Jeolojik Durum

Planlama alanında yer alan Kırıkkale, Kırşehir, Nevşehir ve Yozgat illerinin jeolojik durumları özet halinde aşağıda verilmiştir.

4.3.1 Kırıkkale

İl toprakları genellikle akarsu vadileri ile parçalanmış orta yükseklikteki dağlardan oluşur.

Akarsu yataklarıyla tepelerin yükselti farkı fazladır. Dağlar, her yönden açılmış derin vadilerle parçalanarak yuvarlak ve bazen de sivri tepeler haline gelmiştir.

Kimi yörelerde rüzgâr aşındırmalarının tipik oluşumlarına rastlamak mümkündür. Özellikle Kırık köyünün kuzeyindeki tepelerde bu aşınmanın karakteristik örnekleri meydana gelmiştir.

Nevşehir’deki Peribacalarına benzer doğa harikalarının örneklerine yöre halkı Gelincik Kayaları adını vermiştir. Kentin güney arazileri ve özellikle Kızılırmak boyu alüvyonlardan oluşmuştur. Delice Çayı’na kadar olan sahada görülen granitler, büyüklü-küçüklü kütleler halindedir.

Karakeçili’nin Kızılırmak yöreleri sert ve yalçın kayalarla kaplıdır. Kırıkkale çevresindeki düzlükler Kızılırmak, Çoruhözü ve kollarının faaliyeti sonucu oluşan alüvyal formasyonlardır.

Tortul Kayalar

İncelenen alanda Senozoik’e ait tortul kayaçlar bulunmaktadır. Bunlar, Eosene ait konglomera, kumtaşı ve kireçtaşı ardalanması, Neojene ait konglomera, kumtaşı ve çimentolanmamış çakıl, kum ve killer ile kuvaternere ait çakıl, kum ve kil birimleridir.

Formasyonlar yaşlıdan gence doğru şu şekilde incelenmiştir.

Eosen, Neojen, Kuvaterner, Göllü Metamorfikleri, Malboğazı Formasyonu, Dizilitaşlar Formasyonu, Karakaya Formasyonu, Kocaçay Formasyonu, İncik Formasyonu, Bayındır Formasyonu, Kızılırmak Formasyonu, Değim Formasyonu, Taraça, Yeni Alüvyon.¹¹

4.3.2 Kırşehir

Kırşehir yöresi ‘Orta Anadolu Masifi’nin (ilk kütle) bir parçasıdır. Kızılırmak yayı içerisinde yer alan ‘Kırşehir Masifi’ Türkiye’nin 9 büyük masifinden en büyüğü olup, Tuz Gölü ‘nün altında da devam ettiği tahmin edilmektedir. İlin yüzey şekilleri İç Anadolu Bölgesi ile birlikte Üçüncü Jeolojik Devir olan Meozoik üst Reosen döneminde karalaşarak oluşmuş, billurlu eski kayalardan meydana gelmiştir. Kırşehir’de karstik şekillerinin bütün örneklerini görmek mümkündür. Türkiye’nin en geniş kapalı havzası olan İç Anadolu Havzası’nın doğusundadır.

Bu havza yeryüzü şekillerini ve iklimi etkilemektedir.

10Yozgat Tarım Hayvancılık ve Gıda Sektörel Çalışma Grubu Raporu

11Kırıkkale İl Çevre Durum Raporu 2011

Bölgenin doğal yapısının oluşumunda Üçüncü Zaman özelliklerine rastlanır. Asıl görünümünü Alp kıvrımları sırasında kazanmıştır.

Yöre incelendiğinde dört ayrı oluşum ve değişik dönem yer yapısı görülür. Kuzeybatı- güneydoğu yönünde uzanan fay boyunca yeni alüvyonlar bu çizginin doğusunda geniş bir alanda (Seyfe Gölü çöküntü alanı), başkalaşım dizilerinden billurlu sistler, batısında mermerleşmiş kireç taşı, bir parçada dolomitler yer alır. Diğer yerlerde ise üçüncü zamanın, ikinci yarısına değin neojen göl tortuları ile kaplıdır.

Orta Anadolu billurlu kütlelerin başkalaşım dizi yönleri yörelere göre değişir. Bu yöre Kırşehir-Kaman dolayında, kuzeybatı-güneydoğu doğrultusundadır. Kırşehir yakınlarında Kervansaray Dağları’nın mermerleri güneydoğu lütesyon katmanları üzerine sürüklenmiştir.

Kırşehir billurlu kütlelerinin başkalaşım yaşı kesin olarak belirlenememiştir. Ancak Kaman’ın batısında yer alan Karalan Dağları’nın başkalaşımının Tebeşir Dönemi (Zura) öncesine rastladığı kesin olarak belirlenmiştir. Başkalaşım katmanlarının altındaki oluşumların, Paleozoik Dönem’e ait olduğu sanılmaktadır.

Kırşehir‘in kuzeybatısındaki Kalkanlı, Kargasekmez sıradağlarının kuzeydoğu-güneybatı doğrultusu enine bir kesitle incelendiğinde kireçli sist, fillatlar ve yeşil sistler, mermer kuşakları, ufak taneli billurlu kuvarsitler ile muhasist, kalsist ve mermer katmanları sıralandığı görülür. Kırşehir Manfisi, yaklaşık 2000-2500 metre kalınlıkta bir yapıdır.

Kırşehir, Orta Anadolu’nun fay hattı üzerinde yer alır. Karsal oluşumun sonucu olarak metamorfik (başkalaşım) sıralarının kıvrılma-kırılma eksenleri, kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda yer almaktadır. İkinci bir kırık hat ise ilin Ankara il sınırını oluşturacak şekilde kuzeye doğru sokulur. İlk kıvrımların yer aldığı doğrultu 15 km uzunluğunda bir fay çizgisi oluşturur. Kırşehir içerisinde yer alan Terme Kaplıcası’nın suyu, bu fay çizgisinin derinliklerinden gelen sıcak şifalı bir sudur.

Paleozoik Kırşehir Masifi

Kırşehir masifi bölgenin en eski kayaç grubudur. Düşük-orta basınç, yüksek sıcaklık koşullarında, yeşil Ģist, almandin-amfibolit ve yer yer granülit fasiyesi özellikleri sunan metamorfik seri, Kırşehir Masifi olarak bilinir. Para-ortognays, Ģistler, mermer, kuvarsist ile olası bazik magmatik kökenli amfibolit ve metagabroda oluşan metamorfik seri mineral bileşimine bağlı olarak değişik renklerde gözlenir. Tahmini kalınlık 100-200 m’dir.

Taban ilişkisi görülmeyen metamorfik seri Santoniyen-Kampaniyen yaşlı intrözifler tarafından sıcak bir dokanak ile kesilir. Alt Eosen-Kuvaterner yaşlı sedimenterler tarafından uyumsuzlukla örtülür. Kaman yöresinde ise Senomaniyen-Santoniyen yaşlı volkanotortul seri tarafından tektonik olarak üzerlenir.

Kesin yaşı bilinmeyen Kırşehir Masifinin Paleozoik yaşlı olduğu düşünülmektedir. Niğde grubu, Kaman gurubu ve Akdağ Masifi ile eşdeğer olan Kırşehir Masifi, mağmatik katkılı platform çökellerinin metamorfizması ile oluşmuştur. Litostratigrafik özellikleri göz önüne

alınarak beş birime ayrılmış ve tanımlanmıştır. Birbirleriyle yanal ve düşey yönde geçişli olan bu birimler, her yerde düzenli bir dizilim göstermezler. Köken kayaç ve çökelim koşullarına bağlı olarak yer yer eksiklidirler. İl sınırlarında bulunan formasyonlar aşağıda verilmiştir.

Kalkanlıdağ Formasyonu (Pzk), Kervansaraydağ Formasyonu (Pzke), Bozçaldağ Formasyonu (Pzb), Hacıselimli Formasyonu (Metagabrosu) (Pzh), Senozoyik Çevirme Formasyonu (Tç), Dulkadirli Kireçtaşı Üyesi (Tçd), Kızılırmak Formasyonu (Tk), Kuvaterner Alüvyon (Qa) ¹²

4.3.3 Nevşehir

Nevşehir ve civarı, Premesozoyik-Paleozoyik birimleri, Kretase birimleri, Tersiyer birimleri ve kuvaterner birimlerinden oluşmaktadır. Aşağıda il sınırında bulunan formasyonlar verilmiştir.

Kaman Grubu’na ait formasyonlar; Tamadağ Formasyonu, Bozçaldağ Formasyonu, Karadağ Graniti, Ayhan Formasyonu, Saytepe Üyesi, Esefin Üyesi, Kubaca Üyesi, İlicek Üyesi, Lalelik Üyesi, Altınpınar Formasyonu, Kızılöz Formasyonu, Arafa Üyesi, Kızılöz Formasyonu, Bozdağ Volkaniti, Tuzköy Formasyonu, Kızılkaya İgnimbiriti, Yüksekli Formasyonu, Özkonak Üyesi, Kuvaterner Birimleri’dir.

Yapısal Jeoloji

Nevşehir ve civarı, Hersiniyen ve Alp orojenezleri etkisinde kalmıştır. Tektonik etkinlik nedeniyle yörede kıvrımlar ve faylar oluşmuştur. En önemli fay, Hırkadağı güneyinde, Civelek-Gümüşkent arasında 20 km uzunluğundaki kırık hattıdır. Diğer belirgin faylardan biride, Keçiağlat Tepe’den K-G doğrultulu uzanan, doğrultu atımlı sol yönlü faydır. Kızılöz Formasyonu, Hırkadağı ile Yiren Dağı arasında bir çökelme havzası şeklini oluşturmaktadır.

Metamorfizma ve Magmatizma

Kızılırmak boyunca 1 m kalınlığında kum, çakıl ve bloklardan oluşan bitkisel toprak yer almaktadır. Bölgedeki kayaçlar asit ve bazik plütonlar halindedir. Asit ve bazik plütonlar birbirleriyle grift vaziyette bulunurlar. Bazik plütonlar asit plütonlardan daha yaşlıdır.

Faaliyetler Üst Miyosen’de başlamış, Kuvaterner’de devam etmiş ve Erciyes’in volkanizmasına ait bazalt, aglomera, volkan çakılları, volkan külü, tüf, ignimbirit, bims ve volkan bombalarını meydana getirmişlerdir.

Volkanit faaliyet Üst Miyosen’de başlamış ve günümüzden yaklaşık bir milyon öncesine kadar sürmüştür. Genç Tersiyer-Kuvaterner yaşlı volkanik faaliyetin ürünleri (lav kubbeleri, lav akıntıları, volkan konileri, kraterler, volkanik tüf ve agromeralar) Nevşehir dolaylarında yüzeylenmektedirler. Bölgede volkanik faaliyetin ürünleri olan lav ve tüfler genellikle andezit, dasit ve riyodasitlerle alkalin özellikle bazalt trakit ve fonolitlerdir.

12Kırşehir İl Çevre Durum Raporu 2011

Nevşehir dolaylarındaki ufak çaplı kraterler, maarlar ve geniş alanlara yayılmıştüfler, Göreme–Avanos yöresindeki peri bacası gibi oluşumlar, Orta Anadolu’daki bu genç volkanik faaliyetin doğal anıt özelliği taşıyan ilginç örnekleridir.

Lav akıntıları volkanitler arasında en eski ve uzun süreli birimi oluştururlar. Kayaçlar monoten görünümlü ve porfirik yapılıdırlar. Andezit domları üst miyosende ve ponsiyen yaşta oldukları sanılmaktadır.

Kavak üyesi, ignimbrit karakterlidir. Açık kahverengi, beyazımsı renkli homojen ignimbrit, ankelit ve pomza içermektedir. Kavak üyesinde beyaz-kirli beyaz renkli, andezitik bileşenli, camsı tüfitli, köşeli parçacıklı pomza külü düzeyleri izlenmektedir.

Bölgede mesozoyik öncesi en yaşlı birim Kalkanlı dağı formasyonudur. Silimanit–kuvars-şist, kuvars mikaşist, gnays, biyotit şist, amfibolit şistlerde oluşan ve birbirleriyle geçişli bazen bantlı ve mercek yapılı olup gri, yeşilimsi, mavimsi renklerde ve sık kıvrımlıdır. Bunlarda geçişli ve yaklaşık 300 mkalınlığa varan mermer, şist, gnays ardalanması şeklinde Tamadağ formasyonu ile yaklaşık 250 metre kalınlığında orta kalın tabakalı, iri kristalli mermerlerden oluşan Bozçaldağ formasyonu bulunmaktadır.

Üst kretase öncesi bölgeye yerleşen granit, granit porfir, granodiyorit, gabro, riyodasit ve silisli kayaçlardan oluşan Ortaköy granotoidi ve bunları kesen gabro kayaları ile üst kretase yaşlı riyolit, porfirit, trakit, andezitlerden oluşan Kızıltepe volkanitleri Tersiyer yaşlı birimler tarafından örtülmektedir.

Üst miyosen–Pliyosen yaşlı birimlerden Tuzköy formasyonu sarı renkli, ince tabakalı silt taşı, silistli kil taşı, kum taşı ve tüfit ardalanmalıdır. Kireçtaşı ve kil taşlarında jips kristallerininde gözlendiği ve sünger taşından oluşan Kesiktepe üyesinin de ayrıldığı birim 100 m kalınlığındadır ve Kızılöz formasyonu ile uyumsuzdur. Bu birim ile uyumlu olarak beyazımsı–

gri renkli çapraz tabakalı kumtaşı, çakıllı kumlu tüffit, miltaşı, kiltaşı ile kabakumtaşı ve çakıl taşından oluşan ortalama 200 m kalınlığındaki yüksekli formasyonu bulunmaktadır. ¹³

Peribacalarının Oluşumu

Bölgedeki ilginç oluşumlardan biri olan “peri bacaları” erozyonun getirdiği tüf tabakasının rüzgar ve sel sularının aşınımıyla oluşmuştur. Sel suları vadilerdeki çatlaklarda ve sert kayalarda oluşan kopuklarda yolunu bularak yamaçlardan aşağı iner, inerken de vadide bulunan sürüklenebilir maddeleri yanında götürür. Geride aşınmamış konik şeklinde bazalt şapkalı şekiller ortaya çıkar.

Şapkalı peribacaları dediğimiz oluşumlar en çok Ürgüp yakınlarında görülür. Konik gövde tüf ve volkanik kül den oluşurken şapka ise daha sert olan lahar veya ignimbritten oluşmuştur.

Kapadokya’da şapkalılar, mantar şeklinde olanlar, sütunlar, sivri uçlular gibi çeşitli peri bacaları vardır ve genelde Uçhisar, Ürgüp, Avanos, Şahinefendi, Soğanlı, Nevşehir ve Kayseri’de görülmektedir.

13Kırşehir İl Çevre Durum Raporu, 2011

Bölgedeki bir diğer ilginç oluşum ise dalgalı yer şekilleri ve yağışların sonucu oluşmuş vadi kenarlarındaki desenlerdir. Peribacalarının dışında vadi yamaçlarında yağmur sularının oluşturduğu ilginç kıvrımlar bölgeye ayrı bir özellik katmaktadır.

Kapadokya Bölgesi’nde erozyonun oluşturduğu diğer peribacası tipleri ise, konili, mantar biçimli, sütunlu ve sivri peribacalarıdır.

Vadilerde tortulaşma sonucu lavların ısı farkından kaynaklanan bir renk yelpazesi oluşmuştur. Bütün bu yer şekilleri Uçhisar, Çavuşin, Güllüdere, Göreme, Meskendir, Ortahisar, Kızılçukur ve Pancarlık vadilerinde görülebilir.

Milyonlarca yıl boyunca İç Anadolu platosunun dev volkanları patlamış ve sonradan medeniyetin beşiği olacak bu topraklara lavlarını püskürtmüşlerdir. Uygun iklim şartları ve bereketli toprakları sayesinde dünyanın bilinen ilk medeniyeti 10.000 yıl önce Konya yakınlarında Çatalhöyük’de kurulmuş. İnsanoğlunun 9.000 yıl önce Hasan Dağı’nda gerçekleşen patlamayı resmettiği ilk manzara resmi burada bulunmuştur.¹⁴

4.3.4 Yozgat

Yozgat yöresinde yüzeyleyen kayaçların yaşlıdan genç birimlere doğru sıralanışı şöyledir. En allta Kretase yaşlı ofiyolitler ve ofiyolitik kayaçlar gözlenmektedir. Bunların üzerinde Üst Kretase yaşlı bazalt ve spilit gibi volkanitler bulunmaktadır. Üst Kretase Paleosen yaşlı granitoyidler ve granodiyoritler ise bu birimlerin üzerinde yer almaktadır. Bunların üzerinde ise sırayla Eosen yaşlı asidik volkanik kayaçlar, Orta-Üst Eosen yaşlı kırıntılı ve karbonatlı sedimanter kayaçlar, Oligosen yaşlı karasal kırıntılılar ve Üst Miyosen-Pliyosen yaşlı ayrılmamış karasal kırıntılı kayaçlar gözlenmektedir. En üstte ise Kuvarterner yaşlı alüvyon, yamaç molozu, alüvyon yelpazesi ve travertenler yer almaktadır.

Yozgat ili jeolojik olarak Üçüncü zamanda oluşmuştur. Bulunan fosillerin Üçüncü zamana ait olduğu tespit edilmiştir. Çoğu yerde kırılma ve kıvrılmalara uğramış metamorfik taş kütleleri yer tutmaktadır. Çevrede mermer nitelikli, kalkerlerin bulunması bunu doğrulamaktadır.

Değişik tortular arasında kireçtaşı, jips kil ve marn bulunur. Yozgat ilinde mezozoik yaşlı kayaçlar oldukça yaygındır. Bu seriler ince taneli kireçtaşı ve serpantin gibi oluşmuştur.

Yerköy, Sorgun ve Boğazlıyan yöreleri kireçtaşı ve marndan oluşmuştur. Orta eosen serilerle kaplıdır. İlçede kırık çizgiler oldukça azdır. Kızılırmak havzasına giren kesimlerde Neoljen kalın volkanik örtüleri yine bu devrin göl tortul tabakaları arasında kalmıştır. Devrin kayaçlarından kaya tuzu bu havzada oldukça boldur.¹⁵