ĠNGĠLTERE

Ġngiltere‟de350

1990 tarihli Ġnsan Döllenmesi ve Embriyolojisine Dair Kanun (Human Fertilization and Embryology Act) yürürlüğe girmiĢtir. Daha sonra bu Ka- nun 2008 tarihli Human Fertilization and Embryology Act adlı Kanun‟la yürürlükten kaldırılmıĢtır. Bu Kanun‟a göre, sadece, yapay döllenme sonucu çocuğu doğuran kadın anne sayılabilir (section 33/I). Burada sonuç olarak “doğuran kadın annedir” kuralı geçerli olmaktadır. Genetik anne, sadece çocuğunu evlat edinerek anne statü- sünü kazanabilmektedir (section 33/II). Ancak bu kuralın istisnaları bulunmaktadır. Bu Kanun‟a göre taĢıyıcı anne tarafından evli bir çifte verilmek üzere bir çocuk dün- yaya getirildiği takdirde, çocuğun belirli Ģartlarla ve mahkeme kararı ile evli çifte bağlanabileceği kabul edilmektedir (section 54). Bunun için bazı Ģartlar aranmakta- dır. Ġlk olarak çocuğun doğumunda karı – kocadan en az birisinin üreme hücrelerinin kullanılmıĢ olması gerekmektedir. Bu hüküm gereğince evli çiftlerin üreme hücreleri dıĢında sadece sipariĢ üzerine taĢıyıcı annenin dünyaya getirdiği çocuk hakkında bu düzenlemeden yararlanılamayacaktır. Ġkinci olarak karı ve koca çocuğun doğumun- dan itibaren altı ay içinde karar için mahkemeye baĢvurmuĢ olmalıdırlar (section 54/III). Üçüncü olarak çocuğun talep ve karar anında evli çiftin yanında yaĢıyor ol- ması aranmaktadır (section 54/IV a). Dördüncü olarak evli çiften en az birisinin yer- leĢim yeri BirleĢik Krallıkta, Anglo – Normand Adalarında veya Man Adasında ol- malıdır (section 54/IV b). BeĢinci olarak evli çiftlerden her birinin 18 yaĢını doldur- muĢ olması gerekmektedir (section 54/V). Altıncı olarak çocuğu doğuran kadın ile çocuğun genetik babasının veya Kanun‟a göre babası sayılan kimsenin Ģartsız olarak ve serbest iradeleriyle, verilecek karara razı olduklarına mahkeme kanaat getirmelidir (section 54/VI). Yedinci ve son olarak ise, çocuk için makul masraflar dıĢında, her- hangi bir bedelin ödenmemiĢ olduğu mahkeme tarafından tespit edilmelidir (section 54/VIII). Böylelikle de taĢıyıcı anneliğin para karĢılığında yapımasına engel olunmak istenmiĢtir. Bu durumda kiralık annelik kapsamın dıĢında kalmaktadır. Zira kiralık annelik ücret karĢılığında yapılmaktadır351. 6 Nisan 2010 tarihinde section 54‟te ya- pılan değiĢiklikle buradaki hükümler sadece evli çiftlere değil evli olmayan çiftlere de uygulanabilecektir.

350 _{Ġngiltere‟deki insan genetiği üzerine çalıĢmalar için bkz., Benda, s. 1731.} 351

Bu Kanun‟a göre yapay döllenme evlilik iliĢkisi içinde söz konusu olabileceği gibi, evlilik iliĢkisi dıĢında da söz konusu olabilir. Yapay döllenme yöntemleri için eĢlerin rızası gerekmektedir352

.

Ġngiliz Hukukunda hem sperm bağıĢına hem de embriyoların dondurulmasına ve daha sonra kullanılmasına izin verilmektedir353

. Ġngiltere‟de yaĢanan olaylarda evlilik dıĢı birlikteliklerde, spermleri dondurulan erkek partnerler, embriyoların kul- lanılmasına iliĢkin rızalarını geri aldıklarını ileri sürerek Kanun uyarınca dondurulan embriyoların kullanılmasını önlemiĢlerdi. Bunun üzerine iki Ġngiliz kadını, Yüksek Mahkemeye baĢvurarak, kısırlık tedavisi sırasında birlikte yaĢadıkları erkeklerin spermleriyle vücuda getirilen ve dondurularak saklanan embriyoların kullanılmasına izin verilmesini istemiĢ ve mahkemeden, embriyolardan yararlanma imkânını redde- den kliniklerin ret kararlarının kaldırılmasını talep etmiĢlerdir. Davacı kadınlara göre Kanun‟un bu konudaki çözümü, AĠHS‟in 8. maddesiyle bağdaĢmamaktadır. Davacı- lara göre, erkeklerin rızalarını geri alabilmeleri imkânını tanıyan düzenleme ayrımcı nitelikte olup kadınların özel yaĢamı ve aile yaĢamına devletin haklı olmayan bir müdahalesidir. Ancak, Ġngiliz mahkemesi, taraflardan her birine, embriyoların kulla- nılmasına iliĢkin rızalarını geri alabilmeleri imkânını tanıyan düzenlemenin eĢitlik ilkesine uygun olduğunu belirtmiĢ ve bu konuda devletin müdahalesinin hukuka ve amaca uygun olduğunu açıklamıĢtır354

.

Ġngiltere‟de kusurlu bir embriyonun seçimi ya da anne rahmine yerleĢtirilme- den önce hasar görmesi vb. durumlarda ihmal söz konusu olduğu takdirde dünyaya gelen çocuğun talep hakkı söz konusu olacaktır. Burada amaç dünyaya gelen çocu- ğun, özürlü olmasından dolayı hakkının savunulmasıdır. Hekimin ebeveynleri uyar- ması konusunda da ihmali varsa çocuk tarafından dava açılabilecektir355

. Türk Huku- kunda ceninin manevi tazminat davası isteyebileceği belirtilmiĢtir356.

352 _{Özsunay, Üreme, s. 77.} 353 _{Özsunay, Üreme, s. 77.} 354 _{Özsunay, Üreme, s. 77, dn. 49.} 355

Lewis, Penney, Ġngiliz Hukukunda Tıbbi Döllenme (Çeviren: Aytaç Ünal Demircan), II. Sağlık Hukuku Kurultayı, Ankara 2009, s. 20; Savran, Bülent, In Vitro Fertilizasyon ve Embriyo Trans- ferinde Etik ve Hukuksal Sorunlar, Tıbbi Etik, 1996, C: 4, S: 2, s. 75. Özürlü dünyaya gelen ço- cukların talepleri konusunda geniĢ bilgi için bkz., Büyükay, Tazmin, s. 14 vd..

356

2008 tarihli Ġnsan Döllenmesi ve Embriyolojisine Dair Kanun‟a göre embriyo 14. günden sonra kullanılamamaktadır ve ağır cezayı gerektirmektedir (4A 3b). Di- ğer bir ağır suç ise tedavi esnasında fetal yumurtaların kullanılması ve embriyo nük- leer replasmanı denilen bir tür klonlamadır. Ayrıca insan ve hayvan gametlerinin karıĢtırılması da ağır suçlardandır357

.

2001 yılında Ġngiltere insan üremesine iliĢkin klonlama yasağı getirmiĢtir. Ka- nun‟a göre bir kadına döllenme dıĢında herhangi bir yöntemle oluĢturulmuĢ bir emb- riyoyu yerleĢtiren kiĢi suç iĢlemiĢtir. Yeni Kanun‟da bir kadına insan karıĢımlı emb- riyonun ya da insana ait olmayan bir embriyonun yerleĢtirilmesi, bir hayvana insan karıĢımlı embriyonun yerleĢtirilmesi ve de 14 günlük (post – primitive) insan karı- Ģımlı embriyonun araĢtırma amaçlı kullanılması durumlarında ağır cezalar öngörül- mektedir358.

Ele alınması gereken diğer bir durum da bu konuların lisansa bağlı ya da bağlı olmadan sürdürülmesidir. Örneğin lisans yokken bir embriyonun yaratılması, lisans sahibi olmadan embriyo veya sperm ve yumurtaların saklanması ya da lisans sahibi olup da bunların sınırlarının aĢılması durumları söz konusu olabilir. Burada vericinin rızası olmadan sperm saklanabilir359

.