Kenzü’l-Maarif Mektebi: Konya’da şahsi teşebbüs tarafından kurulan

diğer bir hususi iptidai mektebi, Kenzü’l-Maarif Mektebi idi. Okulun müessisi Başaralı-zâde Abdurrahman Efendi’dir. Okul, 25 Şubat 1321/10 Mart 1906 tarihinde Maarif İdaresi’nden ruhsatname alınarak Nakib Dede Mahallesi Saman Pazarı mevkiinde bulunan binasında eğitim-öğretime açıldı499.

Ruhsatnâme Defteri kayıtlarından okulun erkek öğrencilere mahsus olmak üzere dört

yıllık iptidai şeklinde tasarlandığı görülmektedir. Aynı kayıtlarda okulda görev yapacak öğretmenlerin isimleri de yer almaktadır. Buna göre okulda müdür olan Mehmed Efendi aynı

494_{Aynı yer.}

495_{Konya Salnâmesi H.1332, s. 665-666.} 496_{Aynı yer.}

497 _{KMA., Ruhsatnâme Defteri (3), s. 23.} 498_{Aynı yer.}

zamanda Arapça derslerine de girecektir. Darülmuallimin mezunlarından Mehmed Şevket Efendi, Mahmud Efendi, Tevfik Efendi, Mustafa Efendi’nin yanı sıra Hüsn-i Hat dersi öğretmeni Mehmed Rasim Efendi ve Şükrü Efendi adlarındaki öğretmenler okulun öğretim kadrosunu oluşturmaktadır500.

Kenzü’l-Maarif Mektebi’nde derslerde okutulacak kitap ve risaleler Ruhsatnâme

Defteri’nde bir liste hâlinde verilmektedir. Bu okul hakkında şimdilik başka bir bilgiye

ulaşılamamıştır.

1. 2. 3. Konya Ana Mektepleri

Ana Mektepleri dört, beş ve altı yaşlarındaki çocukların eğitim aldıkları kurumlardı. Bu kurumlar XX. yüzyılın başında eğitim anlayışında görülen gelişmeler, şehirleşme ve kadınların iş hayatına katılmaları gibi nedenlerle yaygınlaşmaya başladı.

Osmanlı Devleti’nde ana mekteplerinin örgün bir eğitim kurumu olarak gelişmesinde gayrimüslimler öncü bir rol oynadılar. Filiz sınıfı, gonca sınıfı ve çiçek sınıfı adını verdikleri üç yıl süreli gayrimüslim ana mekteplerinde üç ile altı yaş arasındaki çocuklara eğitim verilmekteydi. Musevi eğitim kurumları olan Alyans İsrailit okullarının tamamında bu tür sınıflar bulunmaktaydı501. Müslümanlar arasında ana mekteplerinin yaygınlaşması daha geç bir tarihte 1915 yılından sonra söz konusudur. Klasik eğitim kurumları olan sıbyân mekteplerine bu yaş grubu çocukların da kabul ediliyor olması ana mekteplerine duyulan ihtiyacı nispeten öteleyen bir etkiye sahip olmalıdır. Bununla birlikte kabul etmek gerekir ki Müslüman toplumda modern eğitim-öğretim olgusunun sosyal hayata yansıması gayrimüslimlerden bir adım geride bulunmaktaydı. Avrupa kaynaklı eğitim modernleşmesinin kazanımları Müslüman topluma devlet eliyle yansımaktayken, gayrimüslimler bunu kaynağından alıp uygulama şansına sahiptiler. Bir başka anlatımla genellikle şehirlerde yaşayan, Avrupa ile yapılan ticareti, müteşebbis ya da aracı olarak ellerinde tutan bu yönüyle Avrupa ile bütünleşmiş bir görünüm arz eden gayrimüslimler Avrupa’da eğitim anlayışında görülen gelişmeleri takip ederek kendi okullarında uygulayabiliyorlardı. Nitekim ana mekteplerinin öncelikli olarak gayrimüslimler tarafından oluşturulması bununla ilgilidir. Devletin bu okulların gerekliliğini anlaması, gerekli yasal düzenlemeleri yapması, kaynak bulması ve öğretmen ataması gibi işler hantal bir organizasyonun kısa sürede gerçekleştiremeyeceği işlerdi. Hâl böyle olunca devletin şehirlerde ana mektepleri açması oldukça geç bir tarihte mümkün olabilmiştir.

500_{Aynı yer.}

Ana mektepleri, 1913 yılında yürürlüğe giren Tedrisât-ı İptidaiye Kânun-ı Muvakkati’nde temel eğitim kurumları olan iptidailere bir çeşit hazırlık okulu şeklinde eğitim basamakları içerisinde gösterilmişti. Dört yaşından yedi yaşına kadar olan çocuklara mahsus olarak açılacak olan ana mekteplerinde öğrencilerin “sinleriyle mütenasib olarak faydalı

oyunlar ve tenezzühler, el işleri ve ilâhiler, vatanî manzûmeler, dürûs-ı eşyâya müteallik mükâleme ve musahâbeler” yapılması ve bu okulların öğrencilerin “nemâ-yı ruhî ve bedeniyelerine hizmet eden” kurumlar olması öngörülmekteydi502_.

Ana mekteplerinin açılma şartlarını ve işleyişini düzenleyen “Ana Mektepleri

Nizamnamesi” adı verilen tüzük 2 Mart 1331/15 Mart 1915 tarihinde hazırlandı.

Nizamnamede ana mekteplerinin müstakil açılabileceği gibi bir inas iptidai mektebine bağlı olarak da açılabileceği ve okullara dört, beş ve altı yaşlarındaki kız ve erkek çocukların kabul edileceği vurgulanmaktaydı. Öte yandan nizamname metninde okulun ve öğrencilerin sıhhî durumunun nasıl kontrol edileceği, atanacak öğretmenlerin niteliği ve özlük haklarının neler olacağı ayrıntılarıyla belirlenmişti503.

Konya’da ilk özel Ana Mektebi Agavani Kapamacıyan adındaki Ermeni bir kadın öğretmen tarafından 1914 yılında Gazi Alemşah Mahallesi’nde açıldı. Kortoprus Mektebi adını taşıyan ve üç yıl eğitim verilen bu kurumun hepsi Ermeni olan üç öğretmeni bulunmaktaydı. Okulda çocukların kişisel gelişimini sağlayacak etkinliklerin yapılması yanında Ermeni, Fransız ve Türk dili ile alfabesinin öğretildiği görülmektedir504.

Konya’da bazı inas iptidai mekteplerinde ana mektebi kısmı 1915 yılından sonra oluşturuldu. Örneğin Şehit Muhtar Bey İnas Mektebi’nde ana kısmının mevcut olduğu bilinmektedir505. Bunun yanında şehirdeki Öksüz Yurdu içerisinde açılmış olan bir Ana Mektebi de bulunmaktaydı. Bu okulda Serpuhi adında gayrimüslim bir kadın 200 kuruş maaşla yardımcı öğretmen olarak çalışmaktaydı506. Okulun diğer öğretmeni Nuriye Hanım’ın 600 kuruş olan maaşı 1918 yılında 700 kuruşa çıkarılmıştı507.

Konya’da bir okula bağlı olmaksızın açılmış olan resmî ana mektepleri de bulunmaktaydı. Bu okullardan Reşadiye Ana Mektebi’nde 1918 yılında görev yaptığı tespit edilen Vesile Hanım’dan508 başka okulda Emine Hanım509 ve Mari510 adındaki gayrimüslim

502_{Kanun-ı Muvakkat, s. 804-823.} 503_{Düstûr, II. Tertib, C. VII, s. 514-515.} 504 _{KMA., Ruhsatnâme Defteri (3), s. 29.} 505 _{KMA., Muallim Teftiş Defteri (I), s. 15, 57.} 506 _{KMA., Muallim Teftiş Defteri(IV), s. 8.} 507 _{KMA., Muallim Teftiş Defteri (I), s. 13.} 508 _{KMA., Muallim Teftiş Defteri (I), s. 57.}

bir kadın yardımcı öğretmen olarak çalışmaktaydı. 1921-1923 yılları arasında Bahire Hanım ve Şefika Hanım okulun öğretmenliklerini yaptılar511.

Şehirdeki bir diğer resmî ana okulu Zâde-i Meşrutiyet adını taşımaktaydı. Zâde-i Meşrutiyet Ana Mektebi’nin öğretmenliklerini İsmet Hanım512 Hafize Feride Hanım, Latife Hanım, Zehra Hanım ve Rüveyde Hanım yapmışlardı513.

Bu okulların öğretmen maaşları ve diğer masrafları vilayet hususi bütçesinden karşılanmaktaydı. 1918 yılında Reşadiye Ana Mektebi için 23.400 kuruş, Zâde-i Meşrutiyet Ana Mektebi için 20.400 kuruş tahsisat ayrılmıştı514.

Cumhuriyet Dönemi’nde bu okullar kapatılarak Konya’da yeni isimler altında ana mektepleri açılmıştır.

509 _{KMA., Konya Merkez ve Mülhakatı İlk Mektep Muallimlerinin Sicil Defteri, s. 8.}

510 _{Bursa’dan Konya’ya sevk edilen Ermenilerden olan Mari Hanım’ın Reşadiye Ana Mektebi’nde görev}

yapmaktayken tedavi olmak amacıyla 1918 yılı temmuzunda İstanbul’a gitmek istediğine dair bilgi için bk; BOA., DH. EUM. 3. Şb., 26/44.

511_{Bahire (Onat) Hanım; R.1310/M.1894 Sivas doğumludur. İstanbul Darülmuallimat Mektebi Ana Mektebi}

kısmından 1915 yılında mezun oldu. Amasya ve Konya’da çeşitli okullarda öğretmenlik yaptı. Reşadiye Ana Mektebi’nde 3 Eylül 1337/3 Eylül 1921 tarihinde 800 kuruş maaşla göreve başladı (Geniş bilgi için Bahire Onat, “Jübile”, Konya, S. 113, (Mart 1948), s. 5). Şefika Hanım; R.1317/M.1901 doğumludur. Darülmuallimat’dan tasdiknamelidir. 31 Eylül 1337/31 Eylül 1921 tarihinde okulda 700 kuruş maaşla çalışmaktaydı. KMA., Konya

Merkez ve Mülhakatı İlk Mektep Muallimlerinin Sicil Defteri, s. 47.

512_{İsmet Hanım; Konya R.1303/M.1887 doğumludur. Mahmud Efendi’nin kızıdır. 1899 yılında Konya İnas}

Rüştiyesinden mezun oldu. Ereğli, Akşehir ve Konya merkezde çeşitli okullarda öğretmenlik yaptı. Zâde-i Meşrutiyet Ana Mektebi’ne 9 Teşrîn-i Evvel 1336/9 Ekim 1920 tarihinde 600 kuruş maaşla atandı. KMA.,

Muallim Teftiş Defteri(IV), s. 41.

513_{Zehra Hanım; R.1319/M.1903 doğumludur. Konya Darülmuallimat Mektebi mezunudur. 2 Mart 1340/2}

Mart 1924 tarihinde 700 kuruş maaşla göreve başlamıştır. Rüveyde Hanım; R.1315/M.1899 doğumludur. 18 Ağustos 1340/18 Ağustos 1924 tarihinde 800 kuruş maaşla göreve başladı. KMA., Konya Merkez ve Mülhakatı

İlk Mektep Muallimlerinin Sicil Defteri, s. 6, 53-54, 125.

İKİNCİ BÖLÜM

KONYA’DA TEMEL EĞİTİM DIŞINDAKİ MODERN DEVLET