna dayandığı söylenebilmektedir103.
İngilizler döneminde çıkarılan ve zamanla yürürlükten kalkmayan yukarıdaki yasalar104, Kıbrıs Cumhuriyeti (Güney Kıbrıs) Anayasası’nın 188. maddesi uyarınca
aynen yürürlükte kalmıştır105. Aynı doğrultuda, 1914-1960 yıllarında yürürlüğe giren
yasalardan 21.12.1963’e kadar yürürlükte olanlar; hem KTFD Anayasası hem de KKTC Anayasası’nın geçici maddeleri ile Kıbrıs Türk yargı sistemi içinde yürürlükten kaldırılmamıştır106. Keza Hukuk Muhakemeleri Usulü Yasası (HMUY), Haksız Filler
101 “Davacıların Korunması Yasası, Yabancı Mahkeme Kararlarının Karşılıklı Tanınması Yasası, Nafaka
Emirlerinin Uygulanması Yasası, Yeminler Yasası, Dava Zamanaşımı Yasası, Şahadet Yasası, Ceza Muhakemeleri Usulü Yasası, Hukuk Muhakemeleri Usulü Yasası, Adalet Mahkemeleri Yasası, Yeminler Yasası gibi yasalar, İngiliz İdaresinin usul hukuku alanında çıkardığı en önemli yasalardır. Aynı şekilde, Evlenme Yasası, Deniz Ticaret Yasası, Çalışma Saatleri Yasası, Poliçeler Yasası, İflas Yasası, Belediyeler Yasası, Taşınmaz Mal Vergisi, Gelir Vergisi gibi vergi yasaları, Haksız Filler Yasası, Sözleşmeler Yasası, Vergi Tahsili Yasası, Taşınmaz Mal Edinme Yasası, Veraset Yasası, İlköğretim, Ortaöğretim, İngiliz Okulu gibi eğitime ilişkin yasalar, Sendikalar Yasası, Pasaport Yasası, Muhaceret Yasası, Evlad Edinme Yasası gibi yasalarsa İngiliz idaresinin Kıbrıs toplumunu şekillendirmek ve adadaki toplumsal yaşama sahip çıkarak adada kalıcı olma yolunda getirdiği maddi hukuk kurallarını içeren yasalardır.”: bkz. TURHAN, a.g.m., 253-
286, (266-267).; Maddi hukuk-usul hukuku ayrımı için ayrıca bkz. ERDOĞAN, Ersin, “Anglo-Sakson
Hukukunda ‘Maddi Hukuk Kuralı-Usul Hukuku Kuralı’ Ayrımı”, Prof. Dr. Ejder YILMAZ’a Armağan, C.1,
(Ankara: Yetkin Yayınları, 2014), s.841–865.
102 TURHAN, “Tarihsel Bakış Açısıyla Kıbrıs Türk Hukuk Sistemi”, s.253-286, (267); İngilizlerin Kıbrıs Adası’nda kalıcı olma yolundaki ilk tasarrufları ve gelen tepkiler için bkz. GAZİOĞLU, Ahmet C., Enosis
Çemberinde Türkler, 2.Baskı (Lefkoşa: Kıbrıs Araştırma ve Yayın Merkezi (Cyrep), 2000), s.41 vd.
103 TURHAN, a.g.m., s.253-286, (267). 104 Bkz. dn. 101.
105 Kıbrıs Cumhuriyeti Anayasası’nın 188. maddesi: “Bu Anayasanın hükümleri ve bu maddenin aşağıdaki
hükümleri mahfuz kalmak şartı ile, bu Anayasanın yürürlüğe girdiği tarihte yürürlükte bulunan bütün kanunlar, bu Anayasa gereğince yapılan, hale göre, herhangi bir kanunla veya cemaat kanunu ile, gerek değiştirme, gerek ilave veya gerekse kaldırma sureti ile, tadil edilinceye kadar; bahis konusu tarihte ve bundan sonra yürürlükte kalırlar ve bahis konusu tarihten itibaren bu Anayasaya uymaları için yapılması gerekli tahvillerin yapılması suretile yorumlanır ve uygulanır. (…)”: Bkz. http://www.parliament.cy /images/media/assetfile/Syntagma_TU.pdf. (Son E.T.: 02.06.2019).
106 Kıbrıs Türk Federe Devleti Anayasası’nın geçici 1. maddesi: “(1) 16 Ağustos 1960 tarihli Anayasanın ve
bu Anayasaya uygun olarak , 21 Aralık 1963 tarihine kadar kabul edilmiş mevzuatın; 28 aralık 1967 tarihli Kıbrıs Türk Yönetimi temel kurallarının ve tadillerinin ve bunlara uygun olarak kabul edilmiş mevzuatın ; Otonom Kıbrıs Türk Yönetimi yürütme kurulu ve meclisinin 13 ve 18 Şubat 1975 tarihlerinde birleşik olarak
20
Yasası, Sözleşmeler Yasası, Ceza Yasası, Ceza Muhakemeleri Usul Yasası ve Şahadet Yasası bu yıllardan gelen ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Mahkemeleri tarafından sık sık uygulanan yasalardandır107.
Tüm anlatılanlar ışığında, 1914-1960 yılları arasında Kıbrıs Türk yargı sistemi ile ilgili olarak şunlar söylenebilir: İngilizler, 1924’te kaldırılan şer’i mahkemelerin yetkisini korumuş ve 1951’de Türk Aile Yasası’nı, 1954’te de Türk Aile Mahkemeleri Yasası’nı yürürlüğe koymuşlardır. Söz konusu iki yasadan yola çıkarak incelenen (1914-1960 yıllarını kapsayan) dönemde adada Kıbrıs Türk yargı sisteminin varlığından bahsedebilmek mümkün değildir108.
yaptıkları toplantılarda alınan kararların ve bunlara uygun olarak kabul edilmiş mevzuatın ; bu anayasanın kurallarına veya bu anayasa uyarınca uyulacak kurallara aykırı olmayanları, yürürlükte kalır.
(2) Bu Anayasada öngörülen yasalar, Anayasanın yürürlüğe girdiği tarihten başlayarak altı ay içinde yapılır.
(3) Bu Anayasada öngörülen yasalar, yürürlüğe konuluncaya ve örgütler kuruluncaya kadar bu maddenin (1). fıkrasında belirtilen Anayasal kurallar ile mevcut mevzuat yürürlükte kalır ve örgütler görevlerine devam ederler.”
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Anayasası’nın geçici 4. maddesi: “(1) Bu Anayasanın yürürlüğe girdiği
tarihte yürürlükte olan mevzuat, bu Anayasa kurallarına aykırı olmadığı ölçüde yürürlükte kalır.
(2) Kıbrıs Türk Federe Meclisinin, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin kuruluşunu ve Bağımsızlık Bildirisini onaylayan 15 Kasım 1983 tarihli ve 50 sayılı kararı da, bu Anayasa kurallarına aykırı olmadığı ölçüde yürürlükte kalır.
(3) Yürürlükte olan mevzuat hakkında, bu Anayasaya aykırılığı iddiası ile, bu anayasanın 147. maddesinde belirtilen kişi, kurum ve kuruluşlar, Anayasa Mahkemesinde iptal davası açabilirler. İptal davası açma hakkı, cumhuriyet Meclisinin göreve başladığı tarihten başlayarak altmış günlük süre sonunda düşer. 148. madde kuralları saklıdır.
(4) Bu madde uyarınca yürürlükte sayılan mevzuat, Anayasa gücünde veya Anayasa nitelikli mevzuat sayılmaz ve mevzuatın niteliğine göre, herhangi bir yasa ile veya bu Anayasanın yetkili kıldığı organ kararı ile iptal edilebilir, değiştirilebilir veya yürürlükten kaldırılabilir.”
107 TURHAN, “Tarihsel Bakış Açısıyla Kıbrıs Türk Hukuk Sistemi”, s.253-286, (267).; NECATİGİL, Zaim M.,
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetinde Anayasa ve Yönetim Hukukunun Esasları (Lefkoşa: Işık Kitabevi, 2015),
s.16 vd.
21