Anayasal Olmayan Yetkiler: Ferman ve Hükm-i Hükümeti

Yüksek Dini Liderin anayasal yetkileri dışında, anayasada belirtilmemiş başka yetkileri de vardır. Bu yetkilerin sınırı yok ve Rehber’in isteğine bağlıdır. Mohammad Momen, Anayasa Koruma Konseyi’nin etkili fakihlerinden birisi, Yüksek Dini Liderin

319 İİCA, a.g.e., Madde 110.

320 TaflıoğLu, M. Serkan, İran İslam Cumhurı̇yetı̇’nde Egemenlı̇K ve Meşruiyet Kaynağı “Velayet-i Fakı̇h, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C. 68, No. 3, 2013, s. 95-112 ve s.106.

yetkileri konusunda şöyle söylemiştir: “1989 Anayasası’na Velayet-i Mutlakay-i Fakih ibaresi dâhil edilmiştir. Buna göre Veliy-i Fakih tüm konularda bütün yetkilere sahiptir.

Dolayısıyla Rehber anayasanın ilkelerine bağlı kalmak zorunda değildir ve İslami Şura Meclisi de hiçbir kanunla Rehberi sınırlandıramaz ve ona emir veremez.”³²¹

Bu doğrultuda Yüksek Dini Liderin çalışma ofisi ya da ‘Beyte Rehberi’de halka açıklanmayan belirsiz ve saklı bir çalışma biçimi ve görev dağıtımı gözlemlenmektedir.

Ancak bu buzdağının görünen bölümlerine göre Rehber şu makamları ve kuruluşları da yönetmektedir:

- Şehirlerde Cuma İmamları ve dini liderlik temsilcilikleri

- Din adamları özel Mahkemeleri

- Türbelerin yönetimi, özellikle Astane Kodse Rezevi

- Evkaf’ın yönetimi ve özel mülkiyete el koyma yetkisine sahip olan kuruluşları

- Önemli vakıflar örneğin; Mustazaflar Vakfı, Şehitler Vakfı, 15 Hurdad vakfı, İslami Propaganda Vakfı ve Yardım Komiteleri Vakfı

- Hac kurumu.³²²

Ayrıca Yüksek Dini lider tarafından anayasal yetkiler dışında, bazen Ferman veya Hükm-i Hükümeti (hükümet’in Hükmü) adında verilen emirler ile karşılaşmak mümkündür. Ferman ibaresi Ayetullah Humeyni döneminde ve Hükm-i Hükümeti ibaresi ise ilk defa olarak Ayetullah Hamaney’nin Rehberliği döneminde yayınlamıştır.

321 Momen: Rehber anayasanın ilkelerine bağlı kalmak zorunda değildir, İSNA, 8 Nisan 2018, http://yon.ir/vTAhx

322 Saybani, Alireza, Rehberin Anayasal Konumu, Pejuheşi Melel Dergisi, Tahran, S.15, Mart, 2017, s.

110.

Bu tür hükümleri savunanlar, verilen emirleri, Velayet-i Mutlakay-i Fakih çerçevesinde değerlendirerek, Hükm-i Hükümeti’yi yasal bir emir görüp, onu sistemin çıkarlarının korunması ve ülkenin genel siyasi yönünün çizilmesi açısından uygulanması gereken bir hüküm olarak ifade ediyorlar. Bu görüş, Rehber’in Veliy-i Fakih ve Dünya Müslümanların Veliy-i Emri olduğuna dikkat çekerek, Hükm-i Hükümeti’nin mevcut yasaların üstünde değerlendirilmesi gereken bir yasal emir olarak savunmaktadır.

Ancak Ferman ve Hükm-i Hükümeti’ye karşı çıkanlar, anayasayı ülkenin en önemli yasası olarak tanımlayıp 110. maddeye göre Rehber’in kanunlar karşısında ülkenin diğer fertleriyle eşit olmasını vurgulamaktalar. Bu görüşe göre, Ferman veya Hükm-i Hükümeti kabul edilirse, anayasa gücünü kaybeder, Rehber kanun üstü bir makam ve kişiye dönüşür ve kuvvetler ayrılığı ilkesi ihlal edilir. İç konularda verilen en önemli Fermanlar ve Hükm-i Hükümetiler şöyledir:

Ayetullah Humeyni’nin Döneminde 3 önemli Ferman yayınlanmıştır:

1. 1979 Anayasası’nın yazılış sırasında, Anayasa Uzmanlar Meclisi’nin 3.

Oturumunda beklenmedik bir şekilde, Ayetullah Humeyni’nin fermanı ile Velayet-i Fakih İlkesi tüm muhalefetlere rağmen anayasaya dâhil edilmiştir.³²³

2. 1979 yılın Haziran ayında Ayetullah Humeyni’nin Ferman’ı ile Din Adamları Özel Mahkemesi kurulmuştur. Bu mahkeme din adamlarının işledikleri siyasi ve İtikâdî suçlara bakmak için öngörülmüştür ve Yüksek Dini Lider tarafından yargı gücünün yetkisi dışında çalışmaktadır.

323 Uzmanlar Meclisi Tutanağı, a.g.e., C.1, s. 375 -376.

3. İmam’ın 8 Maddelik Fermanı adında bir Ferman, 15 Kasım 1982 tarihinde vatandaşların özel kşisel haklarının korunması için yasama, yürütme ve yargı başkanlarına hitaben yayınlanmıştır.³²⁴

4. Ayetullah Humeyni 6 Şubat 1988 tarihinde bir başka Ferman yayınlayarak Düzenin Teşhis Konseyi’nin oluşmasını emretmiştir. Bu Ferman, 1989 Anayasası’na yeni bir madde olarak dâhil edilmiştir.

İlk defa olarak, Mohammad Hatemi³²⁵ Cumhurbaşkanlığı Dönemi’nde 6.

Meclis’te Basın Kanunu’nun revize edilme çabası, Hükm-i Hükümeti adını taşıyan bir emir ile durdurulmuştur. Ayetullah Hamaney’inin Döneminde iç konularda 6 önemli Hükm-i Hükümeti yayınlanmıştır:

1. dokuzuncu Cumhurbaşkanlık seçimi³²⁶ arifesinde, Anayasa Koruma Konseyi tarafından, Mustafa Muin³²⁷ ve Mühsün Mehr Alizade³²⁸’nin Cumhurbaşkanlığı seçimine adaylıklarının reddedilişin iptal edilmiştir.

2. Anayasanın 44. maddesine yeni yorum katarak, bu yeni yorumu referanduma gerek duyulmadan 2006 yılında yürürlüğe sokmuştur.³²⁹ Özelleştirme uygulaması

324 Humeyni, Ruhullah, Sahifeye Nur, a.g.e., C. 71, s. 501.

325 Seyyid Mohammad Hatemi, İran İslam Cumhuriyeti’nin 5. Cumhurbaşkanı, Cumhurbaşkanlık görev süresi: 2 Ağustos 1997- 3 Ağustos 2005, (1943, 14 Ekim, Erdekan, İran).

326 Bu seçim 2005 yılında, iki dönemde 17 Haziran ve 24 Haziran günlerinde yapılmıştır.

327 Dr. Mustafa Muin, 9. Cumhurbaşkanlığı seçiminin adayı, (1951, 1 Nisan, İsfahan, İran)

328 Mühsün Mehr Alizade Beşinci Cumhurbaşkanının ikinci döneminde Cumhurbaşkanlığı seçimine aday olmuştur, Cumhurbaşkanı Yardımcısı, (1956, 30 Eylül, Maragheh, Iran).

329 İİCA’nın 44. maddesi şöyle diyor: “İran İslam Cumhuriyeti’nin ekonomik nizamı devlet, kooperatif ve özel olmak üzere üç sektörün üzerinde düzenli ve sağlıklı planlamaya dayalıdır. Devlet kesimi tüm ana sanayi, altyapı sanayi, dış ticaret, büyük maden işletmeleri, bankacılık işleri, enerji sağlanması, su ulaşımı için büyük ağlar, barajlar, radyo ve televizyon, posta ve telgraf ve telefon, havayolları, tersaneler ve büyük gemicilik işleri, karayolları ile demiryolları ve benzerleridir ki devlet mülkiyetinde ve devletin yetki sahasındadır. Kooperatif sektörü İslami ilkelere uygun olarak kent ve köylerde kurulan üretim ve dağıtım ortaklık ve kurumlarıdır. Özel kesim; tarım, hayvancılık, sanayi, ticaret ve hizmetlerin kamu ve kooperatif kesiminin ekonomik çalışmalarının tamamlayıcısı olan sektördür. Bu üç sektör mülkiyet, bu bölümün diğer maddelerine uygun olup İslami yasalar sahası dışına çıkmadığı, ülkenin ekonomik büyüme ve olgunlaşmasına mâni olmadığı ve topluma zarar verici bulunmadığı müddetçe İslam Cumhuriyeti’nin koruması altındadır. Her üç sektörün ana temelleri, sahaları ve koşullarını yasallar belirler.”

esnasında bazı sorunların ortaya çıkması, Anayasa’nın 44. maddesi’nin yeniden yorumlanmasına neden oldu. Böylece, devletin iktisadi teşebbüsünde yeni bir tanım yapılmıştır. Daha sonra, Nizamın Maslahatını Belirleme Kurumu (Teşhis Konseyi), stratejik sektörlerinin bazılarını özel sektöre geçmesine izin vermiştir. Daha sonra Ayetullah Ali Hamaney Anayasa’nın 110. maddesinin 1. fıkrası uyarınca 44. maddenin genel siyasetlerini ilan etti.³³⁰ Temmuz 2006 yılında, Ali Hamaney Anayasa’nın 44.

maddesinin, 3. fıkrasını yeni bir yorum ile açıkladı ve devlet hisselerinin yüzde 80’ini özel sektöre devretmesini onayladı.³³¹ Dolayısıyla artık, 44. madde olarak tanınan madde, aslında “Anayasanın 44. maddesinin yeni bir yorumu” ve belki de başlı başına anayasanın yeni bir maddesi olarak değerlendirilebilir.

3. Mahmud Ahmedinajad³³² İran eski Cumhurbaşkanı’nın, parlamentonun onayı olmadan Döviz Rezerv Fonu’ndan para çekmesine izin verilmiştir.

4. İsfendiyar Rahim Meşai³³³, Mahmud Ahmedinejad’ın Birinci Yardımcısı, Hükm-i Hükümeti sonucunda azledilmiştir.³³⁴

5. Hayder Müslihi³³⁵, Ahmedinejad’ın İstihbarat Bakanı, Cumhurbaşkanı tarafından azledildiğine rağmen, Ayetullah Hamaney’nin hükmü ile makamında kalmıştır.³³⁶

6. Bir Aralık 2012 tarihinde, Ahmedinajad’a karşı hazırlanan, parlamentonun soru taslağı, işleyişten kaldırılmıştır. ³³⁷

330 http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=165 (E.T.05.08.2018)

331 http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=1400 (E.T.05.08.2018)

332 İran İslam Cumhuriyeti’nin 6. Cumhurbaşkanı, Cumhurbaşkanlık görev süresi: 3 Ağustos 2005-3 Ağustos 2013, (1956, 28 Ekim, Aradan, İran).

333 9. Devletin Cumhurbaşkanı Yardımcısı, (1960, 16 Kasım, Ramsar, İran).

334 http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=7495 (E.T.02.07.2018).

335 9. Devletin İstihbarat Bakanı, (1957, 29 Eylül, Şahreza, İran).

336 İstihbarat Bakanı Rehberim emri ile İşine devam ediyor, http://yon.ir/zmavZ (E.T.05.07.2018).

Hem Ayetullah Humeyni ve hem Ayetullah Hamaney dönemlerinde Fermanlar ve Hükm-i Hükümeti’ler sadece iç konular ile sınırlı kalmamış, dış siyaset ve özellikle uluslararası hukukla bağlantılı olan bazı konuları da etkisi altına almıştır.

Ayetullah Humeyni’nin tarafından dış konularda ve ister istemez uluslararası hukukla bağlantılı verilen en önemli Ferman ya da başka bir deyişle Fetva, Salman Rüşdi’nin idam fetvasıdır.³³⁸

Ayetullah Hamaneyi döneminde dış konulardaki yayınlanan Hükm-i Hükümeti’ler şöyledir:

1. Ayetullah Hamaney defalarca Ayetullah Humeyni’nin söylediği gibi, İsrail’in imhasının gerekli olduğunu açıklamıştır.³³⁹ Bu açıklamalar hem anayasanın 110.

maddesinin³⁴⁰ ilk fıkrası doğrultusunda ve hem Hükm-i Hükümeti olarak değerlendirmemiz mümkündür.

2. Birleşmiş Milletler (BM) tarafından geliştirilen 17 küresel hedef ³⁴¹ve 169 özel alan belgesi, 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri³⁴² adı ile, bağlayıcı olmayan bir bildiri olarak, 25 Eylül 2015’te İran dâhil olmak üzere 192 üye devleti içeren müzakere sürecinin belirli bir aşamasında, imzalanmıştır. Dolayısıyla İİC katılımcılardan biri olarak, 2030 hedeflerinin gerçekleştirmesinin sözünü verdi. Bu

337 http://yon.ir/30mpc (E.T.12.07.2018).

338 Bu konu Salam Rüşdi Krizi başlığı altında ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir.

339 https://twitter.com/khamenei_ir (E.T.22.07.2018).

340 İİCA, a.g.e., Madde 110.

341 2030 sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri adıyla BM tarafından geliştirilen 17 küresel hedef şöyledir:

yoksulluk yok, sıfır açlık, iyi sağlık ve mutluluk, kaliteli eğitim, cinsiyet eşitliği, temiz su ve sanitasyon, ekonomik ve temiz enerji, iyi iş ve ekonomik büyüme, sanayi- yenilik ve altyapı, azaltılmış eşitsizlik, sürdürülebilir şehirler ve topluluklar, sorumlu tüketim ve üretim, iklim eylemi, suyun altındaki yaşam, toprak üzerindeki hayat, barış ve adalet güçlü kurumlar ve hedefe ulaşmak için ortaklıklar.

342 Envision2030: 17 Goals To Transform The World For Persons With Disabilities, United National-Disability, Department Of Economic And Social Affairs, September 2015.

belge 15 Eylül 2016 tarihinde İran bakanlar kurulunda onaylandı.³⁴³ Böylece 192 BM üye devletinin tümü, 2030 yılına kadar cinsiyet, etnik köken veya yaştan bağımsız olarak "herkes için kapsayıcı ve kaliteli eğitim sağlamalı ve yaşam boyu öğrenmeyi teşvik etmeli" ilkesini kabul etti. ³⁴⁴ İİC Başkanı, Hasan Rohani’nin devleti bu belgeye dayanarak, “İİC 2030 Ulusal Eğitim Yasası: Kaliteli Eğitim ve Yaşam Boyu Öğrenmeye Doğru Hareket Etmek” adlı kendi eğitim planını tasarladı. Aralık 2016’da İİC Hükümeti, bu küresel programın eğitim hedeflerini uygulamak üzere İran’daki UNESCO ofisi tarafından düzenlenen 2030 Ulusal Eğitim Girişimi’ni açıklayan, özel bir tören düzenledi. Bu törenin haberi ve duyurusu, Ayetullah Ali Hamaney’nin sert tepkisine neden oldu. ³⁴⁵ 7 Mayıs 2017’de Hamaney, 2030 Ulusal Eğitim Girişimi’ni eleştirerek şöyle açıkladı: “Burası İslam Cumhuriyeti’dir. İşte, İslam her şeyin ölçüsüdür. Bizim ölçütümüz Kur’an’dır. Eksik, yıkıcı ve yozlaşmış Batı yaşam tarzının sızabileceği bir yer değildir. İİC’nin UNESCO 2030 eğitim hedefleri ve onun benzerlerine teslim olması mümkün değildir.”³⁴⁶ Bu tepkiden sonra Hasan Rohani, İran cumhurbaşkanı, Kültürel Devrim Yüksek Konsey’i oturumundan sonra, İran’ın bu uluslararası girişimden çekilmesini açıkladı.³⁴⁷

3. İran Nükleer Anlaşması veya Ortak Kapsamlı Eylem Planı, siyasi bir uzlaşı niteliğinde olarak, 14 Temmuz 2015 tarihinde Viyana’da İran ile BM Güvenlik Konseyi’nin 5 daimî üyesi artı Almanya arasında yapılmıştır.³⁴⁸ Ancak 8 Mayıs 2018’de, ABD Başkanı Donald Trump, ABD’nin İran Nükleer Anlaşması’ndan

343 Haci Deligani, Hüseyin Ali, 11. Devlet tarafından UNESCO 2030 Belgesinin onaylanması yasak bir girişimdi, Tasnimnews, 13 Maıs, 2017.

344 Transforming Our World The 2030 Agenda For Sustainable Development, Sustainable Development

Goals, United National, Knowlege Platform.,

https://sustainabledevelopment.un.org/post2015/transformingourworld (E.T.30.07.2018).

345 2030 Belgesi Nedir?, Tasnim Haber Ajansı, 7 mayıs, 2017.

346 Hamaney: UNESCO’nun 2030 Belgesine Teslim Olmayacağız, Tasnim Haber Ajansı, 7 Mayıs 2017.

347 2030 belgesi hükümetin gündeminden çekildi, Keyhan Gazetesi, 13 Haziran 2017.

348 The Joint Comprehensive Plan of Action at a Glance, Kelsey Davenport, Director of Nonproliferation Policy, May, 2018.

çekildiğini açıkladı.³⁴⁹ Trump ayrıca yaptırımların eskisinden daha sert bir hale getirilmesi emrini veren bir Cumhurbaşkanlığı Kararname’sini imzaladı ve İran ile olan anlaşmasını "korkunç" olarak nitelendirerek, ABD’nin, İran’ın nükleer silah geliştirmesini önlemek için "gerçek, kapsamlı ve kalıcı bir çözüm bulmak için müttefiklerimizle birlikte çalışacağını" söyledi.³⁵⁰ ABD’nin tek taraflı bu siyasi uzlaşıdan çekilişi ve öbür 5 ülkenin önemli girişimlerde bulunamaması ve ayrıca Trump’ın Rohani’ye karşılıklı konuşma çağrıları, Rohani devletini İran’ın muhafazakâr kesiminin geniş eleştirilerine ve hatta suçlamalarına maruz bıraktı ve bir siyasi iç kargaşanın yolunu açtı. Bu durumda Ayetullah Hamaney müdahalede bulunarak şöyle dedi: “Müzakere konusunda yanlış yaptım. Israr ettikleri için yetkililerin bu konunu tecrübe etmelerine izin verdim. Tabii ki kırmızı çizgileri geçtiler. Belirlediğimiz kırmızı çizgileri takip etmediler. Dolayısıyla İmam Humeyni’nin İran-ABD müzakerelerini yasakladığı gibi ben de yasaklıyorum.”³⁵¹