kuku, Ankara 2007, s. 213; Cihan, s. 19.
35
Yıldırım, Hülya Günel, s. 4.
36 Ayan, Sorumluluk, s. 43 – 44; Çakmut, Özlem Yenerer, Tıbbi Müdahaleye Rızanın Ceza Huku-
ku Açısından Ġncelenmesi, 1. Baskı, Ġstanbul 2003, s. 172, 174.
37 Ayan, Sorumluluk, s. 9. 38
melik‟e göre yapılacak olan müdahale tedavi kavramına girmektedir. EĢlerin üreme hücreleri kullanılmadan yapılacak olan heterolog döllenme, embriyo nakli ve yumur- ta naklinde aynı Ģeyi söylemek mümkün görünmemektedir. Öncelikle burada kiĢile- rin rızası bulunsa bile genel kabul görmüĢ bir tedavi yönteminin bulunmadığı söyle- nebilir. Hukuka ve ahlaka aykırı yapılacak olan bir müdahalenin tedavi kapsamında değerlendirilip değerlendirilemeyeceği tartıĢmaya açıktır.
Yapay döllenme yöntemleri ile ilgili olarak akla pek çok soru gelebilir. Bunla- rın bir kısmı hukuki açıdan değerlendirilmekle birlikte bir kısmı da tıbbi etik39
yö- nüyle değerlendirilmektedir. Sonuç olarak yapay döllenme yöntemleri sayesinde in- sanlar evlenmeden hatta cinsel iliĢkide bulunmadan çocuk sahibi olabilmektedirler40.
§ 2. YAPAY DÖLLENME (AġILAMA)
I- KAVRAM
Üreme iĢlemi, yaĢayan canlı türlerine göre farklılık göstermekle beraber, erkek ve diĢi üreme hücrelerinin bir araya gelmesiyle oluĢmaktadır. Bu iĢlem döllenme veya ilkah kavramıyla ifade edilir41. Döllenme canlılarda değiĢik biçimlerde olmakla
birlikte, memelilerdeki döllenmeyi diğerlerinden ayıran Ģey, erkek sperm hücresinin diĢi üreme hücresiyle birleĢmesinin, ancak diĢinin vücudunda ve yalnız rahminde mümkün olmasıdır42. Memeliler sınıfına giren insan türünün de döllenmesi ve üreyip
çoğalması için, erkek ve diĢi üreme hücrelerinin birleĢip, kadının dölyoluna ulaĢması ve embriyonun gebelik süresinin bitimine kadar kadının rahminde kalması gerekir43
. Doğal döllenme, sperm ve yumurtanın birleĢmesinin dıĢtan herhangi bir müda- haleye gerek olmadan sağlanmasıdır44. Bunun için gerekli olan unsurlardan birinin
eksikliği ya da iĢlevsizliği durumunda dıĢarıdan müdahale gerekmektedir. Artık bu aĢamada yapay döllenme söz konusu olmaktadır.
39
Arda, Tıbbi Etik Temel Kavramlar ve Mesleki Sorunlarımız, s. 6. http://www.toraks.org.tr/mesle ki-kurslar-1-ppt-pdf/B.Arda.pdf
40 Köteli, Argun, Evliliğin Hukuki Niteliği ve Evlilik DıĢı Beraberlikler, Ġstanbul 1991, s. 65. 41 AteĢ, Mustafa, Nesep Hukuku Yönünden Sun‟i Usullerle Dünyaya Getirilen Çocukların Durumu,
YD, 1994, C: 20, S: 3, s. 328.
42 Erkan, Mehmet Akif, Yapay Döllenmenin Hukuki Sonuçları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, ylt., Ankara 2002, s. 3.
43 Erkan, s. 3. 44
Döllenmede çocuk isteyen eĢlerin üreme hücreleri kullanılabileceği gibi, üçün- cü kiĢilere ait üreme hücrelerinin kullanılması da mümkündür. BaĢka bir ifadeyle, yapay döllenmede sadece sperm veya yumurta hücreleri baĢkasına ait olabileceği gibi, hem sperm hem de yumurta hücrelerinin baĢkalarına ait olması söz konusu ola- bilmektedir. Yapay döllenmede çocuk isteyen erkeğin spermleri yerine baĢka bir erkeğe ait spermler kullanılmıĢ ise, sperm bağıĢından söz edilir. ġayet çocuk isteyen kadının yumurta hücreleri yerine, baĢka bir kadının yumurta hücreleri yapay döllen- mede kullanılmıĢ ise, yumurta bağıĢı söz konusudur. ġayet hem sperm bağıĢı, hem de yumurta bağıĢı bir aradaysa, baĢka bir ifadeyle döllenmede kullanılan üreme hücrele- rinden ne sperm ne de yumurta hücreleri çocuğu isteyen çifte aitse, ortada embriyo bağıĢı vardır45. Embriyo bağıĢı olan durumlarda, doğumdan önce evlat edinme du-
rumu olduğu ifade edilmektedir46
.
Yapay döllenme yöntemleri, teknolojik ilerlemeler esas alınarak dört ana gruba ayrılabilir:
Ġlk yöntem bir erkekten alınan spermin, cinsel iliĢki olmaksızın kadının rahmi- ne veya yumurta kanalına ya da döl yoluna Ģırınga edilmesi yoludur. Burada döllen- me kadının rahminde gerçekleĢmektedir47. Yapay döllenme kavramı dar anlamda bu
durumu ifade etmektedir48.
45 Schneider, Franziska Buchli, Künstliche Fortpflanzung aus zivilrechtlicher Sicht, Dissertation,
Bern 1987, s. 40; Giesen, Dieter, Probleme künstlicher Befruchtungsmetoden beim Menschen, JZ, 1985, s. 656 – 657; Deutsch, Erwin, Rechtliche Gesichtspunkte der künstliche Insemination und extrakorporalen, Befruchtung, In: Insemination In- vitro-Fertilisation, Dissertation, Kösel, Kemp- ten 1987, s. 278 vd.; krĢ. Selb, Walter, Rechtordnung und künstliche Reproduktion des Menschen, Tübingen 1987, s. 5.
46
Giesen, JZ, 1985, s. 657; Püttner, Günter/Brühl, Kalus, Fortpflanzungsmedizin, Gentechnologie und Verfassung, JZ, 1987, s. 533; Deutsch, Erwin, Des Menschen Vater und Mutter, die künstli- che Befruchtung beim Menschen – Zulässigkeit und zivilrechtliche Folgen, NJW, 1986, s. 1971;
Deutsch, Erwin, Rechtliche Gesichtspunkte der künstliche Insemination und extrakorporalen, Be-
fruchtung, In: Insemination In- vitro-Fertilisation, Dissertation, Kösel, Kempten 1987, s. 280 – 281.
47 Bu yol “artifizielle Insemination – Mikroinjektion” olarak adlandırılmaktadır. Bkz., Nomer, Suni
Döllenme Dolayısıyla Ortaya Çıkabilecek Nesep Problemleri, M. Kemal Oğuzman‟ın Anısına Armağan, Ġstanbul 2000, s. 545; Acabey, BeĢir, Soybağı, Ġzmir 2002, s. 174; Schneider, s. 30 vd.; Giesen, JZ, 1985, s. 653; Coester, Waltjen, Dagmar, Befruchtungs- Gentechnologie bei Menschen– rechtliche Probleme von Morgen? FamRZ, 1984, s. 231.
48 Nomer, s. 545; Acabey, Soybağı, s. 175; Giesen, JZ, 1985, s. 653; Sarıal, Enis, Sağlararası Organ
Ġkinci yöntemde döllenmeye elveriĢli yumurta ve sperm birlikte yumurta kana- lına ya da rahme yerleĢtirilir. Döllenme burada kadının rahminde gerçekleĢmektedir. Bir önceki yöntemden farklı olarak burada sadece sperm değil, döllenmeye elveriĢli yumurta ve sperm birlikte yumurta kanalına veya rahme Ģırınga edilmektedir49
. Üçüncü yöntem, bir kadından alınan yumurta hücrelerinin dıĢ ortamda genel- likle bir tüp içinde döllendirilmesi ve sonra döllendirilen bu embriyonun aynı veya baĢka bir kadının rahmine yerleĢtirilmesidir 50
. Diğer bir ifadeyle tüp bebek yöntemi budur. Döllenme bir tüpte (in vitro) gerçekleĢtiği için bu adı almıĢtır. Sperm çocuk isteyen kadının kocasından baĢka bir erkekten alınırsa sperm bağıĢı adını alır51. ġayet embriyo yumurta sahibinin dıĢında bir kadının rahmine yerleĢtirilirse yumurta bağıĢı ya da cenin bağıĢı vardır52
.
Son yöntem ise bir kadından diğerine embriyonun nakledilmesidir. Burada döl- lenme bir kadının yumurta kanalında veya rahminde gerçekleĢmekte, daha sonra bu döllenmiĢ yumurta rahimde kök salmadan buradan alınıp, baĢka bir kadının rahmine yerleĢtirilmektedir53
.
Yapay döllenmeyi açıklamak için pek çok tanım yapılmıĢtır. Ancak en temel ayrım yapay döllenmenin geniĢ ve dar anlamda yapılan tanımıdır.
GeniĢ anlamda yapay döllenme kavramı erkekten alınan sperm ile kadına ait yumurtanın cinsel birleĢme olmadan döllendirilmesini ifade eder54
. Yapılan bu ta-
49 Bu yola “intratubarer oder intrauteriner Gamatentrasfer” denilmektedir. Bkz., Nomer, s. 545; Acabey, Soybağı, s. 175; Schneider, s. 49; Schumacher, Klaus, Fortpflanzungsmedizin und Zi-
vilrecht, FamRZ, 1987, s. 313, dn. 1; Reusser, Ruth, Fortpflanzungsmedizin- Stand des Gesetz- gebungsverfahrens, ZBJV, 1997, s. 477, dn. 8; Sarıal, s. 76.
50 “in vitro Fertilizasyon” – „IVF mit Embryotransfer – ET“, „Extrakorporale Befruchtung“ olarak
ifade edilmektedir. Bkz., Nomer, s. 545 – 546; Acabey, Soybağı, s. 175; Giesen, JZ, 1985, s. 655;
Schneider, s. 39; Coester, FamRZ, 1984, s. 231; Schröder, Iris, Die kulturelle Konstruktion von
Verwandtschaft unter den Bedingungen der Reproduktionstechnologien in Deutschland, Göttingen 2003, s. 78.
51
Acabey, Soybağı, s. 175, dn. 225.
52 Acabey, Soybağı, s. 175, dn. 226.
53 Bu durum “in vivo fertilizasyon” - “mit Embryotransfer ET” olarak ifade edilmektedir. Bkz., Nomer, s. 546; Acabey, Soybağı, s. 175 – 176; Giesen, JZ, 1985, s. 657; Schneider, s. 47 – 48; Coester, FamRZ, 1984, s. 231. Ayrıca bkz., Gross, Peter/Honer, Anne, Multiple Elternschaften,
Zeitschrift für sozialwissenschaftliche Forschung und Praxis, Sonderdruck aus Jahrgang, 41, 1990, Heft 1, s. 101.
54 Cihan, s. 18; Nomer, s. 545; Tosun, Öztekin, Ceza Hukuku Bakımından Sun‟i Ġlkah, ĠÜHFM,
nımla yapay döllenme bir üst kavram olarak nitelendirilmektedir. GeniĢ anlamıyla yapay döllenme, hem dar anlamda yapay döllenmeyi, hem de embriyo nakli, tüp be- bek ve yumurta nakli kavramlarını kapsamaktadır.
Dar anlamda yapay döllenme kavramı ise sadece erkekten alınan spermin kadı- nın rahmine veya yumurta kanalına ya da döl yoluna aktarılmasıdır55
. Bu yöntem aĢılama olarak da ifade edilmektedir.
Yapılan diğer bir tanıma göre ise, yapay döllenme, erkek üreme organlarında ortaya çıkan bir aksaklık ya da eksiklik nedeniyle, kadının normal iliĢki yoluyla gebe kalamaması durumunda erkek üreme hücrelerinin kadının rahmine yapay yolla Ģırın- ga edilmesidir56. Yapay döllenmeye yönelik yapılan baĢka bir tanım ise, eĢin rahmine girmeyen yeterli sayıdaki sağlıklı spermin doğrudan yumurta kanallarına yerleĢtiril- mesidir57.
Bir görüĢe göre sadece spermlerin aktarılması yapaydır. Yapay yolla aktarılan spermler, anne rahminde bir yumurtayla birleĢir ve aynen cinsel birleĢme hâlinde olduğu gibi doğal bir döllenme gerçekleĢir. Bu nedenle burada bir yapay döllenme- den veya yapay ve sanat mahsulü (Kunstkinder) ya da tüp bebeklerden söz etmenin de yanlıĢ olduğu ifade edilmiĢtir58. Buradaki görüĢe tamamen katılmak mümkün de- ğildir. Sonuç olarak doğal döllenme yoluyla gebelik gerçekleĢememektedir ve tıbbi bir desteğe ihtiyaç duyulmaktadır. Tüp bebekten söz etmek mümkün değildir. Zaten tüp bebek geniĢ anlamda yapay döllenme kavramı içerisinde değerlendirilmektedir.