1979 İslam Devrimi öncesinde ya da sonrasında hiçbir İran Anayasası uluslararası hukuka karşı açık bir tutum sergilememiştir. İİCA’da bazı ilke ve bölümlerde, uluslararası hukuk ile anayasa arasındaki ilişkiyi bulmamız mümkündür.
Ancak İran Anayasası’nda fıkıh ya da İslam Hukuku ile modern uluslararası hukuk arasındaki ilişkiler karmaşıktır. Aslında İslam Hukuku, daha çok iç hukuku ve uluslararası hukuk ilkeleri ise daha çok dış siyaseti oluşturmalıydı. İİCA karma bir hukuk sistemine dayandırılarak uluslararası camiada benzersiz bir hukuk sistemi oluşmuştur.
İİCA’nda "uluslararası hukuk" ibaresi kullanılmamıştır. Hiçbir madde, uluslararası hukuk kavramıyla doğrudan ilişkili değildir. Bütün maddeler İslam ve Şia fıkhı açısından yazılmıştır. Dolayısıyla İİCA’da, uluslararası hukukun konumu belirsizdir.390
390 Ziyai Bigdeli, Mohammad Reza, Uluslararası Genel Hukuku(یمومع للملا نیب قوقح), 40. Baskı, Tahran, Gence Daneş Yayınevi, 2011, s. 84.
İİC, en önemli uluslararası insan hakları sözleşmelerine taraftır ve örneğin Çocuk Hakları Sözleşmesi’ni herhangi bir çekince koymadan imzalamış ve onaylamıştır. 391 Uluslararası sözleşmelerin iç etkisine gelince, İran Medeni Kanununun 9. maddesi şöyle diyor: “İİCA çerçevesinde İran ve başka devletlerarasında yapılan sözleşmele kanun hükmündedir.” 392
Dolayısıyla, ilgili sözleşmelerin anayasal ön koşullara uygun olarak onaylandığı durumlarda, uluslararası mevzuat, yerel hiyerarşide parlamentonun düzenli yasalarının sıralamasını paylaşmakta olduğu söylenebilir.393
Sonuç olarak İran kanunları, uluslararası sözleşmeler hükümlerine yerel mahkemeler önünde kanun düzeyinde tanınma imkân sunmaktadır. İran yargı sistemi, Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi (UMSHS) ile ilgili olarak bu bulguyu açıkça doğrulamaktadır.
Uluslararası sözleşme hükümleri parlamento mevzuatının sıralamasını paylaştığı için, ulusal hiyerarşide anayasanın altında yer almaktadır. Ayrıca, Anayasa’nın kendisi de dâhil olmak üzere tüm kanunların Şia fıkhına uyması gereken 4. madde, İİCA ve İran hukuk sisteminin en önemli özelliklerini ortaya koymaktadır. Böylece bir uluslararası sözleşmenin kanun haline gelebilmesi için şu aşamaların geçirilmesi gerekiyor:
- Milletlerarası sözleşme ve muvafakat belgelerinin Milli Şura Meclisi’nce kabul edilmesi gerekir.394
- Milli Şura Meclisi’nce kabul edilen tüm kanunlar ve mevzuatlar, Anayasayı Koruma Şurası’na gönderilmesi gerekir. Bu şura, en fazla on gün içinde iletileri İslam
391 Bu konuda 3. bölümde ayrıntılı bir şekilde inceleme yapılmıştır.
392 İİCA, a.g.e., Madde 9.
393 Moschtaghi, Ramin, The Relation between International Law, Islamic Law and Constitutional Law of the Islamic Republic of Iran – A Multilayer System of Conflict?, Max Planck UNYB 13, 2009, s. 387.
394 İİCA, a.g.e., Madde 77.
esaslarına ve anayasaya uygunluğu yönünden incelemeye, aykırı gördüğü takdirde tekrar görüşülmek üzere meclise iade etmeye vazifelidir. Bu haller dışında meclis tarafından kabul edilen kanun ve mevzuat icra edilebilir.395
- İran Devleti’nin diğer devletlerle olan sözleşmeleri, muvafakat nameleri, anlaşmaları ve milletlerarası birleşmeler ile ilgili sözleşmeleri imzalama yetkisi, Milli Şura Meclisi’nin onaylamasından sonra cumhurbaşkanı veya kanuna uygun olarak belirlenen temsilcisindedir.396
Dolayısıyla, Uluslararası Sivil ve Siyasi Haklar Sözleşmesi ile İslam hukuku hükümleri arasındaki çatışma ve çelişki söz konusu olduğunda, Şia Mezhebinin kurallarının egemen olduğunu açıkça görebiliriz.
İran kanun koyucusu, iç hukuka üstünlük veren ve İran iç hukukuna veya İslam hukukuna aykırı olan anlaşma hükümlerinin bağlayıcı gücünü inkâr etmektedir. Bunun gibi eğilimler, kanunlarda açıkça görülerek, örneğin İran devletine Uyuşturucu ve Psikotrop maddelerin Yasadışı Trafiğe Karşı Sözleşmesi’ne397, İslami kurallara ve iç hukuka aykırı olmadığı için, katılım izni verilmiştir.398
İran, Sözleşme’nin imzalanması üzere sadece genel bir çekince koymuştur. Bu çekincede iç hukuka veya İslam hukukuna aykırı olan sözleşme hükümlerinin İran için bağlayıcı nitelikte olmadığını söylenmiştir. 399
Sözleşmeye dayalı hükümler ile ilgili durumun aksine, İran hukuk düzeninde, sözleşmeye dayanmayan uluslararası hukuki yükümlülüklerin yerel etkisine ilişkin
395 a.g.e., Madde 94.
396 a.g.e., Madde 125.
397 Uyuşturucu ve Psikotrop maddelerin Kaçakçılığına Karşı BM Sözleşmesi, BM genel kurulunun 19 Aralık 1988 tarihli 6. toplantısında kabul edilmiştir.
398 Bu sözleşme 24 Kasım 1991 tarihinde İran Şura Meclisi’nde ve 8 Aralık 1991 tarihinde Koruma Konseyi tarafından onaylanmıştır.
399 http://rc.majlis.ir/fa/law/show/91987 (E.T.01.01.2019).
hüküm bulunmamaktadır. İran Hukuk Doktrinine göre, uluslararası hukuki yükümlülükler yalnızca yasal bir izlek sonrası iç hukuk düzeninin bir parçası haline gelebilir.400
Bu arada 4, 72 ve 170. maddelere göre, İran’da yalnızca İslam hukukuna uyan düzenlemelerin uygulandığı mümkün kılınmıştır. Dolayısıyla, geleneksel uluslararası hukuk kuralları, ancak bu kuralların İslam ve Şia fıkhına aykırı olmadığı takdirde veya bir dönüşüm eylemiyle İran hukuk sistemine bütünleşmiş edilebildiği bir halde, İran iç hukukuna dâhil edilmesi mümkündür.
Bu bağlamda İran devletleri devrim öncesi ve sonrası 5 önemli uluslararası yükümlülüğü ‘İnsan Hakları’ konusunda kabul etmiştir ve bağlılığını onaylamıştır:
-BM sözleşmesi: Bu sözleşme ABD'nin San Francisco şehrinde 51 kurucu devletin 50'si tarafından (Polonya hariç) 26 Haziran 1945'te imzalandı. Bu sözleşme, Güvenlik Konseyinin beş daimî üyesi ve imzacı devletlerin çoğunluğu tarafından onaylandıktan sonra 24 Ekim 1945'te yürürlüğe girdi.
BM sözleşmesi 1, 13, 55, 56, 62, 68 ve 76. maddelerinde geniş bir şekilde insan hakları üzerinde vurgu yapılmaktadır. Ayrıca bu sözleşmenin 103. maddesine göre, uluslararası hukuk iç hukuktan daha üstün olarak tanımlanmıştır. İran Devleti Temmuz 1964 tarihinde bu sözleşmeyi imzalamış ve aynı yılın Eylül ayında bu sözleşmeyi İran Milli Şura Meclisinde onaylamıştır.401
-İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi: Bu Bildiri, BM Genel Kurulu tarafından 10 Aralık 1948’te Paris'te kabul edilmiştir. BM’nin 58 üyesinden 48’i, İran devleti
400 Şu aşamaların geçirilmesi gerekiyor: İran Devleti Temsilcisinin sözleşmeyi imzalaması, İran Şura Meclisinin onayı, Koruma Konseyi’nin onayı, cumhurbaşkanının imzası, Resmî Gazete’de yayınlanması.
401 Noruzi, Kudretulah, İran Hukuk Sistemi ile Uluslararası Hukukun Örtüşmesi, Pejuheşnameye Metin Dergisi, S.59, 15. yıl, Yaz, 2013, s.198.
dâhil, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin lehine oy kullanmıştır. Bu bildiri her ne kadar başta bağlayıcı olmadığı söylense de yıllar içerisinde birçok uluslararası sözleşmenin temelini oluşturduğu için, artık bağlayıcı bir yükümlülüğe sahip olmak için, büyük bir yol katetmiştir.402
-Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi: Bu sözleşme 16 Aralık 1966’da BM Genel Kurulu tarafından kabul edilen ve 23 Mart 1976 itibarıyla yürürlüğe giren çok taraflı bir sözleşmedir. 4 Nisan 1968’de İran hükümeti sözleşmeyi hiçbir çekince koymadan imzalamıştır. İç hukuki süreci 7 Mayıs 1975’te İran Ulusal Meclisi tarafından kabul edildikten sonra tamamlanmıştır. Böylece İran devleti bu sözleşmenin uygulanmasını taahhüt etmiştir.
-Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi: Bu sözleşme 16 Aralık 1966 tarihinde BM Genel Kurulu tarafından kabul edilmiş ve 3 Ocak 1976 tarihinden yürürlüğe girmiştir. İran Devleti bu sözleşmeyi kayıtsız şartsız imzalamış ve 7 Mayıs 1975 tarihinde İran Ulusal Meclisi’nde onaylamıştır. 403
-Çocuk Hakları Sözleşmesi: BM Genel Kurulu tarafından 20 Kasım 1989 tarihinde Çocuk Hakları Sözleşmesi onaylanmış ve 2 Eylül 1990 tarihinde de yürürlüğe girmiştir. İİC, Mart 1992’de, Çocuk Hakları Sözleşmesi’ni İslam Şura Meclisi ve Koruyucu Konsey tarafından onaylanan bir kanunla kabul etmiştir. Ancak İran yetkilileri, Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin imzalanmış olmasına rağmen 18 yaşın altındaki suç işleyen çocukları İran İslami Ceza Kanunu’na göre infaz edebilir. İran bu idamları, sözleşmenin iç hukuka ve İslam kurallarına aykırı olduğu düşünülen durumlarda çekince hakkı talebiyle kendisince haklı kılmaktadır. 404
402 a.g.e., s.198-199.
403 a.g.e., s.199.
404 a.g.e., s. 200.