GENETĠK MÜHENDĠSLĠĞĠ HAKKINDA 934 SAYILI TAVSĠYE KARARI
Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin genetik mühendisliği hakkındaki tavsiye kararı 26.01.1982 tarihinde kabul edilmiĢtir378
. Bu kararda alınan esaslar Ģu Ģekilde sıralanabilir:
Genetik mühendisliğinde bireyin genetik özelliklerini idame ettirme hakkının korunması gerekmektedir. YaĢamın ve insan onurunun korunmasına iliĢkin haklar, bireyin bu hakkını da içerir. Bireyin genetik özelliklerini idame ettirme hakkının, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi çerçevesinde açıkça ifade edilmesi gerekir. Ancak bu hak tedaviye yönelik olan geliĢmelere engel olmamalıdır. Bu çalıĢmalar yürütü- lürken hukuka uygunluk sınırının içinde kalınmalıdır.
B) AVRUPA KONSEYĠ PARLAMENTERLER MECLĠSĠNĠN ĠNSAN EMBRĠYOSU VE CENĠNLERĠNĠN TANI, TEDAVĠ ĠLE BĠLĠMSEL,
SINAĠ VE TĠCARĠ AMAÇLAR ĠÇĠN KULLANILMASI
HAKKINDAKĠ 1046 SAYILI TAVSĠYE KARARI
Avrupa Parlamenterler Meclisinin 19 – 24 Eylül 1986 tarihinde almıĢ olduğu 1046 sayılı tavsiye kararı aĢağıda belirtilen konuları göz önünde bulundurmakta- dır379
:
a) Bireyin genetik varlığı üzerindeki hakkı tanımlanmalıdır. Bu hakka tedavi amacı dıĢında müdahale edilmemelidir.
377 Kiriakaki, s. 208.
378 Bu tavsiye kararının Ġngilizce metni için bkz., http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/ AdoptedText/ta82/EREC934.htm. Ayrıca bkz., Özsunay, Armağan, s. 17 vd.; Katoğlu, Tuğrul,
Türk Hukukunun Bir Parçası Olarak Avrupa Konseyi Ġnsan Hakları ve Biyotıp SözleĢmesi, AÜHFD, 2006, C: 55, S: 1, s. 160.
379 Bu tavsiye kararının Ġngilizce metni için bkz., http://assembly.coe.int/main.asp?Link=/documents/ adoptedtext/ta86/erec1046.htm Ayrıca bkz., Özsunay, Armağan, s. 20 vd..
b) YaĢamla ilgili bilimlerde ve tıpta meydana gelen yeni geliĢmelerin, özellikle hayvan ve insan embriyosunda, bilimsel tanı ve tedaviye iliĢkin geliĢmelerin ortaya çıktığı da dikkate alınmalıdır.
c) Tüpte döllenme tekniği ile insan yaĢamına müdahale edebilmek ve onu kont- rol edebilmek imkânlarının da ortaya çıktığı göz ardı edilmemelidir.
d) Tıp alanında teknolojik imkânlar, açıkça ortaya konmuĢ etik ve sosyal ilke- lere uygun Ģekilde kullanılmalıdır.
e) Yumurtanın döllenmesi anından itibaren insan yaĢamının sürekli bir tarzda değiĢtiği unutulmamalıdır. Ġnsan hayatının ilk geliĢim dönemlerinde kesin bir ayrım yapabilmek mümkün değildir. Bu nedenle embriyonun biyolojik statüsünün tanım- lanması amaca uygun olacaktır.
f) Tıbbi ilerlemeler, embriyo ve ceninin hukuki durumunu özellikle istikrarsız bir duruma getirmiĢtir. Ayrıca, embriyo ve ceninin hukuki durumu, hukukçular tara- fından tespit edilmemiĢtir.
g) YaĢayan ve ölü embriyo ve ceninin kullanımına iliĢkin herhangi bir amaca elveriĢli hukuki düzenleme bulunmamaktadır.
h) Avrupa Konseyi, insan embriyosunun ve ceninin, her durum ve koĢulda, in- san onuruna gösterilen saygıya layık olduğu inancındadır.
i) Embriyo ve ceninin kullanılması ve bunlardan doku alınması sadece tanı ve tedavi amaçları bakımından haklı görülebilir.
j) Avrupa Konseyi belirtilen konularda Avrupa ülkeleri arasında iĢbirliğinin zo- runlu olduğu düĢüncesindedir. Bu nedenle Parlamenterler Meclisi aĢağıdaki tavsiye- lerde bulunmuĢtur.
aa) Avrupa Konseyi, üye devletlerden ölü embriyo ve cenin ticaretine iliĢkin olarak ortalıkta dolaĢan söylentiler hakkında soruĢturma açılmasını, sonuçların ya- yınlanmasını istemiĢtir.
bb) Ġnsan embriyosu ve cenin ile bunlardan alınan madde ve dokuların ticari amaçlarla kullanılmasının kesin olarak önlenmesi, kullanımın sadece tanı ve tedavi amacıyla yapılmasının sağlanması için üye devletlerin mevzuatları tavsiye kararında öngörülen ilkelerle uyum sağlayacak Ģekilde düzenlenmelidir.
cc) Tavsiye kararına göre380
;
aaa) YaĢadığı sürece veya ölümünden sonra, araĢtırma amaçlarıyla tüpte döl- lenme yoluyla insan embriyosunun meydana getirilmesi yasaklanmalıdır381
.
bbb) Herhangi bir yöntemle ırk seçimi amacı olsun olmasın, benzer insanlar yaratılması yasaklanmalıdır.
ccc) Ġnsan embriyosunun bir hayvanın rahmine; hayvan embriyosunun da insan rahmine yerleĢtirilmesine izin verilmemelidir.
ddd) Ġnsanların üreme hücreleri ile hayvanların üreme hücrelerinin birleĢtiril- mesi de yasaklanmalıdır.
eee) Ġstisnai olarak insan üreme hücrelerinin bir hayvanın üreme hücreleri ile birleĢtirilmesine, çok sıkı bir denetim içerisinde izin verilebilir.
fff) DeğiĢik bireylerin spermlerinden embriyo oluĢturulması yasaklanmalıdır. ggg) Embriyoların birleĢtirilmesi ile canavarlar yaratılması yasaklanmalıdır. hhh) Ceninin anne rahmi dıĢında meydana getirilmesi de yasaklanmalıdır. iii) Aynı cinsten insanlardan çocuk vücuda getirilmesi, özdeĢ ikizler yaratılma- sı, yaĢama yeteneği olan embriyolar üzerinde araĢtırma yapılması, yaĢama yeteneği olsun ya da olmasın canlı insan embriyoları üzerinde deney yapılması, cinsiyet seçi-
380
Bakanlar Komitesi bu konularda birçok disiplinden oluĢan ulusal komiteler veya kuruluĢlar oluĢtu- rulmasını, bu teknikleri uygulayacak yetkili tıp merkezlerinin kayıtlarının tutulmasını ve Tavsiye Kararına göre gerçekleĢtirilecek düzenlemelerle ilgili olarak uygun yaptırım gücü olan tedbirlerin alınmasını da öngörmüĢtür. Avrupa Konseyi ayrıca, yetkili komitelerini, insan embriyo ve ceninle- rinin bilimsel araĢtırmalarda kullanılması konusunda bir rapor hazırlamakla görevlendirmiĢtir. Komite, raporun hazırlanmasında, araĢtırma özgürlüğü ilkesi ile insan yaĢamına saygı ve insan haklarının diğer görünümleri arasında gerekli dengenin kurulmasını göz önüne alacaktır.
381 Evli çiftlerin üreme hücrelerinin tüpte döllenmesi yoluyla çocuk sahibi olmalarında bir sakınca
mi, döllenmeden itibaren 14. günün geçmesinden sonra tüpte embriyonun varlığını sürdürmesi de yasaklanmalıdır.
k) Tavsiye kararının Ek‟i insan embriyo ve ceninlerinin kullanımına ve bunlar- dan tanı ve tedavi amaçlarıyla doku alınmasına iliĢkin kuralları düzenlemektedir. Kurallara göre tanı amaçları ile aĢağıdaki hususlar anlaĢılır:
aa) Doğacak çocuğun yararına ve geliĢmesine yardımcı olmadığı takdirde, tüp- te veya rahimde yaĢayan embriyo ya da rahim içinde olsun ya da olmasın cenin üze- rinde, tanı amacıyla da olsa müdahale de bulunulamaz.
bb) ÖlmüĢ embriyo ve cenin tanı amacıyla kullanılabilir382
.
Kurallar tedavi amaçları bakımından aĢağıdaki hususları öngörmektedir:
aa) Tüpte veya rahimde yaĢayan embriyo veya dıĢında cenin üzerinde, doğacak çocuğun geliĢmesi ve doğumunu kolaylaĢtırma amacı dıĢında, herhangi bir müdaha- lede bulunulması yasaklanmıĢtır.
bb) Tüpte veya rahimdeki embriyo ile rahimdeki cenin üzerinde tedavi amacıy- la müdahale ancak bazı koĢullarda mümkündür. Müdahale, teĢhis edilmiĢ embriyo ile ilgili hastalıkların tedavisi bakımından söz konusu olabilir.
cc) Kurallara göre, kullanılabilecek maddelerin alınması amacıyla embriyonun veya ceninin yapay olarak canlı tutulması yasaklanmıĢtır.
dd) Bir hastalık listesinin oluĢturulması ve bu listede güvenilir tanı vasıtalarına dayanan ve makul bir baĢarı garantisi olan tedavi Ģeklinin belirtilmesi tavsiye olun- maktadır.
ee) Kurallara göre, embriyo ve cenin üzerinde uygulanacak tedavinin patolojik olmayan kalıtımsal özellikleri etkilememesi ve ırk seçimi amacıyla da kullanılmama- sı gerekir.
382 Bu durum, rahimde yapılacak bir tanının doğrulanması ve gebeliğe derhal son verilmesini gerekti-
ff) ÖlmüĢ embriyoların veya ceninin kullanılması istisnai bir önlem olmalıdır. Tedavi edilen hastalığın ender bir hastalık olması, baĢka bir etkin tedavi Ģeklinin bu- lunmaması ve tedavinin, tedavi edilen Ģahıs için açıkça yararlı bulunması halinde ölmüĢ embriyo ve ceninden yararlanılabilir. Ancak bu koĢulların varlığı halinde bile aĢağıdaki noktaların göz önünde bulundurulması gerekir:
aaa) Gebeliğe son verme kararı ve sona erdirmenin koĢulları üzerinde, embriyo ya da ceninin daha sonraki olası kullanımına iliĢkin düĢünceler etkili olmamalıdır.
bbb) Embriyo veya ceninin kullanılması kamusal makamlar tarafından denetle- nen yüksek düzeydeki hastaneler veya bilim merkezleri tarafından gerçekleĢtirilme- lidir. Bu merkezlerde birçok disiplinlerden oluĢan etik komiteler de bulunmalıdır.
ccc) Gebeliği sona erdiren tıp grubu ile embriyo veya cenini tedavi amaçlarıyla kullanacak grup arasında tam bir bağımsızlığın bulunması sağlanmalıdır.
ddd) Embriyo ve cenin, anne babanın rızası alınmaksızın kullanılmamalıdır. Üreme hücresini bağıĢlayan kimsenin kimliği bilindiği takdirde, onun da rızasının alınması gerekir.
eee) Embriyo ve ceninin ya da bunlardan alınacak dokunun kazanç sağlamak amacıyla kullanılması da yasaklanmıĢtır.
C) AVRUPA KONSEYĠ PARLAMENTERLER MECLĠSĠNĠN
BĠLĠMSEL ARAġTIRMADA ĠNSAN EMBRĠYOSU VE
CENĠNLERĠNĠN KULLANILMASINA ĠLĠġKĠN 1100 SAYILI TAVSĠYE KARARI
1989 yılında bu tavsiye kararının hazırlanmasında Avrupa Parlamenterler Mec- lisinin 19 – 24 Eylül 1986 tarihinde almıĢ olduğu 1046 sayılı tavsiye kararı ile Gene- tik Mühendisliği Hakkındaki Tavsiye Kararında belirtilen kurallar ve ilkeler göz önünde bulundurulmuĢtur. 1100 sayılı tavsiye kararı aĢağıda belirtilen konuları göz önünde bulundurmaktadır383
:
383 Bu tavsiye kararının Ġngilizce metni için bkz., http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/ AdoptedText/ta89/EREC1100.htm Ayrıca bkz., Özsunay, Armağan, s. 24 vd..
a) Üreme hücrelerinin bağımsız olarak deneysel araĢtırmalarda kullanılabilece- ği kabul edilmiĢtir. Ancak araĢtırmanın doğurganlık, kısırlık ve gebelikten korunma amaçlarıyla veya genetik hastalıkların önlenmesi ya da tedavisi için üreme hücreleri oluĢumu (gametogenesis) ve embriyonik geliĢme usulüne uygun olarak yapılması gerekmektedir. Buna karĢılık, araĢtırma ve deneylerde kullanılan insan üreme hücre- lerinden üretme amacıyla, tüpte zigot ya da embriyo meydana getirmek yasaklanmıĢ- tır.
b) Tüpte yaĢayan embriyolarla ilgili araĢtırmalar, ancak tanı, önleme ve tedavi amaçlarıyla gerçekleĢtirilebilir. Bu araĢtırmaların, yaĢayan embriyoların patolojik olmayan genetik katılımıyla da ilgisinin bulunmaması öngörülmüĢtür. 1046 sayılı tavsiye kararına göre yaĢayan embriyolarla ilgili araĢtırmalar, özellikle embriyonun canlı olması veya bir hayvan modeli için kullanılmasının mümkün bulunması halinde yasaklanmıĢtır. Resmi makamlarca veya disiplinlerarası bir komite tarafından incele- nen ve onaylanan projede belirtilen çerçeve dıĢında ya da öngörülen zaman sınırları dıĢında canlı embriyolar üzerinde araĢtırma yapılması da mümkün değildir. Canlı embriyolar üzerinde araĢtırma yapılmasına izin verilen durumlarda, ayrıca kullanıla- cak embriyonik maddenin kaynağı, izlenen amaçlar ve araĢtırmanın süresi hakkında ayrıntılı bilgi verilmesi gerekmektedir. Preimplantasyon aĢamasındaki ölü embriyo- lar bakımından, önceden izin alınmak koĢuluyla, bilimsel amaçlarla veya tanı ve te- davi amacıyla ya da baĢka amaçlarla araĢtırma ve deney yapabilmek mümkündür.
c) Rahme yerleĢtirilmiĢ embriyolar ve rahimde yaĢayan cenin üzerinde araĢtır- malar bakımından aĢağıdaki kurallar öngörülmüĢtür.
aa) Tanı amacı ve önleme ya da tedavi amaçlarıyla araĢtırma dıĢında hücre, doku veya embriyonik ya da cenine ait organların veya plasenta veya membranın alınması yasaklanmıĢtır.
bb) Söz konusu maddelerin araĢtırma yapılmak üzere alınabileceği hallerde de, gebe kadına ve kocasına veya erkek arkadaĢına yapılacak teknik operasyonun niteli- ği, izlenen amaçlar ve getirebileceği tehlikeler hakkında önceden tam bilgi verilmesi gerekmektedir.
cc) Tıbbi veya hukuki haklı bir neden olmaksızın veya gebe kadının gerekti- ğinde kocasının veya erkek arkadaĢının önceden rızası alınmaksızın rahimden embri- yo veya cenin veya bunlara ait parçaları alan kiĢiler ile mevzuata aykırı olarak söz konusu embriyolojik maddeleri kullanan kiĢiler cezalandırılacaktır.
d) Rahme nakledilmiĢ embriyolar veya rahim dıĢında yaĢayan cenin üzerinde yapılacak klinik operasyonlar ise, sadece bunların geliĢtirilmesi ve bağımsız varlıkla- rını edinmeleri amacına yönelik olabilir. Zamanından önce ve kendiliğinden rahim dıĢına çıkmıĢ bulunan cenin biyolojik bakımdan yaĢama yeteneği bulunan bir varlık- tır.
aa) Rahim dıĢındaki bir embriyo veya ceninin hücre, doku ya da organ alınması amacıyla yapılacak herhangi bir operasyon için anne babanın önceden yazılı izninin alınması gerekir.
bb) YaĢama yeteneği bulunsun ya da bulunmasın canlı embriyo veya cenin üzerinde deney yapılması yasaklanmıĢtır.
cc) YaĢama yeteneği olmayan ceninler üzerinde, ilgili sağlık makamlarının izni veya disiplinlerarası bir kuruluĢun kararı ile deney yapılabilir.
e) Ölü embriyo veya cenin üzerinde bir müdahalede bulunmaksızın önce, araĢ- tırma merkezi veya klinik tarafından, ölümün kısmen mi, yoksa tamamen mi olduğu- nun belirlenmesi gerekir. Çünkü bir embriyonun, klinik bakımdan ölü sayılmasına karĢın, hücrelerinin, dokularının veya organlarının saatlerce canlı kalabilmesi müm- kündür.
X- DÜNYA TABĠPLER BĠRLĠĞĠ ĠN – VĠTRO DÖLLENME VE
EMBRĠYO NAKLĠ BĠLDĠRĠSĠ
Bu bildiri 1997 yılında yayınlanmıĢtır384
. Dünya Tabipler Birliği bu bildiriyi ahlaki zorunlulukları kavramada ve izlemede hekimlere yardımcı olmak için yayın- lamıĢtır. Birlik hekimlerin, anne adaylarının sağlığı ve yaĢamının baĢlangıcından itibaren embriyo ile ilgili konularda uygun ve ahlaki Ģekilde davranmalarını öngörür.
384
Ahlaki ve bilimsel bakıĢ açısından, insan üremesinde tıbbi yardım aĢağıdaki konulara özel referans ile klasik ilaç ve cerrahi tedaviye cevap vermeyen tüm kısırlık durumlarında uygulanır. Bu durumlarda hekim, yalnızca alıcı ve vericilerin onayı ile hareket edebilir. Hekim daima iĢlemin doğacak çocukla en iyi ilgisini kuracak Ģekil- de davranmalıdır.
Hastalara, onların anlayacağı bir Ģekilde amaç, yöntem, riskler, uygunsuz du- rumlar ve iĢlemin hayal kırıklığına uğratan yönleri konusunda yeterli bilgiyi sağla- mak ve hastalardan iĢlem için yazılı onay almak hekimin sorumluluğudur. Ayrıca hekim bu konularda yeterli eğitimi almıĢ olmalıdır.
Hekim ulusal tabip birliği ve toplumdaki diğer uygun tıp kurumlarının belirle- diği ahlaki gereksinimlerin yanı sıra tüm güncel kanun ve düzenlemelere uymalıdır. Ayrıca hastaların tedavi ile ilgili olarak gizlilik ilkesine ve özel hayatına saygı göste- rilmelidir.
§ 12. YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNĠN TERCĠH NEDENLERĠ
Yapay döllenme yöntemleri toplumsal ihtiyaçlar neticesinde ortaya çıkmıĢtır. Bu ihtiyaçları tetikleyen unsur ise çocuk sahibi olma arzusudur. EĢlerin ya da bir kadın veya erkeğin çocuk sahibi olamaması, bu kiĢileri bazı tedavi yöntemlerine it- mektedir. Çocuk sahibi olamamalarının altında da bazı nedenler bulunmaktadır. Bu nedenlerin en baĢında ise kısırlık yer almaktadır.
I- KISIRLIK
A) KAVRAM
Çiftlerin, çocuk sahibi olma arzularına ve herhangi bir doğum kontrol yöntemi kullanmaksızın bir yıl boyunca düzenli cinsel iliĢkide bulunmalarına rağmen, bir yıl içerisinde gebelik elde edilememesine kısırlık (infertilite) adı verilmektedir385
.
385 Kısırlık Nedir? http://www.amerikanhastanesi.com
Kadında Kısırlık Nedenleri, Kadın Hastalıkları Tüp Bebek, Ġnfertilite Nedir? http://www.tup