Kaynağına Göre Davranış Kuralları

Şirket davranış kuralları belirleyicileri itibariyle işletme yürütme ilkeleri, ticari birlik yürütme ilkeleri ve çok taraflı yürütme ilkeleri olarak sınıflandırılmaktadır. İşletme yürütme ilkeleri işletmelerin kendi girişimleri ile belirlenir ve paydaşlar ile olan ilişkilerini içerir. Paydaşlardan çalışanlara yönelik olarak da davranış biçimleri belirlenmektedir.569 Shell’in “Gözden Geçirilmiş Genel İş Prensipleri”, Levi Strauss’un “İş Ortaklığı Şartları Taahhütnamesi” bu konudaki belirgin örneklerdir. Dünyanın en büyük 100 şirketine ait işletme yürütme ilkeleri incelendiğinde Avrupa Merkezli Çokuluslu Şirketlerin tamamına yakınının çalışma standartlarına yer verdiği ve bu konuda UÇÖ sözleşmelerine atıfta bulunduğu saptanmıştır. Buna karşın, Asya ülkelerinde faaliyette bulunan şirketlerin UÇÖ sözleşmelerine yollama yapmadığı görülmüştür. 570

Ticari birlik yürütme ilkeleri işveren örgütleri, endüstri grupları veya ticari kuruluşlar tarafından geliştirilen ilkelerdir. Bu ilkeler, sözü edilen kuruluşların üyeleri arasında yapılan görüşmeler sonucu belirlenmektedir. Ticari birliklerde farklı sektörlerden üyeler olabilmektedir. Bu tür örgütlerde, anlaşmanın zor olması nedeniyle, kabul edilen ilkelerde genellikle uluslararası çalışma standartlarına atıfta bulunulmamaktadır. Çalışma hayatına ilişkin yürütme ilkeleri getirildiğinde ise uygulama için gerekli koşullar bulunmamaktadır. Ticari birlik yürütme ilkeleri özellikle iyi bir kamuoyu görüntüsü yaratma, maliyetleri düşürme ve rekabetin negatif etkilerini azaltma amacıyla getirilmektedir.571

Çok taraflı yürütme ilkeleri işletme yürütme ilkeleri ve ticari birlik yürütme ilkelerinden farklı olarak sendikalar, ticari kuruluşlar ve sivil toplum örgütleri tarafından hazırlanırlar. İlkelerin oluşumunda çalışan kesimi de katkıda bulunduğu için ilk iki grubun aksine ağırlık çalışma koşullarına verilmekte ve özellikle UÇÖ standartlarına atıfta bulunmaktadır. Ayrıca, getirilen standartların uygulama ve

569 _{Bir örnek olarak Lockheed Martin şirketinin etik ve iş davranış kodu için bkz.}

http://www.lockheedmartin.com/data/assets/corporate/documents/ethics/SETTINGtheSTANDARD- TUR.pdf. Erişim: 20.12.2008.

Yüksek teknoloji ürünü enerji ve haberleşme kabloları ve sistemleri alanında hizmet veren Prysmian Grubu’nun etik k.odu için bkz. http://www.prysmian.com.tr/about-us/ethical_code.html, Erişim:20.12.2008

570 _{KAĞNICIOĞLU, a.g.e., s.117.} 571

ERSÖZ, a.g.e., s.49-50.: “ABD’de meslek birlikleri üyelerini sektörel anlaşmaların hükümlerine uygun davranmadığı için dava ettiğinde mahkemeler sektörel düzeyde belirlenmiş düzenlemeleri koruyucu ve savunucu bir yaklaşım göstermemişlerdir. Benzer şekilde İngiltere ve Almanya’da da sektörel düzenlemeler mahkemeler tarafından çok fazla dikkate alınmamaktadır.”

denetimine özel önem verilmektedir. Çok taraflı yürütme ilkelerine verilebilecek en tipik örnek SA 8000 standardıdır. Bu standart işçi sendikaları, işverenler, akademisyenler, insan hakları ve çocuk hakları örgütleri tarafından birlikte oluşturulmuştur.

Uygulamada ayrıca ulusal ve uluslararası meslek kuruluşları dışında oluşturulan model yürütme ilkeleri bulunmaktadır. Bunlar sendikalar, sivil toplum örgütleri ya da devlet tarafından oluşturulmaktadır. Sendikalar tarafından oluşturulan model yürütme ilkeleri, bu ilkelerin benimsenmesine katkıda bulunacak sendikalara ve çokuluslu işletmelere kılavuz olma niteliğini taşımaktadır. Örneğin, ICFTU 1997 yılında “Çalışma Uygulamalarını Kapsayan Temel Yürütme İlkeleri” kabul edip, yürütme ilkeleri için pazarlık yapan tarafların kullanımına sunmuştur. Çalışmanın giriş bölümünde, ilkelerin uygulama alanı (işletme, taşeron, tedarikçi); şartlar bölümünde, UÇÖ’nün çalışma koşullarına ilişkin temel sözleşmeleri; kapanış bölümünde ise ilkelerin uygulanması ve denetlenmesi kurala bağlanmıştır. Model yürütme ilkelerine Birlemiş Milletlerin on temel prensipten oluşan ve gönüllülük esasına dayanan küresel sözleşmesi örnek olarak gösterilebilir.572 _{Ayrıca, Caux}

Prensipleri, Ceres İlkeleri, Dürüst Ticaret Etiketi, Birleşmiş Milletlerin özellikle Çocuk Hakları Sözleşmesi ve SA 8000 Standartları konuya ilişkin diğer tipik örneklerdir.573

Bazen devletler de model yürütme ilkeleri oluşturabilmektedirler. ABD tarafından yurt dışında faaliyette bulunan işletmeler için geliştirilen “model ilkeleri” bu konuda tipik örnektir. Düzenlemelerde hükümetin hangi tür sosyal sorumluluk çabalarını ödüllendireceği açıklanmıştır. Ülkemizde benzer isim altında bir ilke derlemesi bulunmamaktadır.

Kodlar şirketler tarafından oluşturulabileceği gibi, önceden hazırlanmış olan kodlardan da yararlanabilmektedirler. Hazır kodlar tek bir ürüne, belirli bir sanayi veya hizmet dalına ilişkin olabilmektedir. Söz konusu kurallar bir şirketler grubu

572 _{SCHMIDT, a.g.m., s. 97-99. ICFTU 2004 yılı Dünya Kongresinde sosyal sorumluluğa bir ilişkin} eylem planı kabul etmiştir. Bu plan ile eğitim etkinlikleri, belirli firma ve sektörleri etkileyecek kampanyanlar, UÇÖ.’nün ve OECD.’nin uluslararası sözleşmelerinin etkin kullanımı, standart koyarken onlardan öykünme, mali ve sosyal raporlamalar yoluyla iş hayatında yolsuzlukların önlenmesi, çalışma hayatının sadece resmi müfettişlerce değil ayrıca, sosyal sorumluluk denetçileri tarafından da denetlenmesi, sosyal sorumluluğun sadece toplu pazarlıkların tamamlayıcısı olarak kabul görmesi, çalışma hayatına ilişkin uluslarası örgütlerle sosyal diyalog, sosyal diyalogun işyeri ve işletme düzeyinde dikkate alınması, yatırım kararları alınırken insan haklarının dikkate alınması gibi konulara öncelik verilmesi gerekli görülmüştür. Bkz. ICFTU Congress Website, 19.12.2004. 573

tarafından, ulusal veya uluslararası meslek örgütleri tarafından ya da ulusal veya uluslararası sosyal taraflarca hazırlanabilmektedir.574 İşveren örgütleri, resmi kurumlar veya sendikalar örneğin, ICFTU’nun çalışanlar için oluşturmuş olduğu, asgari standartları içeren, işverenlere yönelik davranış ilkeleri vardır. Bu ilkeler rüşvet, yolsuzluk, çalışma hakkı, sağlık ve güvenlik hakkı, çevre gibi konuları kapsamaktadır. Özellikle resmi makamların sosyal konulara ilişkin asgari ölçüler getirmedikleri ülkeler bakımından önem taşımaktadır.575